BEZPIECZEŃSTWO NARODOWE Teoria i praktyka ebook

Rozdział 1

Bezpieczeństwo narodowe

1. Bezpieczeństwo narodowe

1.1. Państwo, naród – wzajemne relacje i związki z bezpieczeństwem

Biorąc pod uwagę występowanie pewnych różnic w postrzeganiu problematyki bezpieczeństwa narodowego, spowodowanych, m.in. odmiennym podejściem do istoty narodu jako podmiotu owego bezpieczeństwa, warto na samym początku poświęcić nieco uwagi samej istocie narodu, stanowiącej podstawę prezentowanego w niniejszym opracowaniu stanowiska teoretycznego.

Jeden z prezentowanych poglądów wiąże się z socjologicznym, kulturowym i etnicznym podejściem do istoty narodu, posiadającego przebogatą tradycję. Już przed tysiącami lat zaczęły się kształtować zręby zbiorowości społecznych, które połączyło wspólne terytorium, język, kultura, dobre i złe doświadczenia (losy), świadomość narodowa (zwana tożsamością narodową) oraz – często – status organizacyjny (uporządkowanie ról i hierarchia społeczna), przyjmujący postać niemal jednorodnego etnicznie państwa.

Drugi pogląd wiąże się z postrzeganiem narodu, jako wspólnoty politycznej, zbiorowości złożonej z różnych ludów, narodowości, czyli wspólnoty politycznej wszystkich ludzi mieszkających na tym samym terytorium, rządzonym i zarządzanym na mocy jednolitego prawa i tworzących społeczeństwo obywatelskie.

Posiadanie wspólnego terytorium nie jest jednak warunkiem niezbędnym dla wyróżnienia narodowej cechy określonej zbiorowości. Podkreśla się to szczególnie przy próbie znalezienia związków pomiędzy państwem a narodem. Istnieje bowiem wiele narodów bez państwa, które dążą do terytorialnego samostanowienia. Istnieją też państwa zamieszkałe przez różne narody (tym razem poprawniej – ludy, narodowości), bardziej lub mniej odmienne kulturowo, językowo i historycznie. Jedne z nich rozpadły się lub rozpadają, inne zaś integrują, po zastosowaniu różnych instrumentów politycznych, dyplomatycznych, gospodarczych i psychospołecznych, a co istotne również w efekcie pojawienia się wspólnych więzi kulturowych, związanych ze wspólnym dorobkiem intelektualnym i materialnym całej zbiorowości.

Przy okazji rozważań nad relacjami państwo a naród powstaje także pytanie o relacje pomiędzy pierwotną, naturalną definicją narodu a definicją narodu utożsamianego ze zbiorowością społeczną, zamieszkującą określone terytorium (utożsamiane z terytorium państwa). W tym ostatnim przypadku naród oznacza „ludność”, „społeczeństwo”, ściślej – „obywatele państwa”1. Powszechnie używa się terminów: „bezpieczeństwo narodowe”, „strategia bezpieczeństwa narodowego”, „zagrożenia bezpieczeństwa narodowego”, „polityka narodowa” itp., które bez większego błędu można zamiennie nazwać odpowiednio: „bezpieczeństwo państwa”, „strategia bezpieczeństwa państwa”, „zagrożenia bezpieczeństwa państwa”, „polityka państwa”.

Przyznać należy, że funkcjonują dzisiaj dwa systemy pojęciowe definiujące naród. W jednym z nich uważa się, że jest to „(…) wielka wspólnota ludzka, najczęściej posiadająca to samo terytorium, którą łączy historia, język, kultura oraz mniej lub bardziej – ekonomia”2. W drugim zaś, że jest to „(…) wyraźna wspólnota polityczna ludzi, którzy ją tworzą i zapewniają suwerenny (niezależny, bezpieczny) byt”3. Naród w drugim ujęciu jest więc obywatelską postacią społeczeństwa zamieszkującego dane państwo. Jak stwierdził Jürgen Habermas „Naród obywatelski (Staatsburgernation) odnajduje swoją tożsamość nie w jedności etniczno-kulturowej, leczw działaniu swoich członków, którzy w aktywny sposób wykorzystują swe demokratyczne prawa do udziału i komunikacji (Teilnahme- und Kommunikationsrechte)”4. W języku niemieckim występują dwa określenia odróżniające naród etniczny od obywatelskiego. Naród etniczny (das Kulturvolk) to lud połączony wspólnotą etniczną i wspólną kulturą, natomiast naród obywatelski (das Staatsvolk) wyróżniają cechy społeczeństwa połączonego wspólnym życiem publicznym (interesem publicznym). Tak pojmowane państwo narodowe (obywatelskie) dało m.in. początek Stanom Zjednoczonym Ameryki Północnej. Bycie Amerykaninem – obywatelem USA – oznacza bycie członkiem narodu amerykańskiego. Naród i państwo mają wspólny początek i wspólną historię, która wpłynęła na utrwalanie się idei państwa obywatelskiego. Z tego też względu amerykański zwrot „the people”, podobnie jak francuski „le peuple”, może być rozumiany jako „Wszyscy ludzie mieszkający na tym samym terytorium, zarządzanym na mocy jednolitego prawa i tworzący jeden naród”5. Dla tradycji amerykańskiej i francuskiej (i innych czerpiących z tych źródeł) „(…) lud jest określany jako konstytucyjny podmiot władzy, a demokracja jako władza ludu i dla ludu”6.

Problem relacji naród-państwo wiąże się ściśle z tożsamością narodową (ew. państwową) oraz z rodzącym się zjawiskiem tożsamości europejskiej. Ideę tożsamości podkreślił bardzo wyraziście Samuel P. Huntington w słowach: „Ludzie określają swoją tożsamość na podstawie tego, kim nie są”7. Zatem tożsamość narodowa w obszarze tylko jednego państwa może wiązać się z wyróżnianiem cech wspólnych jednej grupy ludzi i odróżnianiem ich od cech innych grup. Jeśli jednak analizować będziemy zagadnienia tożsamości narodowej w skali kontynentu lub świata, to bez wątpienia pierwszym kryterium odniesienia będzie obywatelstwo jakiegoś państwa, a narodowe akcenty tożsamości staną się równoznaczne z akcentami państwowymi.

Swoiste kryterium narodowego charakteru społeczeństwa zamieszkującego dane państwo może stanowić platonowska dewiza, w myśl której „Pokąd państwo rozrastające się zechce być jednością, potąd je powiększać, a poza tę granicę nie!”8. Trwałość państwa mimo różnych przeciwieństw uwarunkowana jest trwałością poczucia tożsamości narodowej (państwowej) zamieszkującego go narodu, będącego połączeniem, często różnych etnicznie i kulturowo, grup narodowościowych zamieszkujących wspólne terytorium w imię osiągania celów, niemożliwych do zrealizowania w samodzielnym działaniu.

O istocie państwa, oprócz akcentów narodowych, decydują także inne względy, które przesądzają o łączeniu się we wspólne twory państwowe odrębnych etnicznie narodowości oraz służą ochronie i obronie zbiorowej. Podkreśla to Czesław Znamierowski w słowach: „Luźna, nie związana normami zbiorowość nie może dać tej ochrony i obrony, jaka wymaga akcji planowej i nieprzerwanej i jaką wykonywać może tylko zorganizowana grupa”9.

Analizując związki społeczeństwa z państwem, które zamieszkuje, Michał Bobrzyński barwnym językiem wyraża to tak: „Społeczeństwo nie może zatem istnieć bez jakiejś wyższej siły, która by go nie ochroniła od przyjaciół zewnętrznych, która by w nim nie utrzymała równowagi wewnętrznej i która by pracy jego społecznej nie poparła. Taką siłą wobec społeczeństwa jest p a ń s t w o”10.

Cele narodu i cele państwa wyróżnia Stanisław Kowalczyk, wskazując na występujące pod tym względem różnice. Celem narodu (jako społeczności zwartej etnicznie) jest bowiem: „(...) zachowanie własnej kultury, kontynuacja historycznej tradycji, upowszechnianie etosu, znajomość języka, utrwalanie osobowości etnicznej”11. Natomiast cele państwa to: „(...) zachowanie niepodległości i integralności terytorium, wyegzekwowanie jedności i porządku wewnętrznego, zapewnienie dobrobytu obywateli, itp.”12. Nieco inaczej, bez wskazywania na zagadnienia przymusu, cel państwa określa Eugeniusz Zieliński stwierdzając, że jest nim „zorganizowanie ludziom dobrego życia, to znaczy poczucia bezpieczeństwa, dostatku materialnego oraz warunków rozwoju duchowego”13.

W tradycyjnym ujęciu cele narodu nie obejmują kwestii bezpieczeństwa, których aż nadto w celach państwa. Warto zastanowić się jednak, czy zachowanie własnej kultury lub kontynuacja własnej tradycji, byłyby możliwe bez poczucia bezpieczeństwa, albo inaczej – bez istnienia faktycznego stanu bezpieczeństwa. Bez wątpienia – nie. I tu właśnie możemy dostrzec jakże istotną właściwość każdej formy organizacyjnej dużych zbiorowości społecznych. Zarówno państwo (bez względu na postać zamieszkujących je narodów), naród pojmowany etnicznie, jak i – przede wszystkim – naród rozumiany jako ogół obywateli danego państwa, dążą do realizacji wspólnych lub właściwych tylko sobie potrzeb w zakresie bezpieczeństwa. Tradycyjne i trwałe historycznie potrzeby to: integralność terytorialna, niezależność (od władzy innych państw, organizacji międzynarodowych oraz wszelkiej władzy wewnątrz państwa) lub inaczej suwerenność14. Optymalna wartość powstaje wówczas, gdy suwerenność państwa15 wyraża suwerenność społeczeństwa (narodu) zamieszkującego to państwo, a także stanowi wspólną wartość suwerenności poszczególnych narodowości (narodów pojmowanych etnicznie) zamieszkujących dany kraj.

Zarówno naród, jak i państwo, dążą do zapewnienia przetrwania i biologicznego przeżycia, a także uzyskania wysokiej jakości życia16. W tym obszarze potrzeb możemy wymienić: standard życia, poziom rozwoju społeczno-gospodarczego, prawa i swobody obywatelskie, styl i jakość życia, przyjazne i bezpieczne środowisko naturalne oraz dorobek kulturalny.

Utożsamianie narodu ze społeczeństwem obywatelskim w państwie obce jest idei faszystowskiej (zakładającej jeden, czysty etnicznie naród) lub marksistowsko-leninowskiej (w myśl której społeczeństwo jest wyzute z wszelkich genetycznych wartości, sztucznie pomieszane, ponadnarodowe, a często ponadpaństwowe).

Naród w znaczeniu pozytywnym (i politycznym) jest związkiem obywateli zamieszkujących dane terytorium (państwo), który łączą więzi gospodarcze, polityczne i społeczne, które są powiązane gęstą siecią wartości z obszaru wspólnego bezpieczeństwa. Zatarcie wielu granic i zacieśnienie więzi kulturowych, a także „globalizacja” życia państwowego i wzrost pozycji „niższych” warstw społecznych, prowadzą nieuchronnie do obywatelskiej postaci narodu, czyli społeczności zamieszkującej dane terytorium (państwo), przy zachowaniu genetycznych (etnicznych) właściwości poszczególnych części owej społeczności. Trudno sobie wyobrazić istnienie modelowego państwa obywatelskiego, modelowej rzeczpospolitej, o której Andrzej Frycz Modrzewski pisał, że „(...) rzeczpospolita to zgromadzenie i pospólność ludzka, związana prawem, łącząca wielu sąsiadów, a ku życiu dobremu i szczęśliwemu ustanowiona”17.

Pojęcie rzeczpospolitej zawiera co najmniej trzy elementy składowe, którymi są: ludzie, prawo oraz wspólny cel, jakim jest dobro wspólne i szczęśliwe życie. Konstytutywnymi składnikami państwa są natomiast: ludność, terytorium i władza publiczna. Według Platona „Państwo powstaje wówczas, gdy nikt z nas nie zdoła dbać w dostateczny sposób o zaspokojenie swych potrzeb, lecz na wielu ludzi skazany jest pomoc”18. Państwo stwarza doskonałą okazję do ochrony i obrony określonej społeczności, wyznaczając terytorialne granice swojej integralności, suwerenności, ładu i porządku wewnętrznego. Nie zapewni tego naród etniczny, który zazwyczaj poddany jest prawom więcej aniżeli jednego państwa, mimo iż może być bardzo prężny i osadzony na silnych podstawach historycznych i genetycznych19. To w państwie tkwi siła sprzęgająca, której nie ma nadal żadna inna organizacja społeczna i długo mieć nie będzie. To wszystko wynika z istoty państwa, w której chodzi nie tylko o trzy składniki konstytutywne (ludzi, terytorium i władzę), lecz również o to, że jest ono, jak pisze Tomas Hobbes „(...) jedną osobą, której działań i aktów każdy członek jakiejś dużej wielości stał się mocodawcą, przez ugody, jakie ci ludzie zawarli między sobą w tym celu, by ta osoba mogła użyć siły ich wszystkich i ich środków, jak to będzie uważała za korzystne dla ich pokoju i wspólnej obrony”20.

Naród pojmowany jako społeczność zamieszkująca dane państwo, będący kondensacją rozproszonych zbiorowości, łączą określone wartości, do których możemy zaliczyć:

Pomimo historycznych uwarunkowań pojęcie narodu ujmowane jest szerzej. Poza znaczeniem tradycyjnym wyrażenie „naród” określa także wielokulturowe (wieloetniczne) społeczeństwo obywatelskie zamieszkujące określone terytorium (zawsze utożsamiane z terytorium państwa), połączone wartościami materialnymi i moralnymi, których realizację może sobie zapewnić tylko w ramach państwa, którego są mieszkańcami.

Posługując się terminem „państwo” mamy głównie na uwadze podmiotowość międzynarodową owej terytorialnej konstrukcji społecznej, mówiąc zaś o narodzie w szerszym ujęciu wyróżniamy wewnętrzne cechy i wartości ogółu społeczeństwa, które „godzi się” zamieszkiwać na danym terytorium i szanować wartości, którym służy państwo.

„Obywatelskie” podejście do narodu zamieszkującego dane państwo nie jest nową koncepcją. Nazywając je „społeczeństwem” Michał Bobrzyński wyjaśnia, że „(...) podstawą państwa nie jest stowarzyszenie się ludzi mających jeden wspólny, ściślejszy interes22, tylko związek wszystkich ludzi mieszkających na pewnej większej przestrzeni, bez względu na ich szczegółowe interesa. Państwo to jednoczy więc współzawodniczące ze sobą koła społeczne i zniewala je do połączenia wszystkich swoich sił, celem obrony najwyższych wspólnych interesów”23. Istotę tak pojętego interesu narodowego wykłada także Czesław Znamierowski, określając zjawisko łączące różne stany (zbiorowości) w państwie „siłą sczepną” wspólnego elementarnego interesu. W opinii tegoż autora „Bywa tak w czasie powodzi, trzęsienia ziemi, epidemii czy głodu lub wojny – które grożą istnieniu całego narodu. Przycicha wtedy nie tylko niechęć, lecz nawet nienawiść; okazuje się, że jest siła, która mimo wszystko inne łączy całą zbiorowość”24. Państwo kondensuje rozproszoną energię zbiorowości, jaką jest naród, stając się autorytetem zdolnym tę zbiorowość ochraniać, gwarantować ład, bezpieczeństwo i przestrzeganie praw25.

Tuż po II wojnie światowej, już 26 czerwca 1945 roku, na zakończenie Konferencji Narodów Zjednoczonych została podpisana Karta Narodów Zjednoczonych, która weszła w życie 24 października 1945 roku. W preambule do tej swoistej konstytucji ONZ pojawiło się wyrażenie „My, Ludy Narodów Zjednoczonych”26, które wyraźnie oddaje istotę narodu jako wspólnoty społecznej zamieszkującej dane państwo (państwo, które z formalnego punktu widzenia ratyfikowało ów dokument). Także w Traktacie Północnoatlantyckim z 4 kwietnia 1949 r. znajduje się znamienny tekst o treści: „Strony niniejszego Traktatu potwierdzają swą wiarę w cele i zasady Karty Narodów Zjednoczonych i swe pragnienie współżycia w pokoju ze wszystkimi narodami i wszystkimi rządami. Są one zdecydowane ochraniać wolność, wspólne dziedzictwo i cywilizacje swych narodów, oparte na zasadach demokracji, wolności jednostki i praworządności”27. Nie ma wątpliwości, że w przypadku obu dokumentów nie chodzi o narodowość, lecz o społeczeństwo obywatelskie, połączone wspólnym dobrem, jakim jest państwo. Zaś państwo bez względu na postać (ustrój, forma, typ) jest zawsze organizacją polityczną, terytorialną, przymusową i suwerenną zamieszkującego je społeczeństwa.

Państwo jest sformalizowaną, wyposażoną w organy władzy, wielką i terytorialnie rozległą organizacją społeczną, bo obejmuje całą ludność zamieszkałą na danym terytorium, podlegającą normom i zasadom, składającym się na ład wewnętrzny, wyznaczającym wszystkim określone obowiązki i uprawnienia.

1.2. Bezpieczeństwo jako dziedzina wiedzy i praktyki

1.2.1. Pojęcie bezpieczeństwa narodowego (bezpieczeństwa państwa)

Pojęcie bezpieczeństwa znajduje współcześnie różne zastosowania w procesie porozumiewania się między ludźmi i jako takie wiąże się z odczuwaniem, bardziej lub mniej uzasadnionej wolności od zagrożenia, czyli braku zagrożenia, niebezpieczeństw, umożliwiającego swobodę funkcjonowania danego podmiotu, jego bytu i rozwoju. Niemal wszyscy są też zgodni, co do tego, że bezpieczeństwo pojmowane jest w taki sposób zarówno w definicjach powstałych w państwach zachodnich, w Polsce, jak i na wschód od Polski. Zwrot „bezpieczeństwo” używany jest, gdy pragnie się wyrazić i scharakteryzować właściwości określonych stanów rzeczy, warunków i okoliczności („jest bezpiecznie”, „to jest bezpieczne”, „coś jest dobrze zabezpieczone”), związane z nimi odczucia, postawy i zachowania, których wspólną cechą jest wolność od cech negatywnie ocenianych, których istnienie mogłoby szkodzić dobrom chronionym.

Syntetycznie termin bezpieczeństwo objaśnia „Słownik nauk społecznych” opracowany pod auspicjami UNESCO, w którym przyjęto, że „(…) bezpieczeństwo jest rzeczywiście identyczne z pewnością (safety) i oznacza brak zagrożenia (danger) albo ochronę przed nim”28. Według autorów „The Oxford Reference Dictionary” bezpieczeństwo to „(…) stan lub uczucie, że jest się bezpiecznym”29. Podobnie zagadnienie to ujmowane jest w „Webster’s Encyclopedic Unabridged Dictionary of the English Language”30. Natomiast według „Le Petit Larousse” bezpieczeństwo to sytuacja, w której ktoś lub coś nie jest narażone na jakiekolwiek niebezpieczeństwo, jakiekolwiek ryzyko agresji fizycznej, wypadek, kradzież, zniszczenie31.

„Słownik terminów z zakresu bezpieczeństwa narodowego” określa bezpieczeństwo jako stan charakteryzujący się poczuciem pewności, gwarancją zachowania oraz występowaniem szansy na jego udoskonalenie32. Postrzegane jest jako stan i jako proces, gdzie stan bezpieczeństwa odnosi się do konkretnej sytuacji i oznacza brak zagrożeń, stan pewności, spokoju, zabezpieczenia przed niebezpieczeństwami, zaś proces należy rozumieć jako podejmowanie przez określony podmiot (człowieka, grupę ludzi, państwo) nieustannych działań w celu osiągnięcia pożądanego stanu. Proces bezpieczeństwa polega na tym, że jego podmioty dążą do udoskonalenia mechanizmów zapewniających im poczucie bezpieczeństwa, a stan bezpieczeństwa i jego organizacja podlegają dynamicznym zmianom uwarunkowań bezpieczeństwa33.

Termin „bezpieczeństwo” jest współcześnie szeroko ujmowany i odmieniany na wszelkie sposoby (jak choćby bezpieczeństwo: jednostki, rodziny, pracy, grupy społecznej, kulturowe, społeczne, ekonomiczne, surowcowe, energetyczne, publiczne, kulturowe, ekologiczne, państwa, narodowe i międzynawowe). Mimo to, możemy uznać, że istnieją podstawowe rozstrzygnięcia terminologiczne, które mimo istnienia mnogich definicji powalają ustalić istotę pojęcia bezpieczeństwa w ogóle.

Bezpieczeństwo w znaczeniu ogólnym jest wewnętrzną ufnością, spokojem ducha i pewnością, właściwie lub fałszywie uzasadnioną, w okolicznościach rodzących podstawy do obaw. Jest też przekonaniem, lepiej lub gorzej uzasadnionym, że w obliczu różnych trudności, słabości, wyzwań i zagrożeń, lub przynajmniej ich symptomów, stan rzeczy, w jakim się znajduje określony podmiot, pozwala mu czuć się bezpiecznie34. Bezpiecznie, tzn. być wolnym i zabezpieczonym przed potencjalnymi lub realnymi zagrożeniami, pewnym niezakłóconego bytu i rozwoju, przy pomocy wszelkich dostępnych środków, a także działającym twórczo na rzecz osiągania takiego stanu.

Nadrzędność bezpieczeństwa nad innymi dziedzinami jest dość szczególna, gdyż jest ono wartością, której osiąganie stanowi powinność elementarną, stojącą ponad różnymi społeczno-ekonomicznymi, historycznymi i kulturowymi przejawami aktywności społecznej. Co ważne, bezpieczeństwo ma charakter interdyscyplinarny i utylitarny, nie może być rozpatrywane jako wartość odrębna od innych. Trafnie ujął to Jan Szmyd wskazując, że jest ono: „(…) wartością nieautoteliczną, nie samą w sobie, tzn. nie godną zabiegów ze względu na nią samą, natomiast wartością wyraźnie utylitarną, użytkową, tzn. będąca środkiem do osiągnięcia innych wartości, np. życia, zdrowia, własności itp.”35. Potwierdza to także Witold Tulibacki, według którego, bezpieczeństwo w ujęciu filozoficznym stanowi konfigurację sytuacji, zdarzeń, faktów, stanów rzeczy niezależnych od ludzi i od ludzi zależnych, a co za tym idzie „Bezpieczeństwo, tak rozumiane, poprzedza więc inne wartości, ale samo jest jedną z wartości podstawowych, spełniając rolę instrumentalną dla powstawania i istnienia wartości materialnych i duchowych”36. Jest ono, jak stwierdził Roman Kuźniar, fundamentem wszystkiego, co „po pierwsze” i wreszcie, że: „Jest ono pierwotną, egzystencjalną potrzebą jednostek, grup społecznych, wreszcie państw. Idzie przy tym nie tylko o przetrwanie, integralność czy niezawisłość, lecz także o bezpieczeństwo rozwoju, który zapewnia ochronę i wzbogacenie tożsamości jednostki czy narodu”37.

O bezpieczeństwie nie może nie być mowy bez towarzyszącej mu czujności. Według św. Augustyna nasze pielgrzymowanie na ziemi musi przebiegać pod znakiem czujności, a nie bezpieczeństwa, które najczęściej bierze się z „(...) odrętwienia umysłu. Żaden człowiek nie jest bezpieczny w posiadaniu tych rzeczy, które może utracić wbrew swej woli”38. Jeśli bezpieczeństwo odniesiemy do świadomej działalności człowieka, to możemy przyjąć za Jerzym Stańczykiem, że „Bezpieczeństwo jest naczelną potrzebą człowieka i grup społecznych, a zarazem najważniejszym ich celem”39.

Wszelkie analizy bezpieczeństwa, poza sferą definiowania jego syntetycznego znaczenia (a więc możliwego do zastosowania we wszelkich możliwych konfiguracjach), muszą się odbywać przynajmniej z określeniem jego rodzaju, a w konsekwencji podmiotu i przedmiotu bezpieczeństwa. Bez wątpienia we wszelkich rozważaniach o bezpieczeństwie jego podmiotem jest zawsze człowiek, którego potrzeba pewności wolności od zagrożeń i niezakłóconego bytu i rozwoju wiąże się z wielopoziomowymi i wielowarstwowymi sposobami zabezpieczenia potrzeb z tym zakresie. Te ostatnie wyznaczają z kolei przedmiot bezpieczeństwa. Kryterium przedmiotowe bezpieczeństwa z ontologicznego punktu widzenia dotyczy zjawisk, procesów i ich rodzajów, wszelkich przejawów bytu, istnienia kogoś lub czegoś, a także wszelkich relacji między nimi. Ujęcie przedmiotowe jest pomocnicze wobec podmiotowego40, lecz jeśli już podmiot bezpieczeństwa będzie ustalony, określenie zakresu, rodzaju i cech zjawisk, procesów i wszelkich innych przejawów bytu tego podmiotu staje się logiczną koniecznością.

Z punktu widzenia nauki o stosunkach międzynarodowych ujęcie przedmiotowe, sprowadza się zazwyczaj do określania kilku rodzajów bezpieczeństwa (polityczne, militarne, ekonomiczne, społeczne, kulturowe, ideologiczne, ekologiczne). Jeśli jednak przedmiotowa analiza treści i zakresu bezpieczeństwa wszelkich rodzajów podmiotów zostanie przeprowadzona w możliwie jak najszerszym zakresie, bez wątpienia taki podział będzie niewystarczający. Chodzi bowiem nie tylko o państwa, jako zasadniczych uczestników stosunków międzynarodowych, lecz wszelkie podmioty (ludzi, organizacje, systemy społeczne), których funkcjonowanie i rozwój uwarunkowane są realizacją jednej z najistotniejszych potrzeb, jaką jest bezpieczeństwo. Jeśli bierzemy pod uwagę syntetyczne, a więc uniwersalne rozumienie bezpieczeństwa, to możemy stwierdzić, że w ujęciu podmiotowym bezpieczeństwo dotyczy:

Jest rzeczą niewątpliwą, że najdoskonalszą dotąd formą zabezpieczenia potrzeb człowieka (jednostki) i grupy społecznej w zakresie bezpieczeństwa jest państwo. Z tego też względu dominacja państwa jako podmiotu bezpieczeństwa jest od wieków bezsporna. Nadzwyczaj trafnie wyłożył to Czesław Znamierowski w słowach: „Zbiorowość bardzo liczna, a tym samym szeroko rozsiana na pewnym obszarze ziemi, nie jest w stanie, jako niezorganizowana masa, czuwać nad swoim bezpieczeństwem zewnętrznym i nad porządkiem wewnętrznym”44.

Państwo, w kontekście bezpieczeństwa, (choć nie tylko), jest postrzegane jako uczestnik stosunków międzynarodowych, a co za tym idzie, zewnętrzny wymiar jego bezpieczeństwa odgrywa kluczową rolę w analizach teoretycznych i poczynaniach praktycznych. Jednak całościowe rozpatrywanie bezpieczeństwa państwa powinno dotyczyć zarówno jego kwestii zewnętrznych, jak też wewnętrznych. Na konieczność postrzegania obydwu kwestii jednocześnie wskazują następujące fakty:

Rozległy jest zakres przedmiotowy bezpieczeństwa w ogólnym tego słowa znaczeniu. Dotyczy on niemalże wszystkich, jeśli nie wszystkich, dziedzin działalności wyżej wymienionych podmiotów.

Przedmiot bezpieczeństwa jednostki stanowią, m.in.: zabiegi na rzecz wolności od niedostatku, spokoju, wygody, jakości życia w wymiarze materialnym i intelektualnym oraz wolności od strachu przed zagrożeniami jej (i jej bliskich) życia i zdrowia, mienia i środowiska (naturalnego, społecznego i politycznego), w którym żyje. Przedmiot dążeń jednostki w zakresie jej bezpieczeństwa stanowić będzie również dążenie do harmonii w środowisku, higienicznych warunków życia, w tym pracy i wypoczynku, intymności i prywatności, nietykalności cielesnej, empatii, ochrony i opieki, wsparcia w potrzebie, sprawiedliwości, swobody i szacunku, zaspokojenia potrzeb egzystencjalnych i wiele innych.

Potrzeby jednostki w zakresie bezpieczeństwa to w pewnym sensie stany psychiczne oznaczające uczucie niespełnienia, to chęć odczuwania stanu pewności niezakłóconego bytu i rozwoju oraz wolności od zagrożeń. Stanowią one źródło dążeń innych podmiotów, chociaż nie wydaje się, by bezpieczeństwo jakiejkolwiek grupy społecznej było jedynie wypadkową bezpieczeństwa poszczególnych jednostek.

Grupę społeczną nieformalną wiąże z reguły wspólnota zainteresowań, interesów, (np. pracowniczych), norm kulturowych, zwyczajów i obyczajów. Przedmiot bezpieczeństwa stanowi dla niej pewność zabezpieczenia (ochrony) i troska przed utratą możliwości życia w tych warunkach, które jej członkowie uznają za godne posiadania, a tym samym wiążące ich w sposób dobrowolny i spontaniczny, aczkolwiek obarczony często zobowiązaniami natury honorowej.

Celowo wyodrębnione formalne organizacje, zważywszy na łączące ją więzi prawne, kierują się wspólnie ustalanymi potrzebami oraz celami i są tworzone dla realizacji określonych funkcji i zadań. Są to m.in.: przedsiębiorcy, partie polityczne i organizacje społeczne. Działają odpowiednio: dla zysku i rozwoju, zdobywania i utrzymania władzy oraz realizacji wspólnych zainteresowań i wypełniania różnych misji, także z zakresu szeroko pojętego bezpieczeństwa, których nie jest w stanie zapewnić im państwo.

Co do zasady celem wspólnym dążeń każdej jednostki i grupy społecznej jest możliwość bezpiecznej realizacji ich dążeń i idei, o ile nie stoi to w sprzeczności z istotą funkcjonowania demokratycznego państwa prawa. Nie ma wątpliwości co do tego, iż może być to zapewnione jedynie pod opieką państwa, które zapewnia ochronę wolności osobistych, politycznych, ekonomicznych, socjalnych i kulturalnych nie tylko swoich obywateli, ale również innych osób przebywających na jego terytorium i poza nim. Ważne jest przy tym wsparcie działań państwa przez organizacje międzynarodowe i organizacje pozarządowe, a także przez osoby cieszące się uznaniem i poważaniem w środowisku międzynarodowym, tzw. autorytety charyzmatyczne, osobiste, moralne itd.

Bezpieczeństwo narodowe stanowi cel i zarazem najwyższą wartość, i dotyczy takich aspektów jak: potrzeba jedności, tożsamości narodowej i państwowej, trwałości państwa i narodu, niezakłóconego bytu, biologicznego przeżycia ludności, suwerenności, jakości życia, posiadania praw człowieka i obywatela, zachowania środowiska naturalnego w stanie nienaruszonym, wolności sumienia i wyznania46.

Bezpieczeństwo narodowe, głównie bezpieczeństwo państwa, to także element racji stanu oraz interesu publicznego, który wpisuje się w grupę priorytetowych dziedzin, w jakich funkcjonuje administracja publiczna. Pierwszeństwo jakie przyznano bezpieczeństwu wynika z podstawowej zasady prawa administracyjnego, tj. realizacji dobra wspólnego. Dobro wspólne jest to pojęcie mające moc integrującą wszystkich ludzi i wszystkie wartości, dla ochrony których stanowione jest prawo. Są to bowiem te rzeczy, które sprawiają zadowolenie przynajmniej dwóm osobom, przy czym czerpanie korzyści przez jedną z tych osób nie czyni szkody, nie umniejsza pożytku z tej rzeczy, drugiej osobie. Jeśli więc będziemy mieli na uwadze dobro wspólne całego narodu, czyli „dobro wspólne narodowe”, to uznamy za nie te rzeczy, stany rzeczy, okoliczności i sytuacje, które cały naród uzna za będące przedmiotem jego pożądania i posiadania. Bez wątpienia dobrem wspólnym narodowym jest państwo jako instytucja integrująca obywateli w ramach jednolitego systemu prawnego, na wspólnym terytorium, posiadające swoją suwerenną władzę i – co równie ważne – gwarantujące wolne od zakłóceń (zagrożeń i wyzwań) warunki bytu i rozwoju jednostek, grup społecznych i całego narodu.

Z kolei istotę bezpieczeństwa zbiorowego wyznacza przekonanie wielu państw o skuteczności wspólnych działań w zakresie bezpieczeństwa. Opiera się ono na stwierdzeniu, iż wzajemna obrona bliskich wszystkim państwom wartości (m.in.: suwerenności, integralności terytorialnej, niepodległości politycznej lub innych, zgodnych z Kartą Narodów Zjednoczonych) może powstrzymać potencjalnego agresora i ukarać sprawców agresji w przypadku naruszenia porządku lub prawa międzynarodowego. Za sprawców agresji uznaje się osoby będące rzeczywiście w stanie kontrolować polityczne lub zbrojne działanie państwa, lub kierować takim działaniem, aktem agresji, który ze względu na swój charakter, wagę i skalę stanowi wyraźne naruszenie przepisów Karty Narodów Zjednoczonych47.

1.2.2. Bezpieczeństwo narodowe a bezpieczeństwo państwa

Bezpieczeństwo narodowe w ciągu kilkudziesięciu ostatnich lat ulegało stopniowej ewolucji, wraz z dostrzeżeniem szerszej, aniżeli tylko wojskowej, płaszczyzny zabiegów służących ochronie i obronie społeczeństwa, jego dóbr i środowiska oraz państwa jako instytucji politycznej. Wynikało to z uwzględnienia wielu różnorodnych (nie tylko wojskowych) przyczyn zagrożeń bezpieczeństwa narodowego, a także z tego, że w dobie współczesnej, nie tylko siły zbrojne mogą stanowić narzędzie oddziaływania na innych uczestników stosunków międzynarodowych oraz inne źródła zagrożeń (ekonomiczne, ekologiczne, społeczne, kulturowe, religijne, społeczne). Zagadnienia bezpieczeństwa rozszerzyły się więc o problemy gospodarcze, ekologiczne, demograficzne, kulturowe, społeczne i inne. Demokratyzacja życia społecznego oraz pojawienie się istotnych współzależności między interesami państwa i interesami jednostki, wpłynęły także na potrzebę równoważenia tychże interesów w obszarze bezpieczeństwa.

Szeroko pojęte bezpieczeństwo narodowe obejmuje wszystkie aspekty życia państwowego i oznacza, jak to definiuje Stanisław Dworecki: „(...) taki rzeczywisty stan stabilności wewnętrznej i suwerenności państwa, który odzwierciedla brak lub występowanie jakichkolwiek zagrożeń (w sensie zaspokajania podstawowych potrzeb egzystencjalnych i behawioralnych społeczeństwa oraz traktowania państwa jako suwerennego podmiotu w stosunkach międzynarodowych)”48.

Jest ono na tyle specyficznym przejawem działalności państwa, że nie będzie żadnym błędem twierdzenie o jej interdyscyplinarnym i utylitarnym charakterze. Nie ma praktycznie żadnego, istotnego przejawu działalności państwa, aktywności społecznej i działalności gospodarczej, z którymi nie byłoby związane bezpieczeństwo, i która nie byłaby z nim związana, a co za tym idzie – nie ma takiego kluczowego obszaru działalności organów państwa, w tym władzy publicznej, organizującej tę działalność, który nie wiązałby się z gwarantowaniem szeroko pojętego bezpieczeństwa.

Bezpieczeństwo demokratycznego państwa prawa, harmonizujące wszystkie rodzaje potrzeb (indywidualne, grupowe, publiczne, narodowe i państwa) oraz uwzględniające różne czynniki (zewnętrzne i wewnętrzne, indywidualne i grupowe, przyrodnicze i wynikające z działalności człowieka), można utożsamiać z bezpieczeństwem narodowym.

Z wielu powodów jednak należy być ostrożnym przy utożsamianiu bezpieczeństwa państwa z bezpieczeństwem narodowym, bez poczynienia stosownych zastrzeżeń, nie tylko dlatego, że występują dwa skrajne poglądy na temat znaczenia terminu „naród” w wyrażeniu „bezpieczeństwo narodowe”49. W tradycyjnym ujęciu bezpieczeństwo państwa dotyczyło, (i nadal dotyczy), bezpieczeństwa instytucji politycznej, posiadającej suwerenną władzę, określone terytorium, a także ludność podległą ciału władczemu. W bezpieczeństwie państwa zawsze chodziło, i nadal chodzi, o utrzymanie porządku w zbiorowości państwowej oraz zapewnienie jej bezpieczeństwa zewnętrznego i wewnętrznego (głównie jej części władczej)50. W bezpieczeństwie narodowym zaś nie chodzi tylko o ochronę i obronę istnienia państwa jako takiego przez zagrożeniami, lecz także o pomyślny byt i rozwój oraz ochronę wartości bliskich poszczególnym członkom społeczności, które nawet bez istnienia państwa mają znaczenie (jakość życia, solidarność społeczna, prawa człowieka, kultura, obyczaje, zwyczaje, tożsamość narodowa)51. Bezpieczeństwo państwa to termin i kryjące się pod nim pojęcie właściwe każdemu państwu. Natomiast bezpieczeństwo narodowe rozszerza istotę bezpieczeństwa państwa o wartości i potrzeby bliskie jednostce i różnym grupom społecznym, a w konsekwencji działania na rzecz ich realizacji, właściwe dla państwa demokratycznego.

Niewątpliwie istnieje silne pokrewieństwo, a w określonych wypadkach tożsamość, między bezpieczeństwem narodowym i bezpieczeństwem państwa. Jednak jak stwierdza Katarzyna Dunaj: „Nie można jednak między tymi pojęciami postawić znaku równości, gdyż w ten sposób doszłoby do nadmiernego i nieuzasadnionego ograniczenia pojęcia «bezpieczeństwo narodowe»”52. Zauważmy, że to pierwsze pojęcie w prawodawstwie rozszerza tradycyjne rozumienie bezpieczeństwa państwa, związane z realizacją przedsięwzięć na rzecz zachowania terytorium, biologicznego przetrwania ludności, zachowania suwerennej władzy oraz ładu wewnętrznego i porządku prawnego, ochronę i obronę dóbr, a także wsparcie realizacji celów i interesów właściwych jednostkom i grupom społecznym, z grupą państwową włącznie, historycznie, sytuacyjnie, przedmiotowo i podmiotowo zmiennych. Z tego też względu w ujęciu systemu prawa wielu państw należy dostrzegać różnice między bezpieczeństwem państwa a bezpieczeństwem narodowym, przy czym to drugie jest pojęciem zbiorczym, obejmującym bezpieczeństwo państwa, a także jednostek i grup społecznych. Prawodawca zazwyczaj z dużą starannością rozróżnia bezpieczeństwo państwa i bezpieczeństwo narodowe, częściej jednak podkreślając domenę bezpieczeństwa państwa. Z bezpieczeństwem narodowym jako pełnoprawnym terminem prawnym i prawniczym jest o wiele gorzej.

Bezpieczeństwo państwa wynika z faktu państwowej organizacji społeczeństwa (ogółu obywateli). Zatem wszystko, co wiąże się z niezakłóconym funkcjonowaniem i rozwojem państwa, a także zamieszkującego je i utożsamiającego się z nim społeczeństwa, postrzegamy w kategoriach bezpieczeństwa państwa. Są jednak stany rzeczy, problemy, zdarzenia, które oddziałują negatywnie na ludzi lub dezorganizują ich codzienne funkcjonowanie, lecz nie mają związku z bezpieczeństwem państwa i nie stanowią zagrożenia dla funkcjonowania i przetrwania państwa. Dotyczą one sytuacji, które wpisane są w codzienne funkcjonowanie społeczeństwa, jak m.in: przestępczość pospolita, w tym kryminalna, niektóre formy przestępczości zorganizowanej, katastrofy naturalne, anomalia pogodowe, awarie techniczne i katastrofy budowlane, pożary, zagrożenia radiologiczne, chemiczne i ekologiczne, zagrożenia komunikacyjne, strajki i zamieszki społeczne, zagrożenia informacyjne i w cyberprzestrzeni. Te i inne zjawiska wpisują się w materię szeroko pojętego bezpieczeństwa narodowego, lecz nie mogą być postrzegane w tradycyjnych kategoriach bezpieczeństwa państwa.

Bezpieczeństwo narodowe jako pojęcie szersze od bezpieczeństwa państwa obejmuje:

Bezpieczeństwo narodowe może być postrzegane jako najważniejsza wartość, potrzeba narodowa, priorytetowy cel działalności państwa, jednostek i grup społecznych, a jednocześnie proces obejmujący różnorodne środki, gwarantujące trwały, wolny od zakłóceń byt i rozwój narodowy (państwa), w tym ochronę i obronę państwa jako instytucji politycznej oraz ochronę jednostek i całego społeczeństwa, ich dóbr i środowiska naturalnego przed zagrożeniami, które w znaczący sposób ograniczają jego funkcjonowanie lub godzą w dobra podlegające szczególnej ochronie.

Ryc. 1. Bezpieczeństwo narodowe a tradycyjnie pojmowane bezpieczeństwo państwa

Źródło: Opracowanie własne.

Z treści definicji wynika, że:

1.2.3. Bezpieczeństwo wewnętrzne a bezpieczeństwo zewnętrzne państwa

Chociaż coraz częściej twierdzi się, że zacierają się granice między wewnętrznym i zewnętrznym wymiarem bezpieczeństwa narodowego, to w dalszym ciągu, używając słów Ryszarda Zięby, „(…) zasadne jest wyodrębnienie dwóch aspektów bezpieczeństwa: wewnętrznego i zewnętrznego”53. Ważne jest przy tym właściwe, a przynajmniej konsekwentne, rozróżnianie znaczenia tych dwóch terminów, ich zakresu pojęciowego, a w konsekwencji wzajemnych zależności zachodzących między nimi.

W literaturze przedmiotu występują różne i odmienne interpretacje bezpieczeństwa wewnętrznego i bezpieczeństwa zewnętrznego dowolnego podmiotu w ogóle oraz państwa w szczególności. Warto więc, w oderwaniu od tych poglądów, poczynić wywód logiczny o istocie bezpieczeństwa wewnętrznego oraz zewnętrznego dowolnego podmiotu.

Każdy podmiot (tu skupiamy się na podmiotach o naturze społecznej) ma swoje specyficzne właściwości, a jednocześnie funkcjonuje w określonym środowisku, co powoduje, że jego istnienie uzależnione jest od jego wewnętrznego stanu i wpływu czynników zewnętrznych. To zaś sprawia, że po pierwsze zabiega o swą wewnętrzną sprawność, kondycję psychofizyczną i rozwój, a po wtóre troszczy się o to, by inne podmioty mu sprzyjały, a przynajmniej nie wpływały negatywnie na jego funkcjonowanie. Z punktu widzenia bezpieczeństwa u podłoża (źródła) tych działań leżą zawsze zagrożenia, konsekwentnie zewnętrzne i (lub) wewnętrzne.

Zgodnie z powszechnym poglądem w tej materii, zagrożenie oznacza stan psychiki i świadomości wywołany przez zjawiska postrzegane jako negatywne (niebezpieczne), a jednocześnie jest zespołem okoliczności wewnętrznych i (lub) zewnętrznych, który może spowodować powstanie stanu niebezpiecznego dla danego podmiotu (jest źródłem takiego stanu).

Mimo logicznej spójności definicji zagrożenia, wielokrotnie spotykamy się z przekłamaniami w stosowaniu tego terminu. I tak, zamiast brać pod uwagę okoliczności, które mogą doprowadzić do powstania stanu niebezpiecznego jako zagrożenie danego podmiotu określa się ów niebezpieczny stan jego funkcjonowania. Często więc jako zagrożenie wojenne określa się lokalny konflikt zbrojny lub wojnę na dużą skalę. I to jest błędne. Oto bowiem te dwa przypadki oznaczają stany niebezpieczne dla funkcjonowania państwa, a co za tym idzie, nie są one zagrożeniami wojennymi. Natomiast takimi zagrożeniami są okoliczności, które do tych stanów mogą doprowadzić, czyli m.in.: spory zewnętrzne i wewnętrzne, ruchy secesjonistyczne i ich popieranie, tworzenie sfer wpływów lub regionalnej dominacji, próby zastraszania państw, brak zdolności do pokojowego rozwiązywania napięć i konfliktów, słabość rządów i społeczeństwa obywatelskiego, słaba demokratyczna kontrola nad siłami zbrojnymi, tolerancja sił nieposłusznych konstytucyjnie ustanowionym władzom, ruchy nacjonalistyczne, rasizm i inne formy nietolerancji, polaryzacja i fragmentyzacja społeczeństw, spory ekonomiczne, proliferacja BMR, nielegalny handel bronią, handel narkotykami, zbrojenia.

Odpowiedzieć należy zatem na pytanie, czy konflikt lokalny lub wojna nie są zagrożeniami. Są, lecz już zagrożeniami powstania w konsekwencji innego, kolejnego stanu niebezpiecznego, a więc m.in.: utraty niepodległości, okupacji, upadku państwa, ludobójstwa, przerwania dotychczasowego procesu rozwoju. W konsekwencji otrzymujemy, że zagrożenie wywołuje stan niebezpieczny, który z kolei jest zagrożeniem powstania kolejnego stanu niebezpiecznego, a ten z kolei jest znowu zagrożeniem itd.

Zagrożenie wewnętrzne jest określonym stanem rzeczy, zbiorem różnego rodzaju okoliczności wewnętrznych, właściwych danemu podmiotowi, który powoduje lub może spowodować, zakłócenie jego wewnętrznej stabilności i harmonijnego rozwoju w różnych przejawach jego aktywności, z osłabieniem pozycji lub nawet utratą możliwości przetrwania w środowisku jego funkcjonowania włącznie.

Zagrożenie zewnętrzne oznacza stan rzeczy, zbiór różnego rodzaju okoliczności pojawiających się w otoczeniu danego podmiotu, który powoduje lub może spowodować, zakłócenie jego wewnętrznej stabilności i harmonijnego rozwoju w różnych przejawach jego aktywności, z osłabieniem pozycji na arenie międzynarodowej lub nawet utratą możliwości przetrwania w środowisku jego funkcjonowania włącznie.

Co zatem odróżnia te dwa aspekty (typy, grupy)54 zagrożeń, a więc stany rzeczy i okoliczności? Wskazuje na to treść definicji, celowo w wielu kwestiach identyczna – odróżnia je wyłącznie miejsce, z którego się wywodzą (wypływają). Skutki w różnym zakresie mogą być takie same, a przynajmniej podobne. Zarówno jeden, jak i drugi typ zagrożenia, powodują zakłócenie wewnętrznej stabilności danego podmiotu, ograniczają jego rozwój, a tym samym powodują, że jego pozycja w środowisku funkcjonowania słabnie.