Miasto, które nie istniało ebook

Projekt graficzny okładki

na podstawie kocepcji R.Shaller/TW

Zdjęcia na okładce

© SKORIKOVA TATIANA/Shutterstock

© KOCHMARYOV/Shutterstock

© VoronStudio/Shutterstock

© ComicSans/Shutterstock

Tytuł oryginału

Black Sun

© 2019 by Owen Matthews

International Rights Management: Susanna Lea Associates

All rights reserved.

Wszelkie prawa zastrzeżone.

Żadna część tej publikacji nie może być reprodukowana

ani przekazywana w jakiejkolwiek formie zapisu

bez zgody właściciela praw autorskich.

For the Polish edition

Copyright © 2020 by Wydawnictwo Amber Sp. z o.o.

ISBN 978-83-241-7327-3

Warszawa 2020. Wydanie I

Wydawnictwo AMBER Sp. z o.o.

www.wydawnictwoamber.pl

Konwersja do wydania elektronicznego

PROLOG

Syreny alarmu przeciwlotniczego rozległy się o świcie. Głośniki zamontowane na ulicznych latarniach, w korytarzach kwater i koszar oraz w holach laboratoriów i warsztatów rozsiewały falujący jęk po pogrążonym we śnie miasteczku. Odbijał się od kościelnej dzwonnicy na placu Lenina, płosząc gołębie, które wzbijały się w szare październikowe niebo. Ptaki krążyły nad dachami domów starego centrum miasta, nad nowymi parkami i blokami mieszkalnymi, nad wieżyczkami strażniczymi i trzema kręgami ogrodzenia z kolczastego drutu. W końcu zniknęły nad ciemnym lasem, który otaczał tajne miasto Arzamas-16 niczym morze.

W głównej sali maszyn tokarki zwalniały, ich wycie przechodziło w warkot. Długie fluorescencyjne lampy gasły, mechanicy mrugali, dostosowując wzrok do porannego światła, które sączyło się przez szklany dach. W szwalni spadochronów igły zatrzymały się tuż przed rozpostartymi palcami szwaczek. Kobiety prostowały zesztywniałe plecy, zadowolone z cotygodniowego ćwiczebnego alarmu, który wcześniej zakończył ich nocną zmianę. W kreślarni senni młodzi inżynierowie odsunęli pleksiglasowe linijki i ekierki na brzeg stołów kreślarskich, powkładali zwinięte plany do długich azbestowych tub i zbiegli po schodach w stronę rzędu ogniotrwałych sejfów.

Pięćdziesiąt merów pod nimi oddział zaspanych żołnierzy zajmował stanowiska przy głównym bunkrze. Z bunkra wychodzili ludzie w białych kitlach, rozmawiając i poklepując się po kieszeniach w poszukiwaniu papierosów i zapałek. Za nimi można było zobaczyć równe rzędy ołowianych pojemników starannie ustawionych w boksach, wielką stalową półkulę ze sterczącymi drutami, jakieś metalowe naczynia wielkie jak wanny. Kiedy ostatni z naukowców wyszedł, żołnierze zatrzasnęli za nimi stalowe hermetyczne drzwi. Dowódca zamknął zasuwy z cichym szczękiem.

W ściśle tajnym bunkrze, ukrytym głęboko w trzewiach Wszechzwiązkowego Instytutu Naukowo-Badawczego Fizyki Eksperymentalnej, w zupełnej ciszy i ciemności stała bomba zwana RDS-220.

Fiodor Pietrow leżał nieruchomo w przesiąkniętej krwią pościeli. Jękliwy dźwięk alarmu przeciwlotniczego z trudem docierał na obrzeża jego świadomości. Całą noc nurzał się w morzu bólu, szarpany nudnościami. Płynny ogień pochłaniał jego ciało.

Teraz Pietrow zobaczył światło. Światło ma masę i wywiera nacisk. Fizyczny nacisk – lekki, lecz mierzalny – na skórę jego twarzy, sącząc się strumieniem z powierzchni słońca. Próbował się unieść ku niemu, ale młode ciało odmówiło mu posłuszeństwa. Zmusił się, by poruszyć ręką. Drgając spazmatycznie, sunęła wzdłuż torsu. Jego twarz przylgnęła do poduszki. Palce napotkały lepką, włóknistą masę pod policzkiem, zacisnęły się na niej i uniosły odrobinę przed zamglone oczy. Jasne włosy, które wypadły mu w ciągu nocy, posklejane krwią i wymiocinami.

– Ale przecież nie mogę umrzeć – Pietrow usłyszał swój własny głos. – Jeśli umrę, nigdy się nie dowiem.

Opuścił bezwładnie rękę. Ogarnęła go ciemność.

Śnił o ogniu, pochłaniającym cały świat we wściekłym huraganie. Widział dumne wieże Kremla wyrywane z fundamentów, rozpadające się w ziguraty pyłu. Widział gotujące się morza i lasy wybuchające ogniem. Cała ziemia płonęła, na jego rozkaz.

Przed oczami stanęły mu twarze nauczycieli, przyjaciół i znajomych. Kłócili się między sobą, ale on nie rozumiał, co mówią. Zagubiony w głębi samego siebie Pietrow czuł, jak świat wokół niego rozpuszcza się i rozpływa. Ciało, które tak boleśnie trzymało się go przez całą noc, w końcu odpadło. Jego duch się uwolnił i z zawrotną prędkością wzbijał w przestrzeń, smagany zimnym wiatrem.

Syrena ucichła. Wraz z nią zatrzymało się słabe ludzkie serce Fiodora Pietrowa.

CZĘŚĆ 1 MIASTO, KTÓRE NIE ISTNIEJE

Co mamy na myśli mówiąc o „rozumieniu” czegoś? Możemy sobie wyobrazić, że ten skomplikowany układ poruszających się rzeczy, który stanowi świat, jest czymś w rodzaju wielkiej partii szachów rozgrywanej przez bogów, a my obserwujemy rozgrywkę. Nie wiemy, jakie są reguły gry. Możemy tylko patrzeć, jak gra się toczy.

Richard Feynman

Rozdział 1 PIĄTEK, 21 PAŹDZIERNIKA 1961

Dziewięć dni do testu

I

Pociąg zahamował gwałtownie, wytrącając Aleksandra Wasina z drzemki w niewygodnej pozycji. W przeciwległym kącie przedziału partyjniak o poszarzałej twarzy, który podróżował z nim od Moskwy nie mówiąc ani słowa, spał dalej z rękoma złożonymi na piersi.

Na zewnątrz rozpościerała się cicha, bezksiężycowa jesienna noc. Pociąg zatrzymał się na ziemi niczyjej, zamkniętej między dwiema długimi ścianami drutu kolczastego, oświetlonej rzędami elektrycznych lamp. Pas świeżo zagrabionego piasku niknął w mroku. Gdzieś w oddali rozlegało się szczekanie psów.

Odetchnął głęboko. Ten pociąg nie przypominał żadnego, którym dotąd zdarzyło mu się podróżować. Przedział z miękkimi siedzeniami był całkiem nowy, pachniał sztuczną skórą, laminatem i gumą. Automatyczny wentylator delikatnie dmuchał na kostki ciepłym powietrzem. Wasin ostrożnie przeszedł nad wyciągniętymi nogami aparatczyka i otworzył przesuwane drzwi.

Pociągi z jego dzieciństwa były niczym wioski na kołach, wypełnione paplaniną, krzykami i kłótniami. Rozklekotany teatr ludzkości, wypchany po brzegi walizkami i betami. Ten tymczasem jechał gładko i cicho, hermetycznie szczelny jak statek kosmiczny. Tylko do przedsionka na końcu wagonu docierało mroźne nocne powietrze, przynosząc dobrze znany zapach węglowego dymu i mokrej trawy. Wasin wzdrygnął się, zapiął guziki nowiutkiego munduru i wyjął z kieszeni paczkę papierosów Orbita. Orbita: modne, trudne do zdobycia i mocne. Papierosy aparatczyka. O wiele lepsze niż te, do których przywykł.

Wasin poprawił mundur przeglądając się w szybie drzwi. Miał wysokie czoło po ojcu, w ciemnoblond włosach zaczęły się pojawiać zakola. Okulary – także całkiem nowe – wsunął do kieszeni na piersi i spojrzał jeszcze raz, mrużąc oczy; przygładził włosy i wyprostował ramiona. Gwiazdki na kołnierzu, odznaka z mieczem i tarczą na prawej piersi. Major Wasin, KGB.

Przez korytarz z innego przedziału płynął szmer głosów. Z radia w przedziale konduktorów dobiegły stłumione dźwięki tanecznej melodii. Rozległ się syk pary i zgrzytanie kół o szyny, gdy pociąg znowu ruszył z miejsca. Przetoczył się przez rzęsiście oświetlony punkt kontrolny, wjeżdżając w długą klatkę z drutu kolczastego rozpiętego na drewnianym stelażu. Dwa potężne wilczury zanosiły się szczekaniem i szarpały wściekle smycze, omal nie ścinając z nóg swoich opiekunów.

W oddali pojawiły się światła miasta i kanciaste krenelaże wieżowców. Z ciemności powoli wyłonił się peron stacji kolejowej.

Wasin pospiesznie wrócił do przedziału i zastał swojego współpasażera w połowie ziewnięcia. Poczekał w drzwiach, aż starszy mężczyzna założy ciężki płaszcz przeciwdeszczowy i zdejmie z półki plastikową walizkę. Gdy pociąg w końcu się zatrzymał, krótko skinął głową na pożegnanie.

Wzdłuż całego korytarza otwierały się drzwi przedziałów. Wasin z wysiłkiem podniósł swoją przedwojenną bakelitową walizkę, cenną rodzinną pamiątkę. Poczekał, aż inni pasażerowie przejdą, zanim wytaszczył ją na peron. Młoda konduktorka stała z uśmiechem przy drzwiach, piękna i zawadiacka w swoim mundurowym płaszczu i furażerce zatkniętej na koku z tlenionych włosów.

Na gwizdek zawiadowcy lokomotywa zaczęła cofać się z peronu; wielka czerwona gwiazda na przedzie powoli znikała w ciemnościach nocy. Nowo przybyłych na chwilę pochłonęła chmura gorącej, śmierdzącej olejem pary.

Strażnicy salutowali każdemu z pasażerów i żądali dokumentów, po czym kierowali ich do dwóch urzędników, którzy siedzieli w kręgu jasnego światła sprawdzając coś w papierach i przybijając pieczątki. Ku zaskoczeniu Wasina nawet nie próbowali przeszukiwać żadnego bagażu.

W pustej poczekalni na ławce siedział przygarbiony przysadzisty, brodaty mężczyzna, trzymając książkę blisko twarzy. Na głowie miał pomięty filcowy kapelusz, a jego zimowe buty były na wpół rozsznurowane i brudne. Wasin stanął przed nim i czekał w milczeniu, z lekkim rozbawieniem.

– Ach! Towarzysz major Wasin? – mężczyzna wstał pospiesznie, zatrzasnął książkę i wsunął ją do kieszeni płaszcza. – Wadim Kuzniecow. Major. Służba bezpieczeństwa w Arzamasie.

Był o głowę niższy od Wasina, ale jakoś udawało mu się patrzeć na niego z góry, mrużąc oczy za okularami w czarnych oprawkach. Zapięta po ostatni guzik koszula ciasno opinała masywną szyję, a jego szpiczasta broda sterczała zaczepnie do przodu.

– Witamy w Arzamasie-16. Mieście, które nie istnieje.

Przed stacją ostatni ze współpasażerów Wasina wsiadał do niedużego autobusu. Poza tym jedynym pojazdem, jaki pozostał przed budynkiem, był wojskowy terenowy UAZ.

– To nasz.

Kuzniecow szarpnął klamkę i bezceremonialnie wrzucił walizkę Wasina na tylne siedzenie.

– Wskakujcie.

– Nie zamykacie samochodu?

– Ha! Tu, w Arzamasie, nie mamy złodziei. To najbardziej uczciwe miasto w całym Związku Radzieckim.

Kuzniecow wskoczył na fotel kierowcy, nadepnął kilka razy pedał gazu i z namaszczeniem uniósł palec, nakazując ciszę. Silnik warknął i ożył.

– Cuda!

Kuzniecow wrzucił pierwszy bieg.

– Jeszcze niedotarty. Wiecie, nowe samochody.

Wasin spojrzał ostro na swojego nowego towarzysza, wypatrując oznak szyderstwa. Ale na Kuzniecowie nie zrobiło to najmniejszego wrażenia, gdy zmagał się z drążkiem. Najwyrażniej w jego świecie nowe samochody były codziennym utrapieniem. Jechali niepokojąco szybko szerokim, świeżo wyasfaltowanym bulwarem.

– Nasze piękne miasto. – Kuzniecow zatoczył ręką szeroki krąg; pędził przez kolejne skrzyżowania nawet nie zwalniając, jakby nie przejmował się, że ktoś może wyjechać gdzieś z boku. – Jutro urządzimy sobie przyjemną wycieczkę.

Wciąż nie widząc żadnych innych ludzi ani aut, wyjechali spomiędzy stiukowych fasad przedrewolucyjnych budynków w pobliżu dworca i znaleźli się między rzędami takich samych pięciopiętrowych betonowych bloków zwanych chruszczowkami.

– Jesteśmy. Na czas wizyty zatrzymacie się u mnie. Mam nadzieję, że warunki sprostają waszym moskiewskim standardom.

Auto zatrzymało się gwałtownie. Panowała zupełna cisza, jeśli nie liczyć rechotu żab. Od rzędu młodych jabłoni niósł się silny zapach gnijących owoców.

Mieszkanie Kuzniecowa było przestronne i puste. Szeroki korytarz kończył się głębokim regałem, na którym stało kilka książek. Po prawej znajdowały się dwa duże pokoje; po lewej – salon, a za nim kuchnia i łazienka.

– Ja mieszkam tutaj. Wy obok.

Kuzniecow machnął od niechcenia ręką w kierunku pierwszego pokoju, w którym stos koszul i wieszaków spływał z łóżka na podłogę, aż do niewielkiego biurka pokrytego jakimiś notatkami i drukami.

W salonie całą jedną ścianę zajmowały szafki ze szklanymi drzwiami. Pokój przypominał wystawę w Domu Meblowym, który Wasin odwiedził ze swoim synem Nikitą na początku wakacji: ciężkie fotele i kwadratowa sofa obita pasiastym materiałem w jaskrawych kolorach. Nierozkładana, nieduża dwuosobowa sofa, na której nie dałoby się spać. Wasin nigdy nie widział czegoś takiego. Przed ślubem on i jego matka zajmowali dwa pokoje w wielkim, wysokim komunalnym mieszkaniu przy ulicy Metrostrojewskiej w Moskwie. Kuchnię i łazienkę dzielili z dwiema innymi rodzinami – łącznie siedmiorgiem ludzi. Po przeniesieniu do KGB Wasin przeprowadził się z Wierą i synem do własnego dwupokojowego mieszkania niedaleko Parku Gorkiego, co było oszałamiającym przywilejem. A jednak tutaj znalazł się w pokoju, w którym zupełnie nikt nie mieszkał. Pokoju przeznaczonym tylko do odpoczynku. W rogu stało duże radio i gramofon, najnowszy model z fabryki Melodia, w dębowej obudowie. A na półce długi na metr rząd płyt.

– Z Czechosłowacji – zawołał z kuchni Kuzniecow. – Meble, znaczy. W zeszłym roku przywieźli cały wagon. Ładne, nie?

Szczęk garnków zagłuszył odpowiedź Wasina.

– Przyniosłem trochę jedzenia ze stołówki. Barszcz. Pulpety. Ziemniaki.

W kącie kuchni cicho mruczała nowa lodówka, nie warczące monstrum z Fabryki Stalina. Kuzniecow rzucił na ebonitowy blat stołu aluminiowe wojskowe menażki.

– Chyba zjemy wszystko, nieprawdaż? Ja też jestem głodny.

Energicznie postawił emaliowane garnki na elektrycznej kuchence i otworzył menażki.

– Idźcie się umyć, jeśli chcecie. Jestem świetnym kucharzem. Patrzcie tylko!

Wziął w obie ręce menażki i wytrząsnął ich zawartość do garnków.

Kiedy Wasin wrócił spod prysznica, Kuzniecow siedział przy stole i siorbał zupę. Parująca porcja Wasina czekała na niego w dużej uzbeckiej misce.

– Paskudna sprawa.

– Pietrow?

– Pietrow. Ktoś opowiedział wam, co się stało? – Kuzniecow spojrzał pytająco na swojego nowego współlokatora.

– Według raportu został otruty. Przypadkowo.

– Racja.

– Dużo jest o tym, co się zdarzyło. Nic o tym, dlaczego.

Kuzniecow z rozmachem odsunął od siebie miskę, wstał i otworzył skrzypiące okno.

– No właśnie, dlaczego. To dobre pytanie, towarzyszu Wasin. – Postawił na stole stalową popielniczkę. – Tu, w Arzamasie, nie przywykliśmy do obcych. Czemu zawdzięczamy tę przyjemność?

– Czy jest jakiś powód, dla którego nie powinienem przyjeżdżać, towarzyszu Kuzniecow?

– Podobno niedawno dołączyliście do Komitetu Bezpieczeństwa…

– Z moskiewskiego wydziału kryminalnego milicji. Sekcja zabójstw. To prawda.

– Zabójstw?

– Czy to was niepokoi, towarzyszu?

– Arzamas to nie Moskwa, jak sami zobaczycie. Słowo „zabójstwo” ma w sobie coś, co budzi w nas niepokój. Czy na Łubiance nie powiedzieli wam, jak tutaj załatwiamy sprawy?

– Powiedzmy, że nie.

Kuzniecow wypuścił kłąb dymu.

– Pomyślcie o Arzamasie jak o odrębnej planecie. Są tu jedne z najwybitniejszych umysłów Związku Radzieckiego, wykonują zadania o kluczowym znaczeniu dla obrony Ojczyzny. Co do jednego społeczni dewianci, zdaniem niektórych naszych kolegów. – Kuzniecow zgniótł na wpół wypalonego papierosa i nachylił się nad Wasinem, dysząc na niego. – Ale właśnie w tym rzecz: nikogo nie obchodzi, co robią. Co myślą. Co czytają. Z kim sypiają. Nic nie jest ważne, dopóki robią, co do nich należy. W Arzamasie obowiązuje tylko jedna reguła: nic nie może przeszkodzić w realizacji projektu.

– Jakiego projektu?

Kuzniecow prychnął i zaczął składać na stos naczynia.

– Kuzniecow – powiedział nieco łagodniejszym tonem Wasin.

– Nic nie może przeszkodzić w budowie RDS-220.

Wasin zastanawiał się przez chwilę.

– To jakiś rodzaj bomby?

Kuzniecow wzdrygnął się na to słowo.

– To urządzenie. Całkiem nowe urządzenie.

– Czy nie to właśnie się tutaj robi? Buduje nowe urządzenia? Nie dlatego to miasto jest utajnione?

– Nie takie jak to. To jest większe. Znacznie większe. I pilne. Rozkaz z najwyższych szczebli Politbiura.

– Po naszemu, po radziecku. Zawsze wszystko największe. Zawsze najlepsze.

Usta Kuzniecowa zacisnęły się w cienką linię. Nozdrza rozszerzyły się, jakby próbował wywęszyć kpinę. Wasin zorientował się, że trafił na czuły punkt swojego dotąd życzliwego towarzysza. Kuzniecow odpowiedział dopiero po dłuższej chwili, wpatrując się uważnie w twarz Wasina.

– Wkrótce wszystkiego się dowiemy.

– Dowiemy? Jak?

– Zamierzają to przetestować. I zanim zdążycie zapytać, przez test rozumiem zdetonowanie.

– Gdzie będą to testować?

Kuzniecow wsunął do ust następnego papierosa.

– Gdzieś daleko stąd.

Wasin nachylił się ku niemu i zapalił zapałkę.

– A zmarły…?

– Fiodor Pietrow był kluczowym członkiem zespołu RDS- -220. Na prostej drodze do kierowania tym miejscem. A może nawet do Politbiura, gdzie kierowałby wszystkim.

– Ach.

– Właśnie. Ach. Asystent samego profesora Adamowa.

– Dyrektora?

– Dyrektora. Cara i boga Arzamasu. Adamow to ojciec RDS-220.

– A waszym zdaniem co się zdarzyło, tak dokładnie?

– Czytaliście akta.

– Chcę usłyszeć waszą wersję.

Kuzniecow wydmuchnął dym przez nos, niczym demon z kreskówki.

– Ja nie mam żadnej wersji, Wasin. Szef, generał-major Zajcew, wyłoży wam to wszystko po kolei. O, to bardzo konkretny człowiek, nasz Zajcew. Jutro o dziewiątej rano w kontorze.

Kontora. Dosłownie „biuro”, było jednym z przyzwoitszych słów, jakimi określano KGB. Wasin znał mnóstwo innych.

– Świetnie. A co wy mieliście mi wyłożyć, Kuzniecow?

– Och, nic wielkiego. Pościel. Ręczniki.

Kuzniecow uśmiechnął się krzywo, wytrzymując spojrzenie Wasina.

– Macie poczucie humoru.

– Wszyscy mi to mówią. Ale to gówno tutaj jest prawdziwe, Wasin. Właśnie dlatego czasem myślę, że to może nie być moje najbardziej naturalne środowisko. A wam muszę powiedzieć jedno: nie chcemy, żeby cokolwiek przeszkadzało w pracy kolegom Fiodora Pietrowa.

– Bo nic nie może przeszkodzić w projekcie. Rozumiem. Gdzie jest ciało Pietrowa?

– Zapytajcie jutro generała.

– Adres mieszkania zmarłego?

– Zajcew tu rządzi.

Wasin mimo wszystko zdobył się na uśmiech. Adres był gdzieś w raporcie, który przywiózł ze sobą z Moskwy.

– Przetrzymuję was, Kuzniecow. Musiało się zrobić późno.

– Może dla was w Moskwie. Ale nie dla pracowitych pszczółek Arzamasu. Wychodzimy.

– Dokąd?

– Na wykład we Wszechzwiązkowym Instytucie Naukowo-Badawczym Fizyki Eksperymentalnej. Znanym też jako Cytadela.

Wasin zerknął na zegarek.

– Wykład? O jedenastej w nocy?

– Nauka nigdy nie śpi, towarzyszu. Profesor Adamow ma coś do powiedzenia mózgowcom z Arzamasu. Co najprawdopodobniej nie obejmuje nas. Przykro mi. A w każdym razie mnie. Ale i tak pójdziemy. Chodźmy, bo się spóźnimy.

II

Przejazd pustymi ulicami Arzamasu nie zajął im nawet pięciu minut i w końcu skręcili na rozległy plac Kurczatowa. Podnosiła się lodowata mgła. Z gęstniejącej mgły wyłaniał się niczym oceaniczny liniowiec główny budynek Cytadeli; jego jasno oświetlone okna przebijały nocny mrok. Szereg prostych betonowych filarów wspierał wysunięty do przodu dach. Ten widok skojarzył się Wasinowi z dworcem kolejowym.

Hol o wysokim sklepieniu był przecięty w połowie rzędem obrotowych bramek, monumentalna wersja wejścia do moskiewskiego metra. Kuzniecow machnął pełniącemu służbę sierżantowi swoją czerwoną legitymacją KGB, Wasin poszedł w jego ślady.

Sala wykładowa była wypełniona po brzegi. Kuzniecow przeciskał się w ciemności przez tłum, Wasin starał się trzymać tuż za nim. Kilku młodych ludzi w mundurach przesunęło się, żeby mogli usiąść na wyłożonych dywanem schodach. Jedynym źródłem światła była stołowa lampka oświetlająca mównicę na podwyższonej scenie. Wychudzona twarz profesora Adamowa, oświetlona od dołu, przypominała Wasinowi mówiącą czaszkę. Miał na sobie staroświecką kurtkę członka Partii, zapiętą pod szyję, z trzema gwiazdami Bohatera Związku Radzieckiego przypiętymi nad sercem.

– … Oczywiście przede wszystkim musimy zachować ostrożność. Obiecałem Sekretarzowi Generalnemu, że nie… – Adamow zawiesił głos i odetchnął głęboko, zanim dokończył. – Że nie roztrzaskamy Ziemi jak jajka!

Adamow podniósł wzrok znad notatek i mrużąc oczy spojrzał przez okulary na twarze wpatrzonych w niego z uwagą niczym uczniowie młodych ludzi. Jego wąskie usta rozciągnęły się w czymś w rodzaju uśmiechu, jakby ośmielając zebranych i wśród tłumu rozeszła się fala nieco skrępowanego śmiechu.

Profesor uśmiechnął się szerzej, chociaż sprawiał wrażenie, jakby pogrążał się we własnych myślach. Wasin odniósł nagle wrażenie, że Adamow jest zbyt zajęty myśleniem, by dostrzegać otaczający go świat. Wydawało się, jakby wszystkie poza oddychaniem funkcje jego ciała zatrzymały się, żeby pozwolić umysłowi pracować na pełnych obrotach. Wasin rozejrzał się na boki, ale pauza Adamowa najwyraźniej nie zaskoczyła jego słuchaczy. Czy tę ciszę wypełniały błyskawiczne obliczenia? A może Adamow wewnętrznie także się wyciszał?

I wtedy, równie niespodziewanie jak pauza się zaczęła, oczy Adamowa na powrót ożyły. Omiótł wzrokiem salę, kolejno przyglądając się uważnie swoim studentom i współpracownikom. Ich twarze były szczere, entuzjastyczne, w oczach błyszczała inteligencja. Kilku próbowało wytrzymać jego spojrzenie, choć przez chwilę. Kilku sprawiało wrażenie odważnych, kilku pełnych nadziei, większość – wystraszonych. A potem spuścili wzrok.

– Wszyscy zostaliście wybrani – głos Adamowa był tak cichy, że ledwie dało się go słyszeć, jakby mówił sam do siebie. – Wybrani dla jakiegoś aspektu waszych umysłów, który Ojczyzna uznała za użyteczny. Albo interesujący. Albo tylko bezużytecznie niezwykły. W fizyce zawsze trzeba pamiętać o bezużytecznych wynikach.

Jeszcze jeden cierpki żart? Nawet jeśli tak, to nikt się nie roześmiał. Adamow podszedł do dużego pudełka stojącego z przodu sceny, pstryknął przełącznikiem i rzucił na duży ekran prostokąt jasnego światła. Rzutnik pisma – pierwszy, jaki Wasin widział.

– Codziennie przybywają nowi ludzie, żeby pomóc dokończyć budowę RDS-220. Chciałbym ich przywitać. I mam dla was wszystkich wiadomość. Po zapoznaniu się z raportami szefów wszystkich laboratoriów doszedłem do wniosku, że wszystko jest gotowe, żeby w końcu ustalić datę testu, na który wszyscy tak niecierpliwie czekamy. To będzie 30 października. Dotarliśmy do ostatniego etapu przygotowań. Za dziewięć dni od dziś cały świat zobaczy potęgę, chwałę i geniusz kochającej pokój radzieckiej nauki.

Po sali rozszedł się cichy szmer. Adamow uciszył szepty jednym lodowatym spojrzeniem.

– Konsekwencje tego testu będą trudne do przewidzenia.

Adamow zaczął pisać na folii w rzutniku czerwonym pisakiem, dla podkreślenia wagi swoich słów stukając w szklany pulpit.

– Naszym patriotycznym obowiązkiem jest ich obliczenie.

Mówiąc to zaczął starannym pismem zapisywać skomplikowane wzory.

– Wciąż jeszcze jest wiele niewiadomych. Rozważmy pracę doktora Smirnowa nad fuzją jądra wodoru z jego cięższymi braćmi, deuterem i trytem. Zachowanie gorącej plazmy, gazów gorętszych niż serce Słońca, w ciągu milisekund po detonacji rdzenia. Konsekwencje powiększenia sprawdzonych i znanych reakcji termonuklearnych na niespotykaną dotąd skalę. Co się stanie, jeśli je podwoimy? Pomnożymy przez dziesięć? Tysiąc? Przy takiej skali, panowie, musimy wziąć pod uwagę nowy parametr: wytrzymałość skorupy ziemskiej. Zachowanie atmosfery w różnych termoklinach. Punkt, w którym możemy wywołać reakcję łańcuchową w wodzie atmosferycznej. Właśnie tym zajmiemy się dzisiaj. Ale najpierw nowo przybyłym przypomnijmy trochę starożytnej historii. Nasz stary przyjaciel RDS-100. W roku 1951.

Coś zaskrzypiało i światło przygasło. Z warkotem ożył projektor filmowy. Przez jasny prostokąt przemknęła seria cyfr, odliczających do zera.

– Tak więc, koledzy – kiedy Adamow przemówił głośniej, w jego głosie wyraźnie dało się słyszeć napięcie. – Przypomnijmy sobie straszliwe siły, które sądzimy, że mamy pod kontrolą. Patrzmy z pokorą. Obejrzycie ten film w zwolnionym tempie, klatka po klatce, żebyśmy mogli wyraźnie zobaczyć poszczególne etapy detonacji tego urządzenia sprzed dziesięciu lat.

W piersi Adamowa coś zacharczało, jak zaczynający się mokry kaszel palacza. Profesor przeszukał kieszenie kurtki, wyjął zmięta paczkę papierosów i zapalił zapałkę.

Ekran wypełnił widok z włazu samolotu. Narożnik był częściowo zasłonięty przez statecznik. W dole rozciągał się jednolicie biały krajobraz. Skute lodem morze, zarys rozległej zatoki i jakieś niewyraźne kształty na horyzoncie. Od samolotu oderwała się niezgrabna czarna bryła i poszybowała ku ziemi. Po kilku sekundach wystrzelił z niej spadochron; czasza rozwinęła się płynnie. Bryła przyhamowała, ustabilizowała się i łagodnie poszybowała w dół. Przez niemal minutę słychać było tylko terkot projektora. A potem nagły błysk i na kilka chwil ekran stał się jednolicie, oślepiająco biały.

– Teraz. Powoli, proszę.

Kiedy błysk przygasł, na ekranie pojawiły się koncentryczne, rozchodzące się kręgi dymu. W górę wystrzelił nieduży, pionowy słup pyłu, jak przy konwencjonalnym wybuchu. Potem druga pozioma fala i trzecia – za każdym razem unoszące w górę grzbiety ziemi i śniegu. Słup dymu stawał się coraz wyższy i grubszy, całkowicie zasłaniając miejsce detonacji. Wewnątrz powiększającego się słupa rozbłysło światło. Potem nastąpiła druga detonacja, tym razem wewnątrz chmury i wysoko nad ziemią, co sprawiło, że słup dymu nagle zaczął się rozdymać. Strzeliły płomienie. Fala uderzeniowa dotarła do samolotu, który zachwiał się bezwładnie, zanim odzyskał równowagę. Chmura osiągnęła już pułap samolotu, ale wznosiła się coraz wyżej i rozszerzała. Kamerzysta skierował obiektyw na ogromny grzyb pyłu rosnący na niebie.

Wasin nie znajdował słów, by opisać to, co oglądał. Spojrzał na Kuzniecowa, lecz jego towarzysz wciąż wpatrywał się w znieruchomiały już obraz na ekranie, jak zafascynowane dziecko na strasznym filmie. Wasin jeszcze raz rozejrzał się po sali, zupełnie nowymi oczami patrząc na twarze zebranych naukowców. Kim byli ludzie, którzy odważyli się sięgnąć po taką potęgę?

Kiedy wykład się skończył, w sali rozbłysły światła, pozbawiając Wasina anonimowości, którą dawał mu mrok. Mnóstwo obecnych nosiło mundury, w większości ze skrzyżowanymi młotami inżynierów wojskowych. Ale emblemat KGB z mieczem i tarczą wyróżniały Wasina, wskazując go jako intruza.

Tłum na schodach rozstąpił się, robiąc przejście dla Adamowa. Wasin zauważył, że wzrok profesora zatrzymał się na jego charakterystycznym mundurze, oficerskich gwiazdkach i pagonach. Blada twarz starszego mężczyzny skrzywiła się z niesmakiem.

Profesor zaczął wchodzić po schodach. Wasin przyspieszył, starając się do niego zbliżyć. Usłyszał, że Kuzniecow coś do niego woła, ale zignorował to. Prąc naprzód w tłoczącym się do drzwi tłumie, ze zręcznością nabytą w moskiewskim metrze Wasin przecisnął się do korytarza i popędził za znikającą w oddali postacią profesora i jego orszakiem asystentów.

– Profesorze Adamow? Chwileczkę, proszę.

Podniesiony głos Wasina wystarczył, żeby Adamow się zatrzymał, choćby dlatego, że nie przywykł, by ktokolwiek wykrzykiwał jego nazwisko w pomieszczeniach instytutu. Stając przed Adamowem, Wasin poczuł ciężar oburzonego spojrzenia profesora.

– Major Aleksander Wasin. Z KGB.

Adamow nie odpowiedział; stał nieruchomo, czekając aż któryś z akolitów zinterpretuje jego milczenie. Młody człowiek w białym kitlu zerknął na podkładkę z klipsem.

– Profesorze, dziś rano przyszedł list z komendantury. Major Wasin jest tutaj, żeby zbadać wypadek doktora Pietrowa.

Wasin zasalutował.

– Przepraszam, że niepokoję, profesorze. Ale mam nadzieję, że rozumiecie…

Adamow uniósł dłoń o długich palcach przed twarzą Wasina, jakby zatrzymywał ruch na ulicy. Ten gest był władczy.

– Straszna tragedia. Ale już rozmawiałem z jednym z was. Z majorem Jefremowem. To wszystko.

Adamow odwrócił się, żeby odejść, wciąż trzymając dłoń przed twarzą Wasina.

– Profesorze? – głos Wasina zabrzmiał na tyle stanowczo, że Adamow zatrzymał się znowu. – Obawiam się, że będę miał więcej pytań. Zostałem przysłany z Moskwy na osobisty rozkaz generała Orłowa, żeby przeprowadzić niezależną ocenę tej sprawy.

Adamow powoli odwrócił się do niego.

– Generał Orłow. – Z bliska twarz Adamowa jeszcze bardziej przypominała trupa. Mówił powoli, a w jego głosie brzmiała wyraźna groźba. – Gdybyśmy tylko mieli tyle godzin, ilu mamy generałów. I czegóż to chce ode mnie ten wasz generał?

– Dziękuję, profesorze. Czy mogę liczyć na zaszczyt rozmowy z wami w cztery oczy?

Spomiędzy wąskich warg profesora wydobyło się poirytowane syknięcie.

– Co będzie mnie mniej kosztowało? Użeranie się z waszymi generałami, czy znalezienie chwili na rozmowę z wami?

– Profesorze, sami odpowiedzieliście sobie bardzo trafnie na własne pytanie. Rozmowa ze mną zajmie tylko chwilę.

Usta profesora zatrzasnęły się niczym pułapka. W jego bladoniebieskich oczach błyszczała furia.

Mój boże, pomyślał Wasin, przed dłuższą chwilę wytrzymując wściekłe spojrzenie Adamowa. Tylko człowiek, który panuje nad prawdziwą potęgą, może nie lękać się KGB.

– Być może. Po teście.

Adamow odwrócił się plecami do Wasina i ruszył naprzód.

Wasin poczuł, że jakaś silna ręka chwyta go za przedramię. Kuzniecow odciągnął go na bok na tyle energicznie, żeby postawić na swoim. Rzeka rozmawiających z ożywieniem młodych naukowców i inżynierów popłynęła dalej.

– Co to, kurwa, miało być! – syknął mu do ucha Kuzniecow.

Wasin wyszarpnął rękę z jego uścisku i odwrócił się do swojego współlokatora. Swojego opiekuna.

– Chciałem umówić się na spotkanie. Czy to jakiś problem?

– Cholerne spotkanie z profesorem akademikiem Jurijem Adamowem? Tak, to jest problem.

– Czy on nie jest świadkiem w sprawie Pietrowa?

– O, a więc jesteś grubą rybą z jakiegoś ściśle tajnego zakamarka na najwyższych piętrach kontory. Rozkazy z samej góry. Rozumiem. Ale Adamow…

Tłum wylewający się z sali wykładowej rozdzielił ich na chwilę, zanim Kuzniecow mógł dokończyć.

– …Adamow to Arzamas. Ten program jest jego. On jest…

– Ponad prawem?

– Poza twoim zasięgiem. Poza czyimkolwiek zasięgiem.

– Może dla ciebie, Kuzniecow. Może jest poza twoim zasięgiem.

Wasin widział, że Kuzniecow zaczyna się gotować z wściekłości. Ale opanował się, jak dziecko powstrzymujące napad gniewu. Odetchnął głęboko, raz i drugi, a kiedy odezwał się znowu, jego głos był imponująco spokojny.

– Wasin. Aleksander. Saszka. Posłuchaj. To miejsce jest niepodobne do żadnego innego. Nie przypomina niczego, co mogłeś widzieć.

– Nie wiesz, gdzie bywałem.

– Nigdzie w naszym wielkim, pięknym Związku Radzieckim nie ma niczego takiego jak Arzamas.

– Będziesz zaskoczony, jeśli powiem, że słyszałem to już wcześniej?

Kuzniecow uniósł oczy ku niebu w teatralnym geście irytacji.

– Poddaję się. Naprawdę musisz porozmawiać z Zajcewem.

– Wydawało mi się, że w tej sprawie nie mam wyboru.

Patrzyli na siebie przez chwilę. Korytarz w końcu opustoszał. Ciszę zakłócał tylko odległy klekot dalekopisu i cichnące głosy opuszczającego budynek tłumu.

W końcu Wasin przerwał pełne napięcia milczenie.

– Ten film był…

Kuzniecow zerknął na Wasina.

– Przerażający? Tak.

– Widziałeś go już wcześniej?

– To ulubiony film profesora Adamowa. Dlatego cię tu przyprowadziłem.

– A bomba, którą teraz buduje… Ona jest…

– Większa. Setki razy większa. To właśnie tym się tutaj zajmują. Budują maszyny, które mogą zabić całą planetę.

Rozdział 2 SOBOTA, 22 PAŹDZIERNIKA 1961

OSIEM DNI DO TESTU

I

Nazajutrz, wczesnym rankiem, Wasin postawił kołnierz nieprzemakalnego płaszcza, osłaniając się przed deszczem i mgłą, zanim wyszedł na szeroki bulwar przed blokiem Kuzniecowa. Niebo zasnuwały ciężkie, sunące wolno chmury. Typowa pogoda w głębi Rosji, gdzie pory roku następują po sobie niczym procesja parowych walców, powolnych i nieustępliwych. Jesień przynosiła słodkawy zapach zgnilizny i plusk płynącej w ukryciu wody.

Gazik Kuzniecowa zatrząsł się i ożył niechętnie. Przygazował, żeby zwrócić uwagę Wasina.

– Jedziemy, stary. Grube ryby czekają na ciebie.

Kuzniecow wysadził go przed siedzibą arzamaskiego KGB – przysadzistym, nowoczesnym budynkiem osłoniętym od ulicy rzędem jodeł. Na dziedzińcu stało popiersie Feliksa Dzierżyńskiego, twórcy sowieckich tajnych służb; jego spiżowa twarz lśniła w deszczu.

W holu, stukając obcasami o marmurową podłogę, mijały się sekretarki z plikami dokumentów. Młodziutki strażnik pieczołowicie wpisał do księgi nazwisko Wasina. W całym budynku unosił się ten sam gęsty zapach pasty do podłogi i mokrych płaszczy, który znał ze swojego biura w Moskwie. Gdzieś w głębi stukały w różnych tempach maszyny do pisania. Dzwonił telefon, którego nikt nie odbierał.

Sekretarką generała Zajcewa była przymilna blondynka o farbowanych włosach i twarzy, która wydawała się trwale wykrzywiona od nieustannego kłamania.

– Generał się spóźnia – oznajmiła wyniośle. – Czekajcie.

– Dobrze. Powiedzcie towarzyszowi generałowi, że skorzystam z okazji i odwiedzę stołówkę. Zgaduję, że to na dole?

Upudrowana twarz sekretarki zmarszczyła się z dezaprobatą.

– O! Najnowszy „Krokodyl”. Mogę?

Nie czekając na odpowiedź, Wasin wziął z niskiego stolika najbardziej lubiany radziecki magazyn satyryczny. Zdjął płaszcz i ociekający wodą powiesił na wieszaku generała. A potem ruszył na poszukiwanie kawy.

Kafeteria w piwnicy świeciła już pustkami – kończyła się pora śniadania. Wasin kupił ciastko i filiżankę doskonałej, świeżo zmielonej kubańskiej kawy. Usiadł przy stoliku i zaczął kartkować magazyn. Zwykłe, dziecinne bzdury: karykatury pijanych robotników, żartobliwe wierszyki o jędzowatych teściowych, krótkie szkice o urokach i absurdach życia na wsi. Kątem oka zauważył, że do kafeterii wchodzi oficer w nieskazitelnym, odprasowanym mundurze ze sznurami adiutanta. Oficer rozejrzał się po sali, zobaczył Wasina i ruszył w jego stronę niczym nakręcana zabawka.

– Towarzysz major Wasin.

To nie było pytanie. Oficer usiadł cieżko naprzeciw niego.

– Major Oleg Jefremow, adiutant generała Zajcewa.

Jego skupiony wzrok powoli przesunął się po twarzy Wasina. Odnotował okulary, delikatne dłonie i oczy Wasina, bezczelnie wytrzymujące jego spojrzenie.

– Generał was oczekuje. Chodźmy.

W swoim ciasno dopasowanym mundurze, generał Zajcew wyglądał jak przedrewolucyjny chłop, czujący się nieswojo w niewygodnym niedzielnym ubraniu. Jego kark był szerszy od twarzy; wielkie, pokryte bliznami pięści zaciskały się na biurku. Był jak ogr gotów pożreć intruza, który ośmielił się zapuścić na jego terytorium. Na przykład jednego z tych wykształconych na uniwersytecie pierdołów, którzy przyszli do służby po śmierci Stalina. Wasin dobrze znał typ Zajcewa. Oficer bezpieki starej szkoły, który zdobywał swoje gwiazdki w zbryzganych krwią piwnicach. Człowiek, który wyczuwał zapach świeżej śmierci.

– Rządowy inspektor przyjechał nas sprawdzać.

Zajcew mówił z ciężkim, chłopskim akcentem i zwracał się do Wasina pobłażliwie, jak do niesfornego dziecka.

– Nie, towarzyszu generale. Nie mam powodu przypuszczać, że wasza praca jest choćby odrobinę poniżej najwyższych standardów.

– Powiedziano mi, że zeszłej nocy nachodziliście samego profesora Adamowa. Ale nie zameldowaliście się miejscowym władzom. Czyli mnie.

Wasin powoli skinął głową. Twarz rzeźnika. Dłonie, które bez trudu wyłamują stawy. Zajcew niewątpliwie umiał nienawidzić.

– Proszę wybaczyć, towarzyszu generale. Tutaj są moje referencje.

Wasin wyjął z kieszeni plik listów i podał Zajcewowi, lecz ten ich nie wziął.

– Posłuchajcie mnie teraz. To miasto rządzi się specjalnymi prawami. Są procedury…

– Generale – przerwał mu Wasin. – Moje rozkazy są bardzo wyraźne.

Twarz Zajcewa przybrała ciemniejszy odcień czerwieni.

– Moi śledczy już przedstawili wnioski – głos generała był zdecydowany jak cios pałką. – Dowody świadczą jednoznacznie, że Fiodor Pietrow popełnił samobójstwo. Śledztwo jest zakończone. Piszemy raport. Przyjechaliście za późno.

Wasin przybrał pokorny wyraz twarzy.

– Tak jest, towarzyszu generale.

Wasin przerabiał to już wcześniej. Rangą był niższy od Zajcewa. Ale jeśli idzie o władzę, którą reprezentował – o, to zupełnie co innego. I trzeba na to zwrócić uwagę. Na razie delikatnie.

– Ale odpowiednie władze poleciły mi przeprowadzić niezależną analizę dowodów. A wy, towarzyszu generale, z pewnością nie chcielibyście dopuścić, żebym nie wykonał moich rozkazów. Jak doskonale wiecie, ojciec zmarłego jest bardzo blisko z wieloma członkami Politbiura.

Zajcew chrząknął jak prosiak.

– A więc przeglądajcie, skoro musicie. Zebraliśmy rozstrzygające dowody. Ale nie wolno wam nachodzić i nękać głównych świadków. Zostali już przesłuchani przez moich ludzi i to wystarczy. Jasne?

– Rozstrzygające dowody, towarzyszu generale?

– Pietrow umarł od zatrucia talem. Z jego ciała została miazga. Używał talu w swoim laboratorium. Pokwitował wszystko, co wziął, co do miligrama. Ale nie użył wszystkiego. Dokumenty tego dowodzą. Brakuje znacznej ilości talu. Dwa tysiące miligramów zostało skradzione. Czy to was przekonuje, majorze?

– Czy mogę przejrzeć dokumenty, generale?

Spojrzenie Zajcewa stało się jeszcze bardziej jadowite. Odwrócił się do swojego adiutanta.

– Jefremow? Ten człowiek z Moskwy mi nie wierzy. Daj tu naszą kopię papierów z laboratorium.

Jefermow namarszczył się, jakby coś zaśmierdziało mu pod nosem, i wykonał polecenie. Kiedy był zajęty otwieraniem dużego sejfu w głębi biura Zajcewa, generał wziął z biurka plik papierów i zaczął je przeglądać, demonstracyjnie ignorując Wasina.

– Towarzyszu generale? Raport, o który prosiliście.

Zajcew wyszarpnął szarą teczkę z delikatnej dłoni Jefremowa. Kartonowa okładka wygięła się pod naciskiem grubych palców generała.

– O, jest. Wasin. Patrzcie. Każda próbka talu, którą Pietrow pokwitował w ostatnim miesiącu. A tutaj, po lewej, każdy gram, którego użył do testów. Na czerwono ilość, która się nie zgadza. Pięciu ludzi przez trzy dni ślęczało nad papierami, żeby zdobyć te informacje. Zaczęli kiedy tylko dostaliśmy raport z sekcji, a skończyli zeszłej nocy.

Wasin wpatrywał się w kolumny cyfr, liczb i dat. Nie miały dla niego absolutnie żadnego znaczenia. Zajcew dobrze o tym wiedział.

– Mogę to zatrzymać?

– Nie możecie. Jak widzicie, jest ściśle tajne.

– A protokoły przesłuchań świadków?

– Zostaną złożone w archiwum, w swoim czasie. Teraz dokumenty są zbierane. Zgodnie z naszymi procedurami. Kiedy będą gotowe, przeczytacie. I potwierdzicie.

– A ciało?

Zajcew prychnął.

– W bezpiecznej kostnicy.

– Kiedy będę mógł je zobaczyć?

– Nigdy. Za bardzo radioaktywne. Promieniowanie rozpuszcza ciało jak kostkę cukru w herbacie. Tak mi w każdym razie powiedziano.

– A mieszkanie Pietrowa?

– To samo. Zaplombowane.

Wasin zmarszczył brwi i spuścił wzrok.

– Zatem, towarzyszu generale, jeśli dobrze rozumiem, nie wolno mi robić zupełnie nic? Poza wysłaniem do Moskwy telegramu, w którym poinformuję, że nie pozwala mi się wykonać rozkazów Politbiura. Miłego dnia, towarzysze. Skontaktuję się z Moskwą w ciągu godziny.

Wasin położył na biurku Zajcewa swoje listy uwierzytelniające, zasalutował sztywno i odwrócił się na pięcie, nie czekając na pozwolenie odejścia.

– Czekajcie!

Głos generała przeszedł w niskie warczenie.

– Majorze. Po prostu zróbcie co do was należy i wynoście się stąd. Jefremow, zabierzcie naszego gościa do kostnicy. Chce powąchać nasze arzamańskie promieniowanie. Zaprowadźcie go tam natychmiast.

Jefremow zasalutował i wyszedł, w przelocie obrzucając Wasina pogardliwym spojrzeniem. Wasin i Zajcew zostali sami.

– Dziękuję, towarzyszu generale. Zrobię, co do mnie należy.

– Macie dwa dni, Wasin. Dwa dni.

Albo co?

Wasin wiedział, że nie powinien o to pytać.

II

Wasin i Jefremow szli bez słowa Bulwarem Engelsa. Zimna mżawka spowiła całe miasto szarawą zasłoną. Wyszli na główny plac, noszący imię Lenina. Jednym bokiem otwierał się na wysoki brzeg rzeki. Dalej widać było porośniętą drzewami wyspę zwieńczoną wysoką dzwonnicą i cebulastymi kopułami dawnego monasteru, którego nikomu nie chciało się zburzyć. Po lewej wznosiła się arogancka bryła kinoteatru Moskwa o pochyłej fasadzie ze szklanych tafli. Kandelabry w holu kina jarzyły się mdłym światłem. Jedynym barwnym akcentem na placu były wystawy UniwerMagu. Kiedy przechodzili obok, Wasin zwolnił, żeby przyjrzeć się wyłożonym towarom. Czeskie buty i niemieckie płaszcze. Wielki stos kamczackich krabów w puszkach. W Moskwie takie skarby przyciągnęłyby tłum gapiów. Tu jednak fantastyczne dobra ułożone na sklepowej wystawie najwyraźniej nie robiły żadnego wrażenia na obywatelach.

I jeszcze sami ludzie. Sposób, w jaki się poruszali, był niepokojący. Na tej dziwnej planecie nie było pomrukujących kolejek sunących powoli w kierunku obiektu pożądania, odjeżdżającego tramwaju, świeżego kurczaka. Mieszkańcy Arzamasu chodzili, jak na filmie. Byli dobrze ubrani niczym aktorzy, nawet robotnicy w pasiastych marynarskich koszulkach i roboczych kombinezonach. Wzorcowe miasto, pełne wzorowych obywateli.

Na rogu stał milicjant, czekając z nadzieją, aż będzie mógł pokierować ruchem. Ale na ulicach nie było żadnego ruchu. Jefremow skręcił w ulicę Kurczatowa. Minęli restaurację z czerwonymi aksamitnymi zasłonami w oknach, zakład fryzjerski przed którym unosił się lekki zapach fiołkowego płynu do włosów, sklepy spożywcze z typowymi radzieckimi szyldami: „Mięso”. „Ryby”. Elektryczny tramwaj, nowy polski model, przetoczył się po świeżo położonych szynach. Nieco w głębi, odsunięta od ulicy stała podłużna szara bryła Centralnego Szpitala Klinicznego.

Przy wejściu do szpitala Wasin zatrzymał się, żeby zapalić papierosa. Jefremow czekał, ale sam nie palił. Wasin wiedział, jak dobrze jest znieczulić płuca; pamiętał odór kostnic, które często odwiedzał na początku większości swoich dochodzeń. Cuchnąca piwnica w Taszkiencie, z której jakiś partyjny kacyk zabrał lodówkę do swojej daczy. Kostnica w Rostowie nad Donem, gdzie ciała leżały ułożone w stos, niczym w jakiejś groteskowej parodii orgi. Ale kiedy schodzili tutaj do piwnicy, nozdrza Wasina wypełniała tylko woń formaldehydu i środka odkażającego. Jakiś doktor w czyściutkim kitlu cofnął się na korytarz. Widząc dwóch oficerów, stanął jak wryty.

– Dzień dobry… towarzysze.

Ich mundury. Czarne oficerki, niebieskie bryczesy, pas, charakterystyczne zielone obszycia na czapkach i naramiennikach. W dawnych czasach, kiedy Wasin pracował w swoim starym granatowym milicyjnym mundurze, pomiętym i wytartym, ludzie przewracali oczami na jego widok. Większość radzieckich obywateli uważała zwykłego milicjanta za gamonia, worek gówna przewiązany pasem. Najczęściej używane określenie milicji to musor, „śmieci”. Odkąd przeszedł do KGB, ludzie zaczęli wzdrygać się na jego widok. Czy sprawiało mu to przyjemność? Wasin zmierzył doktora wzrokiem. Jakiejś jego części tak, sprawiało przyjemność. Świat zaginał się wokół oficera służby bezpieczeństwa. Zupełnie jakby to było jedno z praw fizyki, jak fale radiowe zaginające się w polu magnetycznym. Świat się zakrzywiał, choć nie zawsze w stronę prawdy.

– Towarzysz doktor Andriejew.

– Major…

– Jefremow. Przyprowadziłem majora Wasina z KGB. Z sekcji specjalnej w Moskwie. Przyszedł porozmawiać o tragicznym wypadku Fiodora Pietrowa.

– Ach – twarz doktora Andriejewa wygładziła się nieco. – Oczywiście.

To oczywiste, że mundur wzbudzał w ludziach lęk. Dajcie mi człowieka, a ja znajdę paragraf, mawiali starzy wyjadacze z pokolenia Zajcewa. Ale teraz kraj był w rękach innego przywódcy i zmierzał w stronę innej przyszłości. Dawne czasy stalinowskiego terroru, masowych aresztowań i norm egzekucji do wykonania zostały oficjalnie odrzucone. A w każdym razie Wasin chciał w to wierzyć. Jednak odruchu strachu niełatwo się pozbyć.

– Czy chcielibyście, żeby wasz gość zobaczył raport patologa, majorze?

Wasin postanowił się wtrącić.

– I ciało.

Andriejew wyraźnie się zawahał.

– To niebezpieczne. Zdajecie sobie sprawę, majorze, jakie środki bezpieczeństwa są konieczne… i jakie jest ryzyko?

Wasin ponuro skinął głową. Andriejew zerknął nerwowo na Jefremowa, który skrzywił się i skinął przyzwalająco głową.

– Ależ proszę. Nasz moskiewski gość nie może się doczekać. Ale pozwólcie, że ja poczekam na zewnątrz.

– Doskonale. Wezwę moich ludzi.

– Czy zagrożenie jest… nadzwyczajnie wysokie?

– Tak, towarzyszu majorze. Przeczytacie o tym w raporcie patologicznym. Ciało Pietrowa jest tak skażone, że autopsja była niemożliwa, a testy wykazały, że ma w sobie dość talu, by otruć całe miasto.

Szorstka bawełna za dużego kombinezonu ocierała Wasina w kroku powodując, że szedł szeroko rozstawiając nogi. Plastikowa maska zaparowała od oddechu. Idący przodem Andriejew wszedł do pomieszczenia wyłożonego lśniąco białymi kafelkami i rzęsiście oświetlonego silną chirurgiczną lampą. Dwaj sanitariusze, także ubrani niczym kosmonauci, wysunęli na wózku trumnę z matowego metalu. Z wysiłkiem podnieśli ciężkie wieko.

– Ołów – zawołał Andriejew przez gumowany materiał maski. – Ołów! Pochłania promieniowanie.

W trumnie leżał topielec. A w każdym razie takie było pierwsze wrażenie Wasina. Twarz była rozdęta, skóra blada i pokryta plamami, oczy i usta szeroko otwarte. Włosy Pietrowa wypadały kępkami i leżały w trumnie. Zęby młodego człowieka były obluzowane i pokryte zakrzepłą krwią. Na piersi i ramionach widać było zadrapania, jakby od paznokci. Wasin zadał pytanie ruchem osłoniętej rękawiczką dłoni. Doktor wykonał gest jakby zrywał z siebie kombinezon.

– Sam się poranił. Zdzierał z siebie ubranie.

W leżącym w trumnie trupie nie sposób było rozpoznać przystojnego młodego człowieka ze zdjęcia w aktach Pietrowa. Po śmierci ofiara wyglądała jakby… Wasin szukał słowa, które mogłoby to opisać. Jakby wybuchła. Ciało Pietrowa przypominało za długo gotowaną parówkę.

Co dziwne, tors był nietknięty. Wasin wykonał nad brzuchem gest cięcia i zszywania. Andriejew pomachał palcem.

– Nie było autopsji, majorze. Zbyt niebezpieczne.

Zmarli często bywają najlepszym źródłem informacji. Większość jego kolegów-detektywów wolała żywych świadków, których mogli bić i zastraszać. Ale Wasin wiedział, że martwi mają mnóstwo do opowiedzenia. I w odróżnieniu od żywych rzadko zdarza im się kłamać. Jednak ciało Pietrowa miało zachować swoje sekrety dla siebie.

– Zamknijcie – Wasin złożył ręce. – Zamknijcie trumnę.

Patolog ułożył przy głowie trupa czarne bakelitowe urządzenie. Wskazówki zegarów skoczyły do najwyższych wartości. Andriejew poruszył pokrętłami zmuszając je do opadnięcia i sprawdził ostateczny odczyt. Sanitariusze pojawili się znowu i szybkimi ruchami zamknęli wieko trumny.

Wasin i Andriejew wyszli innymi drzwiami niż te, którymi weszli. Czekało na nich trzech kosmitów z wielkimi spryskiwaczami w rękach. Bezceremonialnie obmyli Andriejewa i Wasina ze wszystkich stron gorącą wodą – dwaj polewali, trzeci energicznie szorował szczotką na długim kiju. Potem zdjęli z nich ochronne kombinezony i – w samej bieliźnie – skierowali ich pod prysznice. Mimo że wokół nich unosiły się kłęby pary, Wasin złapał się na tym, że cały drży.

– Mam nadzieję, że doceniacie dokładność naszych procedur?

– Mam nadzieję, że poddajecie im nie tylko mnie, doktorze.

– Tu, w Arzamasie, bardzo poważnie traktujemy promieniowanie.

– Nie ma żadnych wątpliwości co do przyczyny śmierci?

– Żadnych. Symptomy są oczywiste. Pietrow spożył dawkę silnie radioaktywnej substancji w zeszły poniedziałek. Proste badanie jego wymiocin potwierdziło obecność talu. A próbki tkanek pokazują, że przyjął około dwóch tysięcy miligramów. Dwa gramy. Zabójcza dawka to zaledwie około ćwierć miligrama, a więc połknął dość, by zabić osiem tysięcy ludzi. Teraz rozumiecie, dlaczego nie chcemy go otwierać.

– A skąd pochodził tal? Kto ma dostęp do talu?

Andriejew spojrzał na śledczego.

– Setki ludzi. Całe to miasto jest zbudowane na materiałach radioaktywnych. I na ich wykorzystaniu.

Doktor poprawił szelki i założył biały laboratoryjny kitel.

– Pietrow też?

– Oczywiście. Pracował w Instytucie. Ale o szczegóły musicie zapytać jego przełożonego. Przypuszczam, że w laboratorium prowadzą rejestr pobieranych próbek.

– A wy, doktorze? Macie jakieś przemyślenia na temat przyczyny śmierci?

– Nie mam żadnych przemyśleń. Tylko obserwacje. A te wskazują, że ludzie, którzy pracują z reagentami takimi jak tal, są profesjonalistami. Doskonale zdają sobie sprawę z niebezpieczeństwa.

Teraz Wasin żałował, że nosi swój mundur. Patolodzy często mają dobre przeczucia. I zwykle dzielą się nimi przy papierosie po sekcji, niczym czułościami po seksie. Jednak tutaj, w sterylnej czystości szpitalnej piwnicy, nie było żadnych ciemnych zakątków, w których mogłoby zakiełkować zaufanie.

– Czy to wam wygląda na samobójstwo?

Andriejew posłał Wasinowi przeciągłe spojrzenie.

– Towarzyszu. Tutaj naukowcy żyją na chmurze. Ale ta chmura jest mała i bardzo wysoko. I czasami robi się tłoczno. Ludzie spadają.

– Albo skaczą?

– To, jeśli mogę tak powiedzieć, to już sprawa waszego wydziału, towarzyszu.

Andriejew uścisnął dłoń Wasina i zostawił go samego w szatni. W szybie drzwi laboratorium pokazała się twarz Jefremowa, który ze zniecierpliwieniem sprawdzał, co tak długo zatrzymuje Wasina.

III

Przed szpitalem Wasin przyssał się chciwie do papierosa.

– Dlaczego nie obejrzeliście z nami ciała, Jefremow? Nie wyglądacie na nadwrażliwca.

Adiutant, z dłońmi wbitymi w kieszenie płaszcza, skinął tylko głową.

– Jak długo zamierzacie zgrywać milczącego twardziela, Jefremow?

Jego towarzysz uśmiechnął się chłodno.

– Czyżby Arzamas już was znudził, majorze? Zatęskniliście za rozmową?

– Potrzebuję informacji.

– Na przykład?

– Na przykład jak umarł Pietrow.

– To jest…

– Wiem, jest w aktach. Oczywiście. Ale mam strasznie słabą pamięć. Przypomnijcie, proszę.

– Pietrow został znaleziony martwy w swoim mieszkaniu. Zabiło go zatrucie talem.

– A co robił w ostatnich godzinach życia?

– Ostatni raz widziano Pietrowa żywego na kolacji ze współpracownikami.

– Jakimi współpracownikami?

– Zjadł kolację w profesorem Adamowem i jego żoną w ich domu. Powiedzieli, że Pietrow wydawał się nieco zmęczony, ale poza tym całkiem normalny.

– Czy na kolacji był ktoś jeszcze?

– Pułkownik inżynier Paweł Korin.

– Jak długo tal zabijał Pietrowa? Czy wiadomo, kiedy go przyjął? Albo w jaki sposób?

– To kwestia godzin. Sam go zażył.

– Tak zakładacie. Czy ktokolwiek odwiedził go w jego mieszkaniu po kolacji?

– Nie.

– Czy w tym budynku jest konsjerż? Albo stróż?

– Spał. Znajdziecie to w jego zeznaniu.

– A więc nie możemy być pewni, czy ktoś wchodził albo wychodził nocą?

Jefremow westchnął ze znużeniem.

– Pietrow odebrał sobie życie, Wasin. Ludzie zwykle robią to w samotności.

– Czy zostawił list? Możemy zobaczyć jego mieszkanie?

– Macie naprawdę strasznie słabą pamięć, majorze. Generał Zajcew powiedział wam, że to niemożliwe. Za bardzo radioaktywne.

– To samo powiedział o ciele, a jednak jesteśmy tutaj.

– Możecie obejrzeć fotografie.

– Obejrzę. A wy widzieliście mieszkanie?

W nieruchomej jak lud twarzy Jefremowa coś drgnęło.

– Tak się składa, że widziałem.

– I co zobaczyliście?

– Krew i radioaktywne wymiociny. Wszędzie.

– A gdzie był Pietrow?

Jefremow wahał się przez chwilę, rozdarty między nieufnością a chęcią mówienia.

– Daj spokój, człowieku. Jesteśmy po tej samej stronie.

– Pietrow był zaplątany w pościel. Porwał ją na strzępy. I rozdarł poduszkę zębami. Krew była nawet na suficie.

– To musiała być straszna śmierć.

Jefremow wzruszył bezwiednie ramionami, ale przez dłuższą chwilę nie odpowiadał.

– Może na to zasłużył.

– Zasłużył?

Jefremow zdobył się na kolejny lodowaty uśmiech.

– No, dobrze. Wystarczy tej pogawędki – głos adiutanta stał się na powrót oficjalny i opryskliwy. Poprawił kurtkę i spojrzał na zegarek. – Akta dla was powinny być już przygotowane. Chodźmy, żebyście się mogli zakopać w papierach.

– Zanim mnie zakopiecie…

Jefremow zmrużył podejrzliwie oczy.

– Muszę wysłać telegram. Wewnętrzny, bezpieczny. Do mojego szefa.

„Bezpieczny” znaczyło, że natychmiast zostanie pokazany Zajcewowi.

– Telegram?

– Pora odmeldować się w Moskwie. Takie procedury. Mój szef lubi trzymać rękę na pulsie. Chyba że wolicie, żebym tego nie robił, oczywiście.

– Oczywiście.

Wasin wiedział, że wystarczą mu cztery słowa. POTRZEBNE NATYCHMIAST PRZESŁUCHANIE ADAMOWA. Jeśli zdążył nauczyć się czegokolwiek w ciągu roku spędzonego w wydziale specjalnym, to tego, że generał Orłow ma niemal nadprzyrodzoną zdolność nakłaniania najpotężniejszych ludzi w całym ZSRR, by tańczyli, jak im zagra. Niech diabli wezmą generała Zajcewa. Wasin przypuszczał, że w ciągu kilku godzin w telefonie odezwie się władczy głos, który zażąda, żeby profesor znalazł czas na rozmowę. Natychmiast.

IV

Wasin czuł na kolanach ciężar teczki Pietrowa. Dołączone do akt zdjęcie zmarłego naukowca było profesjonalnym studyjnym portretem, z dramatycznymi cieniami, niczym gwiazdy MosFilmu. Pietrow przyjmował swoją urodę beztrosko i lekko, z półuśmiechem błąkającym się na wargach. Twarz jak z okładki magazynu: jasne kręcone włosy, duże niebieskie oczy, ostro zarysowany podbródek. Twarz, której z pewnością nikt nigdy nie uderzył. Oczy gotowe przybrać wyraz najgłębszego oddania. Twarz kochanka.

Zajcew i jego ludzie byli niezwykle skrupulatni. Teczka zawierała pełne akta personalne Pietrowa: czterdzieści stron referencji i kontroli prowadzonych regularnie jak w zegarku przez całe sześć lat jego pobytu w Arzamasie. Partyjne zebrania, w których uczestniczył, zapłacone składki, oficjalne raporty pisane przez partyjnych instruktorów. A wcześniej zapis działalności w Komsomole i stos listów polecających od uniwersyteckich przełożonych. Nagłówki aż skrzyły się od czerwonych gwiazd i wieńców laurowych.

Wyćwiczone oko Wasina szybko wyłowiło, czego tu brakowało. W teczce nie było donosów pisanych przez kolegów, złośliwych uwag przełożonych, żadnych podsłuchanych rozmów telefonicznych ani przechwyconych listów. Żadnych plotek ani skarg, jakie zwykle docierały do kontory. Wyglądało na to, że KGB nie miało oczu ani uszu w wyższych kręgach Wszechzwiązkowego Instytutu Naukowo-Badawczego Fizyki Doświadczalnej. Dla ludzi kontory Instytut był dokładnie ukryty za wysoką, szczelną ścianą milczenia.

To właśnie major Jefremow prowadził większość przesłuchań kolegów Pietrowa po jego śmierci. Protokoły były spisane dobrze znanym Wasinowi oficjalnym żargonem, gęsto przetykanym nic nie znaczącymi komunałami. Ale jeden świadek się wyróżniał: doktor Władimir Axelrod, kolega Pietrowa z laboratorium i według jego własnych słów – bliski przyjaciel.

JEFREMOW A.P. (Major, GUGB/AZ16): Towarzyszu doktorze Axelrod, oceńcie, proszę, stan umysłowy zmarłego w jego ostatnich dniach.

AXELROD W.M.: Według moich obserwacji dr PIETROW nie wykazywał żadnych zachowań, które można by uznać za niezwyczajne.

P: Jak często okoliczności pozwalały wam ocenić nastrój i zachowanie zmarłego?

AXELROD W.M.: Widywaliśmy się codziennie, kiedy pracowaliśmy nad tym samym projektem. Tak właśnie było w ostatnich dniach jego życia. Często też spotykaliśmy się prywatnie z innymi towarzyszami z Instytutu.

Wasin potarł oczy i zaklął cicho. Formalizm takich dokumentów zawsze go irytował; całkowicie pozbawiał wypowiedzi życia i wciskał każdego przesłuchiwanego w z góry określoną rolę, skruszonego kryminalisty albo gotowego do pomocy obywatela.

P: Czy wiadomo wam o jakichkolwiek okolicznościach, zawodowych lub osobistych, z których powodu tow. PIETROW mógłby być nadzwyczajnie zestresowany lub zaniepokojony?

AXELROD W.M.: Wszyscy żyjemy w stresie, ponieważ Projekt RDS-220 jest bardzo pilny i bardzo ważny.

Według protokołu, z furią pisanego przez kalkę, przesłuchujący i przesłuchiwany mówili niczym nieudolni aktorzy deklamujący kwestie z jakiejś archaicznej sztuki. A jednak ze wszystkich kolegów Pietrowa tylko Axelrod został wezwany na drugie przesłuchanie, tym razem przez samego generała Zajcewa. Ton następnego przesłuchania był zdecydowanie bardziej brutalny. Zajcew dokładnie wiedział, co chciał usłyszeć od przesłuchiwanego.

ZAJCEW O.W. (M-G GUGB/AZ16): Czy wiadomo wam o jakichś osobach, które mogłyby wywierać wywrotowy wpływ na doktora PIETROWA?

AXELROD W.M.: Nic mi nie wiadomo o żadnych takich wpływach.

P: Wiadomo, że czytał zagraniczną literaturę o nihilistycznym charakterze. Kto dostarczył tak szkodliwy psychologicznie materiał PIETROWOWI?

AXELROD W.M.: Nic mi nie wiadomo o literackich zainteresowaniach doktora PIETROWA. Ale dostawał książki w taki sam sposób, jak my wszyscy. Specjalną pocztą z Biblioteki Akademii Nauk, z naszych Instytutów albo od rodzin. Najprawdopodobniej przysłał mu to ojciec. Sugeruję, żebyście zapytali towarzysza akademika. Domyślam się, że jest człowiekiem o bardzo rozległych zainteresowaniach.

Wasin natychmiast zorientował się, że próba żartowania z Zajcewem była błędem ze strony Axelroda. Mógł sobie wyobrazić, jak mięsista twarz generała czerwienieje wobec bezczelności młodego naukowca.

P: Odpowiedzcie na pytanie. Czy dostarczaliście mu jakąkolwiek wywrotową albo zagraniczną literaturę?

AXELROD W.M.: W lipcu tego roku pożyczyłem zmarłemu egzemplarz Bytu i nicości ŻANA POLA SARTRA (??), francuskiego postępowego filozofa.

P: Jaki charakter ma ta książka?

AXELROD W.M.: To dzieło filozoficzne ze szkoły egzystencjalistów. Autor twierdzi, że egzystencja człowieka ma pierwszeństwo przed esencją. Zajmuje się udowadnianiem, że wolna wola istnieje.

P: Czy ta książka została zaakceptowana przez kompetentne władze jako odpowiednia dla radzieckiego czytelnika?

AXELROD W.M.: O ile mi wiadomo, nie jest zakazana.

P: Odpowiedzcie na pytanie. Czy została zatwierdzona dla zwykłego czytelnika?

AXELROD W.M.: Nie.

P: Ponieważ jej treść jest wywrotowa albo antyradziecka?

AXELROD W.M.: Nie mogę się wypowiadać na temat tego, co zostało zaakceptowane i dlaczego. Tu, w Arzamasie, mamy przywilej swobodnego dostępu do zagranicznych periodyków i literatury, ponieważ jest to materiał potrzebny do naszej pracy naukowej.

Zręczna odpowiedź. Ale bystry wzrok Wasina dostrzegł między wierszami znacznie wcześniej niż Axelrod, dokąd zdecydowanie jak walec zmierzał Zajcew.

P: Czy PIETROW czytał dużo niedozwolonej zagranicznej literatury?

AXELROD W.M.: Nikt z nas nie ma czasu czytać dla przyjemności.

P: Ale potwierdzicie, że interesował się taką zagraniczną filozofią? Czy, kiedy mógł, czytał takie książki?

AXELROD W.M.: Interesował się.

P: A więc był pod wpływem Francuza SARTRA (??)?

AXELROD W.M.: W jakimś sensie tak.

P: I potwierdzicie, że w ostatnich tygodniach przed śmiercią aktywność towarzyska PIETROWA znacznie się zmniejszyła?

AXELROD W.M.: Program RDS-220 zmusza nas wszystkich do ograniczenia aktywności towarzyskiej.

P: Ale potwierdzicie, że tak było w przypadku PIETROWA?

AXELROD W.M.: Tak.

P: I potwierdzicie, że wykazywał oznaki stresu? Sypiał nieregularnie?

AXELROD W.M.: To można powiedzieć o nas wszystkich.

Wasin przewrócił stronę. Zajcew przygotował wszystkie elementy swojej teorii starannie niczym szuler rozstawiający kule bilardowe. A teraz wbił je, jedną po drugiej.

P: Towarzyszu doktorze. Najwyraźniej nie dostrzegliście oznak załamania nerwowego u swojego kolegi w dniach i tygodniach przed jego śmiercią. Czy żałujecie?

AXELROD W.M.: Naturalnie wszyscy byliśmy wstrząśnięci i zasmuceni śmiercią doktora PIETROWA.

P: A czy wy osobiście czuliście żal?

AXELROD W.M.: Czułem żal.