Piastowskie księżne regentki. O utrzymanie władzy dla synów (koniec XII w. - początek XIV w.) - Agnieszka Teterycz-Puzio - ebook

Piastowskie księżne regentki. O utrzymanie władzy dla synów (koniec XII w. - początek XIV w.) ebook

Agnieszka Teterycz-Puzio

3,0
16,22 zł

-50%
Zbieraj punkty w Klubie Mola Książkowego i kupuj ebooki, audiobooki oraz książki papierowe do 50% taniej.
Dowiedz się więcej.
Opis

Czy w okresie średniowiecza kobiety miały niewielkie prawa w świecie, w którym rządzili mężczyźni? Tego typu opinie wpisują się w ogólny schemat myślenia o średniowieczu.  Celem książki jest weryfikacja podobnych sądów poprzez zaprezentowanie, w jakim stopniu w świetle obowiązującego prawa na ziemiach polskich w średniowieczu powszechne było przejmowanie rządów przez księżne – wdowy po panujących władcach piastowskich w stosunku do ich małoletnich synów.

Zamiarem Autorki było przedstawienie dwunastu sylwetek księżnych piastowskich oraz przeprowadzenie analizy zakresu sprawowanej przez nie władzy jako opiekunek małoletnich następców tronu i zarządczyń księstw.

W pracy jako księżne regentki zaprezentowane zostały: Helena, żona Kazimierza Sprawiedliwego; jej synowa Grzymisława, żona Leszka Białego; Jadwiga, żona Władysława Odonica; Anna, żona Henryka Pobożnego, Wiola, żona Kazimierza opolskiego; Perejasława, wdowa po Siemowicie mazowieckim; Eufrozyna , wdowa po Kazimierzu kujawskim czy Salomea, wdowa po Siemomyśle inowrocławskim, a także sprawująca regencję już w okresie jednoczenia ziem polskich przez Władysława Łokietka jego bratowa Anastazja, wdowa po Siemowicie dobrzyńskim. Dla pełniejszego ukazania problematyki rządów regencyjnych czyli opiekuńczych matek małoletnich władców na ziemiach polskich zasygnalizowano także rządy księżnych pomorskich za względu na piastowski rodowód Anastazji, córki Mieszka III Starego, a matki Bogusława II i Kazimierza II, po których śmierci władzę wykonywały ich żony; Mirosława orz Ingarda. Wymienionym księżnym poświęcono osobne rozdziały lub podrozdziały książki, ale nie są to jedyne postaci kobiet wykonujących władzę, przytoczone w publikacji.

Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi lub dowolnej aplikacji obsługującej format:

EPUB

Liczba stron: 447

Oceny
3,0 (1 ocena)
0
0
1
0
0
Więcej informacji
Więcej informacji
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.



Wykaz skrótów

CPH — „Czasopismo Prawno-Historyczne”

KDKK — Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława

KDKMaz — Kodeks dyplomatyczny księstwa mazowieckiego obejmujący bulle papieżów, przywileje królów polskich i książąt mazowieckich, tudzież nadania tak korporacyj jako i osób prywatnych

KDM — Kodeks dyplomatyczny Małopolski

KDmK — Kodeks dyplomatyczny miasta Krakowa

KDP — Kodeks dyplomatyczny Polski

KDŚ — Kodeks dyplomatyczny Śląska (Codex diplomaticus Silesiae)

KDW — Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski

KH — „Kwartalnik Historyczny”

KHKM — „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej”

Klio — „Klio. Czasopismo poświęcone dziejom Polski i powszechnym”

Kmog — Zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego przy Krakowie

Ktyn— Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego

MGH SS. — Monumenta Germaniae Historica. Scritpores

MPH — Monumenta Poloniae Historica

MPH ns. — Monumenta Poloniae Historica. Nova series

NKDMaz — Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza

PH — „Przegląd Historyczny”

PrU — Preussisches Urkundenbuch

PomU — Pommerellisches Urkundenbuch

PU — Pommersches Urkundenbuch

PSB — „Polski Słownik Biograficzny”

PSRL — Polnoje sobranie ruskich letopisiej

RG — „Rocznik Gdański”

RH — „Roczniki Historyczne”

RM — „Rocznik Mazowiecki”

SBPN — „Słownik Biograficzny Pomorza Nadwiślańskiego”

SH — „Studia Historyczne”

Sobótka — „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka”

SPŚ — „Społeczeństwo Polski Średniowiecznej”

SU — Schlesisches Urkundenbuch

SŹ — „Studia Źródłoznawcze”

UrzPOM — Urzędnicy Pomorza Wschodniego do 1309 roku. Spisy

ZDM — Zbiór dokumentów małopolskich

ZDMaz — Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich

ZDiLMP — Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka

ZH — „Zapiski Historyczne”

Wstęp

W powszechnej świadomości funkcjonuje przekonanie, że w okresie średniowiecza kobiety miały niewielkie prawa w świecie, którym rządzili mężczyźni. Jednak w świetle średniowiecznych źródeł widać, że kobiety w ówczesnej Europie nierzadko sprawowały władzę, chociażby rządząc w imieniu swych małoletnich synów.

Warto zaznaczyć, że na ziemiach polskich w średniowieczu pozycja księżnej zależała od jej statusu: czy była aktualną żoną księcia, czy wdową po rządzącym wcześniej księciu. W praktyce opiekunem i wykonawcą rządów zastępczych były najczęściej matki, choć bliski krewny mógł być opiekunem pomocniczym. Pod pojęciem opieki mieściło się w wiekach średnich zarówno sprawowanie dozoru nad małoletnimi, jak i zarządzanie ich majątkiem. Władysław Sobociński przyjął w stosunku do takiej władzy określenie „rządów opiekuńczych” czyli publicznoprawnej opieki nad monarchą, wstrzymywał się natomiast przed używaniem słowa „regencja”, co uzasadniał jego niewystępowaniem w źródłach polskich1. Opiekę matek w dynastii piastowskiej W. Sobociński nazywał „jedną z odwiecznych zasad rodzimego porządku prawnego”2.

Książka prezentuje postaci księżnych, wdów po władcach piastowskich, kobiet sprawujących władzę w imieniu małoletnich synów w okresie rozbicia dzielnicowego na ziemiach polskich. Celem pracy jest przedstawienie sylwetek tych księżnych oraz analiza zakresu władzy sprawowanej przez nie jako opiekunek małoletnich następców tronu, niezdolnych jeszcze do objęcia władzy po śmierci ojca. Należałoby określić, czy i w jakim stopniu zakres tej władzy zależał od ustroju prawnego dzielnicy, pozycji możnowładztwa w danej dzielnicy, wreszcie od cech osobowościowych samej księżnej.

Zagadnienia prezentowane w książce skupiają się na wydarzeniach XIII wieku i początku XIV w., bo w tym okresie widać wyraźnie w świetle źródeł dokumentowych aktywność polityczną księżnych, choć książka obejmuje czas od około połowy XII wieku (przybliżonej daty urodzenia księżnej krakowskiej Heleny) do lat czterdziestych XIV w., czyli momentu śmierci — ostatniej z prezentowanych kobiet — księżnej Anastazji. Omówione zostały rządy opiekuńcze księżnych sprawujących je w okresie rozbicia dzielnicowego, z przekroczeniem jednak symbolicznej daty 1305 r., czyli momentu śmierci Wacława II i rozpoczęcia jednoczenia ziem polskich przez wracającego z wygnania Władysława Łokietka. W pracy bowiem ujęte zostały rządy opiekuńcze księżnej dobrzyńskiej Anastazji, które miały miejsce już po tej dacie, jednak jeszcze w okresie zmagań Władysława Łokietka z tendencjami decentralizacyjnymi w poszczególnych dzielnicach. Sylwetki księżnych w pracy prezentowane są w układzie chronologicznym, według czasu życia opisywanych kobiet, decydujący w tym ujęciu jest rok urodzenia księżnej (przyjęty zwykle umownie). Praca składa się z 11 rozdziałów podzielonych na podrozdziały. Każdy z rozdziałów stanowi odrębną całość, choć nierzadko przypominane są w nich te same wydarzenia polityczne, jeśli dotyczyły one księżnych żyjących w zbliżonym czasie. Ostatnia, podsumowująca część pracy, zawiera wnioski dotyczące pozycji i władzy kobiet w omawianym okresie.

Pierwszy rozdział poświęcono żonie najmłodszego z synów Bolesława Krzywoustego — Helenie, córce Konrada znojemskiego, a matce Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego — która po nagłej śmierci męża, Kazimierza Sprawiedliwego, sprawowała początkowo regencję w imieniu synów wraz z panami krakowskimi, później jednak wykazała się niezależną postawą wobec nich, przenosząc się wraz z synami do Sandomierza i wchodząc w układy ze swym szwagrem — Mieszkiem III Starym. Obaj synowie zapewnie jeszcze za jej życia objęli rządy w swoich dzielnicach.

W drugim rozdziale zostaną przywołane postaci trzech księżnych sprawujących władzę opiekuńczą na Pomorzu pod koniec XII i w początku XIII w.: żony Bogusława I, a córki Mieszka III Starego Anastazji oraz jej synowych: Mirosławy, żony Bogusława II szczecińskiego i Ingardy, żony Kazimierza II dymińskiego. Uwzględniono je ze względu na bliskie pokrewieństwo Anastazji, a co za tym idzie jej synów, czyli mężów wymienionych wyżej księżnych, z dynastią Piastów.

W rozdziale trzecim omówiono działalność synowej Heleny znojemskiej — księżnej krakowsko-sandomierskiej Grzymisławy, z pochodzenia Rusinki, żony Leszka Białego, po jego śmierci sprawującej rządy w imieniu małoletniego syna — Bolesława Wstydliwego. Po działalności tej księżnej — w stosunku do innych księżnych regentek — zostało najwięcej materiału dokumentowego. Księżna musiała przeciwstawić się swojemu upartemu szwagrowi Konradowi Mazowieckiemu, szukać sprzymierzeńców politycznych (książęta śląscy, król Węgier Bela IV), aby zachować władzę dla swojego syna, który — jak wskazują dokumenty — liczył się ze zdaniem matki aż do jej śmierci w 1258 r.

Czwarty rozdział poświęcono omówieniu działalności Jadwigi, żony Władysława Odonica, matki Przemysła I i Bolesława Pobożnego, która występowała jako opiekunka prawna młodszego syna Bolesława i stosunkowo często wymieniana była w dokumentach wielkopolskich.

W rozdziale piątym przedstawiona została sylwetka kolejnej księżnej piastowskiej, wywodzącej się z rodu Przemyślidów — Anny, żony Henryka Pobożnego. Księżna według źródeł dokumentowych aktywnie uczestniczyła w życiu dzielnicy, sprawując władzę regencyjną po nagłej śmierci męża w walce z Mongołami w bitwie pod Legnicą w 1241 r.

Następna kobieta, której działalność omówiono w rozdziale szóstym, to księżna opolska Wiola, żona Kazimierza II opolskiego, według Jana Długosza Bułgarka, sprawująca po śmierci męża rządy w imieniu synów: Mieszka II Otyłego i Władysława opolskiego. Księżna wykazała się dużą niezależnością i uporem, nie podporządkowując się woli Henryka Brodatego. Udało jej się zyskać poparcie papieskie. Sprawując władzę stosunkowo długo, kontynuowała politykę swojego męża.

Na Mazowszu rządziła w imieniu synów Perejasława halicka, żona Siemowita I, która — podobnie jak Grzymisława — w tragicznych okolicznościach straciła męża i stanęła w obliczu walki o zachowanie księstwa dla swoich synów: Konrada II i Bolesława II. Jej sylwetkę zaprezentowano w rozdziale siódmym.

Barwną postacią zdaje się być bohaterka kolejnego rozdziału — Eufrozyna, córka Wioli opolskiej, księżna kujawska, żona Kazimierza I, matka m.in. Władysława Łokietka, przez źródła narracyjne oskarżana o próbę otrucia pasierbów: Leszka Czarnego i Siemomysła. Po przekazaniu władzy synom księżna wyszła za mąż za księcia pomorskiego Mściwoja II, który raczej nie należał do wiernych mężów, później małżeństwo to zostało unieważnione.

Inną z księżnych-żon Piastów, których działalność zostanie tu omówiona, jest Salomea, córka księcia pomorskiego Sambora II, a żona księcia Kujaw inowrocławskich Siemomysła, która po jego śmierci w 1287 r. objęła rządy regencyjne w księstwie inowrocławskim. Różnie jest oceniana jej aktywność publiczna, co będzie także przedmiotem rozważań.

Ostatnia księżna, sprawująca rządy opiekuńcze już w okresie jednoczenia ziem polskich przez jej szwagra, Władysława Łokietka, to Anastazja, żona Siemowita kujawskiego, mająca realny wpływ na rządy także po objęciu władzy przez jej syna, Władysława Garbatego.

Końcowa część pracy, jak wyżej zasygnalizowano, ma charakter podsumowania dotyczącego charakteru władzy opiekuńczej kobiet w okresie rozbicia dzielnicowego. W podsumowaniu wspomniano także inne kobiety, które reprezentowały w tym czasie swoich synów bądź wystawiały z nimi dokumenty (jak np. Beatrycze, żona Bolka, syna Bolesława Rogatki czy Matylda, żona Henryka Głogowskiego).

Obok notek biograficznych w słownikach i wydawnictwach encyklopedycznych3 monografii doczekała się Anna, księżna śląska4 i ostatnio Grzymisława, księżna krakowsko-sandomierska5. Niektóre z opisywanych tu księżniczek cieszyły się też zainteresowaniem literatury popularnonaukowej, były to: Helena, Grzymisława i Anna śląska6. Historycy zajmowali się także poszczególnymi księżnymi w wybranych przez siebie kontekstach m.in. także dotyczącym rządów regencyjnych, np. o Mirosławie i jej rządach regencyjnych pisał Marek Smoliński7, krótki rys postaci księżnej Wioli dała Anna Pobóg-Lenartowicz8, zaś o Salomei, żonie Siemomysła, informacje zebrał Kazimierz Jasiński9, podobnie jak o księżnej dobrzyńskiej Anastazji10. Ryszard Marciniak przyjrzał się kwestii posiadłości Anastazji Mieszkówny11, a pochodzeniem Mirosławy pomorskiej zajął się Lech Kościelak12. Sporo informacji o pochodzeniu i rodzinie księżnych przynosi też lektura prac Kazimierza Jasińskiego13, Edwarda Rymara14 i Błażeja Śliwińskiego15.

Trochę informacji dotyczących działalności księżnych czy też realiów politycznych tej epoki znajdujemy w monografiach poświęconych polityce prowadzonej przez książąt tego czasu rządzących Małopolską16, pomorskich, łęczyckich i kujawskich17, mazowieckich18, wielkopolskich19, śląskich20 czy ruskich21. Życie i działalność wyżej wymienionych księżnych była zatem przedmiotem badań w różnym zakresie, jednak problematyka odnosząca się do zakresu władzy opiekuńczej księżnych wobec ich synów, poza badaniami Władysława Sobocińskiego, zdaje się być traktowana marginalnie.

Podstawę źródłową pracy stanowią dokumenty wydawane przez księżne lub ich synów22 bądź źródła narracyjne i żywoty świętych23. W innym świetle widzimy działalność księżnych zaprezentowaną przez źródła narracyjne, w innym ukazują tę działalność źródła aktowe. Trzeba sobie też zdawać sprawę, że te różnice w zasobie informacji źródłowych dotyczących poszczególnych kobiet skutkują też odmiennością wizerunków księżnych w kwestii proporcji między różnymi dziedzinami ich działalności.

Księżnym przyszło żyć w przełomowym okresie dla średniowiecznego państwa polskiego. Choć był to czas słabości politycznej Piastów, związany z rozbiciem ziem polskich na dzielnice, to jednocześnie przybywały na ziemie polskie nowe prądy i idee (np. lokacje na prawie niemieckim, sprowadzenie zakonów żebraczych), które wpłynęły znacząco na kondycję kulturalną i gospodarczą terytoriów piastowskich, a w których przenoszeniu i upowszechnianiu księżne-regentki aktywnie uczestniczyły.

1 W. Sobociński, Historia rządów opiekuńczych w Polsce, CPH, t. II, 1949, s. 232.

2 Ibidem, s. 274.

3 J. Bieniak, Salomea (ur. 1250?–zm. między 1312–1314), PSB, t. XXXIV, red. A. Gieysztor, Kraków 1992–1993, s. 369–370; Z. Budkowa, Z. Perzanowski, Helena (zm. przed 1206), PSB, t. IX, red. K. Lepszy, Kraków 1960–1961, s. 358–359; K. Górski, Eufrozyna (ur. 1229–zm. 1292–1293), PSB, t. V, red. W. Konopczyński, Kraków 1939–46, s. 321; R. Grodecki, Anna, księżna śląska (1204–1265), PSB, t. I, 1935, red. W. Konopczyński, Kraków 1935, s. 117–119; K. Jasiński, Jadwiga, (zm. 1249), PSB, t. X, red. K. Lepszy, Kraków 1962–1964, s. 299–300; K. Jasiński, Perejasława (zm. 1283), PSB, t. XXV, red. S. Kieniewicz, Kraków 1980, s. 603–604; S.A. Sroka, Adelajda, w:Piastowie.Leksykon biograficzny, red. S. Szowr, Kraków 1999, s. 210; J. Wyrozumski, Grzymisława, (zm. 1258), t. IX, red. K. Lepszy, Kraków 1960–1961, s. 122–123.

4 A. Knoblich, Herzogin Anna von Schlesien 1204–1265, Breslau 1865.

5 W. Zabłocki, Grzymisława Ingwarówna, księżna krakowsko-sandomierska, Kraków 2012.

6 Z. Sałata, Poczet polskich królowych, księżnych i metres, Szczecin 1990; J. Besala, Małżeństwa królewskie/ Piastowie. Losy oraz życie osobiste królów, książąt z dynastii Piastów, ich żon i dzieci, Warszawa 2013.

7 M. Smoliński, Mirosława — księżna pomorska, regentka i dyplomatka, w: Kobiety i władza w czasach dawnych, red. B. Czwojdrak, A.A. Kluczek, Katowice 2014, s. 135–162.

8 A. Pobóg-Lenartowicz, Viola, Bułgarka, księżną opolską. Przyczynek do migracji kobiet w średniowieczu, w:Kobiety i procesy migracyjne, red. A. Chlebowska, K. Sierakowska, Warszawa 2010, s. 11–17.

9 K. Jasiński, Salomea Samborówna (około 1250–1312/1314), żona Siemomysła, księcia Kujaw inowrocławskich, w:Ludzie pomorskiego średniowiecza. Szkice biograficzne, Gdańsk 1981, s. 107.

10 K. Jasiński, Księżna dobrzyńska Anastazja, i jej regencja, w: Ojczyzna bliższa i dalsza. Studia historyczne ofiarowane Feliksowi Kirykowi w sześćdziesiątą rocznicę urodzin, Kraków 1993, s. 425–433.

11 R. Marciniak, O oprawie wiana Anastazji Mieszkówny, księżnej zachodniopomorskiej, ZH, t. LII, 1987, z. 4, s. 21–33.

12 J. Kościelak, O rzekomym ruskim pochodzeniu księżny pomorskiej Mirosławy w XIII w., RG, t. XLII, 1982, s. 235–241.

13 K. Jasiński, Rodowód Piastów Śląskich, t. I–III, Wrocław 1973–1977; Idem, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa 1991; Idem, Rodowód Piastów mazowieckich, Poznań–Wrocław 1998; Idem, Rodowód Piastów małopolskichi kujawskich, Poznań–Wrocław 2001.

14 E. Rymar, Rodowód książąt pomorskich, t. I–II, Szczecin 1995; Idem, Rodowód książąt pomorskich. Suplement, Gdańsk 2003.

15 B. Śliwiński, Poczet książąt gdańskich, Gdańsk 2006.

16 M. Chrzanowski, Leszek Biały. Książę krakowski i sandomierski. Princeps Poloniae (ok. 1188–23/24 listopada 1227), Kraków 2013; P. Żmudzki, Studium podzielonego królestwa. Książę Leszek Czarny, Warszawa 2000.

17 B. Śliwiński, Sambor II książę tczewski, Tczew 2010; Idem, Leszek książę inowrocławski (1274/1275–po 20 kwietnia 1339), Kraków 2010; Także J. Powierski, Prussica, Artykuły wybrane z lat 1965–95, t. II, red. J. Trupinda, Malbork 2005.; M. Smoliński, Świętopełk gdański, Poznań 2016.

18 H. Samsonowicz, Konrad Mazowiecki (1187/88–31 VIII 1247), Kraków 2008; A. Teterycz-Puzio, Bolesław II Mazowiecki. Na szlakach ku jedności (ok. 1253/58–24 IV 1313), Kraków 2015.

19 B. Nowacki, Przemysł I, Poznań 2003; Idem, Przemysł II. Odnowiciel Korony Polskiej (1257–1296), Kraków 2007; M. Hlebionek, Bolesław Pobożny i Wielkopolska jego czasów, Kraków 2010.

20 P. Wiszewski, Henryk II Pobożny. Biografia polityczna, Legnica 2011; J. Osiński, Bolesław Rogatka. Książę legnicki, dziedzic monarchii Henryków śląskich (1222/25–1278), Kraków 2012; W. Dominiak, Ostatni władca Górnego Śląska. Władysław I, pan na Opolu i Raciborzu (1225–1281), Racibórz 2009; A. Jureczko, Henryk III Biały. Książę wrocławski (1247–1266), Kraków 2013; T. Jurek, Dziedzic królestwa polskiego. Książę głogowski Henryk (1274–1309), Kraków 2010.

21 M. Bartnicki, Polityka zagranicznaksięcia Daniela halickiego w latach 1217–1264, Lublin 2005; W. Nagirnyj, Polityka zagraniczna księstw ziem halickiej i wołyńskiej w latach 1198 (1199)–1264, Kraków 2011; D. Dąbrowski, Daniel Romanowicz. Król Rusi (ok. 1201–1264). Biografia polityczna, Kraków 2012.

22Kodeks dyplomatyczny katedry krakowskiej św. Wacława, t. I, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1874;Kodeks dyplomatyczny klasztoru tynieckiego, wyd. W. Kętrzyński, S. Smolka, Lwów 1875; Kodeks dyplomatyczny księstwa mazowieckiego obejmujący bulle papieżów, przywileje królów polskich i książąt mazowieckich nadane tak korporacyji jak i osób prywatnych, wyd. T. Lubomirski, Warszawa 1863; Kodeks dyplomatyczny Małopolski, t. I–II, wyd. F. Piekosiński, Kraków 1876–1886; Kodeks dyplomatyczny Polski, t. I–III, wyd. L Rzyszczewski, A. Muczkowski, J. Bartoszewicz, Warszawa 1847–1858; Kodeks dyplomatyczny Wielkopolski, t. I, wyd. I. Zakrzewski, Poznań 1877;Nowy kodeks dyplomatyczny Mazowsza, wyd. I. Sułkowska-Kuraś i S. Kuraś, przy współudziale K. Pacuskiego i H. Wajsa, cz. 2: Dokumenty z lat 1248–1355, Wrocław 1989;Pommerellisches Urkundenbuch hrsg. von. M. Perlbach, Danzing 1882; Preussisches Urkundenbuch , t. I, cz. 1, wyd R. Philippi, Königsberg 1882;Preussisches Urkundenbuch, t. I, cz. 2, wyd A. Seraphin, Königsberg 1909;Schlesisches urkundenbuch, 961–1230, bear. Henrich Appelt, t. I, Graz 1963–1971; Schlesisches urkundenbuch, t. II, 1231–1250, bear. Winfried Irgang, Wien-Köln-Graz 1978; Schlesisches urkundenbuch, t. III, 1251–1266 bear. Winfried Irgang, Köln 1984; Zbiór dokumentów i listów miasta Płocka, t. I, wyd. S. M. Szacherska, Warszawa 1975; Zbiór dokumentów małopolskich, t. I, wyd. S. Kuraś i I. Sułkowska-Kurasiowa, Wrocław 1962;Zbiór dokumentów małopolskich, t. IV, wyd. S. Kuraś i I. Sułkowska-Kurasiowa, Wrocław 1969;Zbiór dyplomów klasztoru mogilskiego przy Krakowie, wyd. E. Janota, Kraków 1865; Zbiór ogólny przywilejów i spominków mazowieckich, wyd. J.K. Kochanowski, Warszawa 1919.

23Kronika polska, MPH, t. III, wyd. L. Ćwikliński, Lwów 1878, s. 578–656; Kronika wielkopolska, tł. K. Abgarowicz, wstęp i oprac. B. Kürbis, Kraków 2010; Magistri Vincentii dicta Kadłubek Chronica Polonorum, MPH n.s., t. XI, wyd. M. Plezia, Kraków 1994; Mistrz Wincenty, (tzw. Kadłubek) Kronika polska, tł. i oprac. B. Kürbis, Wrocław 1996; Vita Annae ducissae Silesiae, wyd. A. Semkowicz, MPH, t. IV, Lwów 1884, s. 656–661; Vita Annae ducisse Silesiae, tł. E. Skibiński, w: M. Michalski, Kobietyi świętość w żywotach trzynastowiecznych księżnych polskich, Poznań 2004, s. 310–317; Vita sanctae Salomeae Reginae Halicensis, MPH, t. IV, wyd. W. Kętrzyński, Lwów 1884; Vita et Miracula sanctae Kyngae ducissae Cracoviensis, wyd. W. Kętrzyński, MPH, t. IV, Lwów 1884; Vita sanctae Hedwigis, wyd. A. Semkowicz, MPH, t. IV, Lwów 1884.

Rozdział I

„Ponad płeć niewieścią bardzo roztropna”1 — Helena, księżna krakowska, sandomierska i mazowiecka (ok. 1141–ok. 1206 r.)

Informacje dotyczące rządów opiekuńczych sprawowanych przez Helenę, wdowę po Kazimierzu Sprawiedliwym, najmłodszym synu Bolesława Krzywoustego, czerpiemy wyłącznie ze źródeł narracyjnych, nie znamy bowiem żadnych dokumentów wystawianych przez księżną.

1. Dom rodzinny

Dawniej w historiografii utrzymywało się przekonanie o ruskim pochodzeniu księżnej. Oswald Balzer przyjął za Janem Długoszem, że księżna była córką Rościsława, księcia smoleńskiego. Jan Długosz bowiem podał pod 1168 r., że „wobec nacisku ze strony braci i możnych królestwa, Kazimierz pojął za żonę wywodzącą się z książąt ruskich Helenę, pannę, córkę księcia bełskiego Wsiewołoda”2. Nie mógł to być kilkuletni Wsiewołod, więc drogą eliminacji uznano za ojca księżnej Rościsława3. Choć stosunkowo niedawno o ruskim pochodzeniu księżnej pisał jeszcze Henryk Samsonowicz w biografii Konrada Mazowieckiego przedstawiając Helenę jako księżniczkę ruską, córkę Rościsława Michała, księcia smoleńskiego i wielkiego księcia kijowskiego4, to obecnie w nauce funkcjonuje powszechnie teza, że Helena była córką księcia znojemskiego Konrada II. Podstawę takiego sądu dał przekaz Mistrza Wincentego, kronikarza żyjącego współcześnie z Heleną, znającego ją osobiście. Na ten przekaz uwagę zwrócił Tadeusz Wasilewski, wskazując, że Mistrz Wincenty wspomniał w swojej kronice o bracie księżnej, Konradzie III Otto, księciu Brna i Ołomuńca. Skoro ów Konrad był bratem Heleny, zatem jej ojcem musiał być książę morawski Konrad II, władający Znojmem, pochodzący z dynastii czeskich Przemyślidów (po którym imię zapewne odziedziczył syn księżnej5), a matką — Maria, córka wielkiego żupana Raszki, Uroszał, rodzona siostra Heleny, królowej węgierskiej (żony Beli II Ślepego)6. Zdaniem Tadeusza Wasilewskiego Helena przyszła na świat po 1136 r. (w tym roku urodził się jej brat — Konrad III Otto)7. W opinii Kazimierza Jasińskiego daty urodzin księżnej Heleny należałoby szukać po 1141 roku8. Helena zatem wywodziła się z kręgu Przemyślidów i była spowinowacona z dynastią węgierskich Arpadów.

2. Czas małżeństwa — radości i troski

Do zawarcia małżeństwa doszło według Oswalda Balzera po powrocie Kazimierza Sprawiedliwego w 1163 r. z Niemiec, gdzie na mocy umów starszych braci z cesarzem Fryderykiem Barbarossą przebywał jako zakładnik9. Kazimierz Jasiński nie zgodził się z powyższą datacją, wskazując na powrót Kazimierza już w 1161 roku i przesuwając datę zawarcia małżeństwa na lata między 1160 a 1165 r.10. Tadeusz Wasilewski z kolei przyjął, że do zawarcia tego związku doszło po śmierci Henryka Sandomierskiego i przejęciu przez Kazimierza części jego dzielnicy (zapewne ziemi wiślickiej), czyli po 18 października 1166 r.11 Przypuszczał on nawet, że planowano małżeństwo Henryka z Heleną znojemską, bo według tego badacza mało prawdopodobne było, aby książę nie posiadający dzielnicy, czyli Kazimierz, poślubił córkę władcy sąsiedniego kraju z pominięciem swego starszego brata Henryka. Według T. Wasilewskiego do zawarcia małżeństwa Kazimierza z Heleną doszło dopiero po śmierci księcia sandomierskiego12. Zaprzeczył temu Marek Smoliński, pisząc, że ślub miał miejsce wcześniej13. Należy się zgodzić z opinią M. Smolińskiego, dotyczącą zawarcia małżeństwa Kazimierza z Heleną jeszcze za życia Henryka Sandomierskiego, bowiem kiedy przyjrzymy się działalności księcia sandomierskiego, wyraźnie widzimy, że Henryk Sandomierski wybrał styl życia skromnego obrońcy wiary, zatem zapewne nie zamierzał zakładać rodziny14. M. Smoliński nie wiązał tego małżeństwa z opozycją przeciwko synom Władysława II Wygnańca i stojącemu za nimi cesarzowi15. Dlaczego doszło do zawarcia tego związku? Możemy się tylko domyślać przyczyn. Koligacja taka była dla Kazimierza perspektywiczna, bowiem wprowadzała go w środkowoeuropejski krąg dynastyczny. Choć sam Kazimierz w tym czasie nie miał dzielnicy, to być może uchodził za spadkobiercę bezdzietnego Henryka Sandomierskiego i dlatego został zaakceptowany jako mąż Heleny16.

Kilkunastoletnia przerwa w narodzinach potomstwa Kazimierza Sprawiedliwego doprowadziła Stanisława Kętrzyńskiego do wniosku, że Kazimierz miał dwie żony o imieniu Helena17. Pogląd ten nie znalazł potwierdzenia w dalszych badaniach. Tadeusz Wasilewski wskazał, że sugerowana długoletnia bezpłodność pary książęcej w rzeczywistości nie miała miejsca18. Choć Kazimierz Jasiński przyznał, że nie można całkowicie wykluczyć dwukrotnego małżeństwa Kazimierza Sprawiedliwego (w takim przypadku Helena byłaby drugą żoną Kazimierza), to przypuszczenie o dwóch małżeństwach tego księcia uznał za wyłącznie konstrukcję logiczną, bez podstaw źródłowych19. Torem myślenia Stanisława Kętrzyńskiego poszedł jednak Henryk Samsonowicz, przyjmując, że po śmierci nieznanej z imienia pierwszej żony, matki trójki dzieci Kazimierza, książę ten w 1185 lub 1186 r. poślubił księżnę Helenę20.

Podzielając opinie Kazimierza Jasińskiego o braku podstaw do uznania podwójnego małżeństwa Kazimierza, za matkę jego wszystkich dzieci należy uznać Helenę. Księżna więc, w czasie małżeństwa trwającego około trzydzieści lat urodziła zapewne pięcioro dzieci. Trudno ustalić, które z dzieci Kazimierza i Heleny było najstarsze — syn czy córka. K. Jasiński przypuszczał, że córka mogła urodzić się w 1164 r. Dariusz Dąbrowski wskazywał późniejszą datę jej urodzenia — rok 117021. Jako syn Kazimierza Sprawiedliwego w dokumentach jędrzejowskich z 1167 r. wystąpił Kazimierz (w dokumencie Mieszka Starego wymieniony został jako „Kazimirus dux et filius eius Kazimirus”, zaś w dokumencie Kazimierza Sprawiedliwego jako „filius Kazimiri, Kazimirus”)22. Kalendarz kapituły krakowskiej pod 1 marca podał śmierć Kazimierza: „Kazimirus filius Kazimiri ducis obiit”23. W Roczniku krakowskim pod 1168 r. znajdujemy podobną informację24. Zatem najstarszy syn Kazimierza i Heleny zmarł w wieku wczesnodziecięcym, przypuszczalnie z powodu jakiejś choroby. Kolejny syn Kazimierza i Heleny — Bolesław — urodził się między 1168 a 1171 r.25 Niepewna jest kwestia uznania za dzieci Heleny i Kazimierza — Odona i Adelajdy. Nie wymienił ich jako dzieci Kazimierza i Heleny autor biografii Kazimierza Józef Dobosz26. Kazimierz Jasiński rozważał możliwość uznania Odona za syna Kazimierza Sprawiedliwego27, podobnie jak Adelajdy za jego córkę. Według płyty nagrobkowej w kościele św. Jakuba w Sandomierzu Adelajda, córka Kazimierza, miała ufundować ten kościół i umrzeć w 1211 r. Informację o Adelajdzie znajdujemy w kronice Jana Długosza: „Panna Adelajda, pobożna i oddana służbie bożej dziewczyna, córka zmarłego księcia krakowskiego i sandomierskiego Kazimierza zakłada i wznosi w mieście Sandomierzu klasztor dominikanów pod wezwaniem św. Jakuba. Kiedy ta służąc Bogu w dziewictwie, zmarła w 1211, ósmego grudnia, została pochowana w tymże klasztorze”28. K. Jasiński ostrożnie podchodził do opinii, że Adelajda była córką księcia kujawskiego i łęczyckiego Kazimierza Konradowicza, bowiem jego zdaniem nie przemawia za tym żadne ze źródeł29. Obecnie dominuje przekonanie, że Adelajda, choć pochodziła z linii Kazimierza Sprawiedliwego, to nie była jego córką, a prawnuczką, uznaje się ją bowiem za córkę Kazimierza Konradowicza i Konstancji śląskiej30. Kolejni synowie Kazimierza Sprawiedliwego i Heleny — Leszek i Konrad — urodzili się w latach osiemdziesiątych XIII w.

Dwór młodej książęcej pary zapewne tętnił życiem. Helenie i jej otoczeniu przypisuje się rozpowszechnienie na ziemiach polskich zachodnioeuropejskiej kultury rycerskiej. Opowieść o wiarołomnej Helgundzie, która zdradziła swego męża Waltera dla Wisława, powstała na dworze Kazimierza Sprawiedliwego bądź wcześniej na dworze Henryka Sandomierskiego, zaś przez jego brata i szwagierkę mogła być rozpowszechniana. Gerard Labuda uważał, że opowieść ta przywędrowała do Małopolski z wracającym z Palestyny Henrykiem Sandomierskim31. Z poglądem G. Labudy częściowo zgodził się T. Wasilewski, który przypisał rozpowszechnienie poematu w Polsce otoczeniu Heleny32. Niewykluczone jest, że opowieść przybyła na ziemie polskie wraz z powracającym z pielgrzymki Henrykiem Sandomierskim, a do jej szerokiego upowszechnienia przyczynili się — Kazimierz i Helena. Zdaniem wspomnianych wyżej historyków tylko za czasów tych dwóch książąt Wiślica stanowiła rzeczywiście taki ośrodek życia politycznego i kulturalnego, w którym można było dokonać tej recepcji. Marek Smoliński przypuszczał także, że joannici zagojscy zostali sprowadzeni z inicjatywy Henryka Sandomierskiego w latach 1165–1166 z Moraw (należeli do przeoratu morawskiego) dzięki małżeństwu Kazimierza Sprawiedliwego z Heleną, córką Konrada II znojemskiego. Te powiązania sugeruje choćby podobieństwo kościołów w Zagości, Wiślicy i Znojmie 33.

Odnajdujemy też dodatkowo ślady kontaktów Kazimierza, a także jego żony Heleny, ze wspólnotą w Miechowie (w postaci wpisów do księgi brackiej czy książęcego dokumentu). Józef Dobosz zwracał uwagę na wspieranie kanonickich fundacji wybitnych możnych przez książąt na zasadzie rewanżu za przysługi polityczne, jak było w przypadku fundacji Jaksy, wspieranej przez Kazimierza i zapewne jego żonę34.

W 1173 r., po śmierci seniora Bolesława Kędzierzawego, księżna wraz z swoim mężem przeniosła się do Sandomierza. Jednak wkrótce czekał ją większy splendor, bowiem jej mąż został powołany do objęcia władzy w Krakowie, skąd wygnano Mieszka III, który nie zamierzał rezygnować z panowania w Krakowie i kilkukrotnie podejmował próby jego opanowania. Pozycja Kazimierza Sprawiedliwego w czasie jego rządów w Krakowie nie była mocna, utrzymywał się tam dzięki poparciu małopolskiego możnowładztwa, wbrew zasadzie senioratu ustanowionej przez jego ojca, w myśl której rządy pryncypackie powinien sprawować jego brat, Mieszko III.

Książę Kazimierz w momentach trudności z utrzymaniem władzy w Krakowie (zarówno w 1177 r. jak i w 1191 r.) korzystał zapewne z pomocy swojego szwagra, księcia znojemskiego Konrada III. W opinii Błażeja Śliwińskiego ze wsparciem wysłanym przez Konrada III przybył do Małopolski w 1177 r. Henryk Kietlicz, ożeniony z Wojsławą, przedstawicielką jednej z najmożniejszych czeskich rodzin — mógł on być jednym z dowódców wojsk posiłkowych idących z Czech35. Na korzyść Kazimierza działał fakt, że Mieszko III nie był w Krakowie zbyt lubiany, jednak książę wielkopolski szukał wsparcia na zewnątrz — wśród sąsiadów. Mistrz Wincenty pisał, że Mieszko III w 1177 r. czynił zabiegi o pomoc w zdobyciu Krakowa na dworze Fryderyka Barbarossy36. Wprawdzie pojawiają się sądy, że znający księcia z czasów, kiedy ten był zakładnikiem na dworze cesarskim cesarz Fryderyk Barbarossa raczej mu sprzyjał i uznał rządy Kazimierza37, jednak sytuacja polityczna na ziemiach czeskich była na tyle skomplikowana, że to poparcie nie jest takie oczywiste. Przeciwnicy panowania Kazimierza Sprawiedliwego dążyli do nawiązania kontaktu z księciem praskim Fryderykiem Bedrzychem, który wtedy toczył walki z Konradem III Ottonem. Temu ostatniemu cesarz w czasie walk o tron czeski w 1182 r. przyznał jako cesarskie lenno Morawy, a następnie zaczął dla zachowania przeciwwagi wzmacniać pozycję Fryderyka Bedrzycha. Na tym tle Mieszko III przed cesarzem w 1183 r. wysunął oskarżenie przeciw Kazimierzowi Sprawiedliwemu. Zdaniem Marka Smolińskiego Fryderyk obawiał się wmieszania się Kazimierza w wojnę toczoną w Czechach i na Morawach. Przygotowaną ekspedycję na Polskę, którą miał poprowadzić syn Fryderyka Henryk VI, zażegnano jednakże podczas zjazdu w Halle, gdzie obecni byli polscy posłowie38.

Małżeństwo córki Kazimierza Sprawiedliwego i Heleny z Wsiewołodem Światosławowicem Czermnym zawarte pod koniec 1178 r. — o czym wiadomo z Latopisu kijowskiego39 — wskazuje na aktywną politykę wschodnią, prowadzoną w tym czasie przez Kazimierza. Jest to okres pogłębiającego się rozbicia dzielnicowego na Rusi i walk o władzę. Kazimierz Sprawiedliwy w 1180, 1182 i 1187 r. wspierał swojego kandydata w czasie tych walk. Rządy Kazimierza przypadły na czas największego rozbicia Rusi40. Książę walczył też z plemionami jaćwieskimi. Pokonał jedno z nich — Połekczan osiadłych nad rzeką Łek41. Kazimierz Sprawiedliwy zaatakował księcia drohickiego i zmusił go do uznania polskiego zwierzchnictwa, następnie uderzono na Jaćwież42.

W każdym razie książę często przebywał poza Krakowem, pozostawiając żonę i dzieci w stolicy swojego księstwa. Może to w czasie jednej z wypraw dotarła do niego wieść o śmierci syna, bowiem w 1282 lub 1283 r. zginął śmiercią tragiczną około 12-letni Bolesław. Znajdujemy datę roczną jego śmierci w Roczniku kapituły krakowskiej (1282)43 oraz w Roczniku Traski (1283)44, zaś datę dzienną — 16 kwietnia — w Kalendarzu katedry krakowskiej45. Rocznik Traski podał ciekawą informację o okolicznościach śmierci młodego Bolesława: „Umarł Bolesław, syn Kazimierza, on bowiem, kiedy ścinał drzewo, został uderzony upadającym pniem [lub: gałęzią]”46. Jan Długosz przedstawił inną wersję śmierci księcia, który miał umrzeć ukąszony przez jadowitą żmiję w czasie ścinania drzewa47. W tym momencie zabiegi Kazimierza dotyczące przekazania władzy w dzielnicy krakowskiej w ręce syna wydały się przynajmniej na krótki okres bezsensowne — pozostawał bowiem bez męskich potomków. Wkrótce jednak Helena urodziła Kazimierzowi jeszcze dwóch synów.

Zapewne Helena, mając doświadczenie tragicznej śmierci starszych synów, z niepokojem obserwowała dorastanie urodzonych w latach osiemdziesiątych: Leszka, zwanego później Białym i Konrada, nazwanego Mazowieckim. W momencie urodzin synów była — jak na długość życia w średniowieczu — niemłodą już kobietą. Leszek urodził się według Oswalda Balzera w 1186 r. lub 1187 r.48, w opinii Kazimierza Jasińskiego w 1184 r. lub 1185 r.49 Marek Chrzanowski przyjął za datę urodzin Leszka rok 118450. Książę wyróżniał się przypuszczalnie od urodzenia jasnym kolorem włosów. Przydomek Albus — „Biały” znajdujemy np. w Kronice wielkopolskiej, Roczniku franciszkańskim krakowskim i in51. Młodszy — Konrad — zdaniem O. Balzera i K. Jasińskiego urodził się w 1187 r. lub 1188 r.52. Zbliżoną datację przyjął też Henryk Samsonowicz, uważając za datę narodzin Konrada 1188 r. lub 1189 r.53 Z kontekstu kroniki Mistrza Wincentego wynika, że różnica wieku między braćmi była niewielka — wynosiła od 2 do 4 lat54. Dopiero najmłodszy syn otrzymał imię pochodzące z rodu matki, trzej starsi (Kazimierz, Bolesław i Leszek) otrzymali imiona związane z przodkami ojca55.

Starsi synowie Heleny i Kazimierza oraz ich córka być może zetknęli się w latach dzieciństwa z przebywającym na dworze krakowskiej pary książęcej Romanem halickim. Roman (ur. około 1155 r.), wnuk Bolesława Krzywoustego, syn jego córki Agnieszki, po kądzieli spokrewniony z Piastami, miał wychowywać się na dworze Kazimierza Sprawiedliwego, a w domyśle także Heleny — jak pisał Mistrz Wincenty — „niemal od kolebki”. Dariusz Dąbrowski uznał sformułowanie Mistrza Wincentego za przenośne, aczkolwiek nie zaprzeczył pobytom Romana na krakowskim dworze Kazimierza Sprawiedliwego i jego żony Heleny56.

Pod koniec życia książę Kazimierz Sprawiedliwy wyprawił się na Mazowsze w celu objęcia tej dzielnicy po śmierci swojego bratanka Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego, a następnie około 1193 r. podjął wyprawę przeciw Jaćwięgom, których najazdy stawały się coraz częstsze i bardziej wyniszczające57. Mistrz Wincenty pisał także o pokonaniu Prusów przez księcia Kazimierza w licznych starciach58, ale w opinii Elżbiety Kowalczyk ten przekaz źródłowy nie jest pewnym dowodem na ponowne najazdy po 1186 r.59

Kazimierz Sprawiedliwy zmarł nagle 5 maja 1194 r. w wieku 56 lat. Być może został otruty w czasie uczty, bowiem miał upaść po wypiciu jakiegoś napoju60. Stosunkowo późny przekaz Jana Długosza sugeruje, ze Kazimierz Sprawiedliwy miał kochankę. Kronikarz wspominał o białogłowie, która chciała rozbudzić afekt księcia ku sobie. Zatem być może atmosfera w małżeństwie Kazimierza i Heleny stopniowo się psuła. Książę mógł umrzeć w jej obecności podczas wspomnianej uczty. Od momentu śmierci męża, a z pewnością po okresie żałoby, księżna intensywnie myślała o losie swoich synów. Zapewne zdawała sobie sprawę, że przejęcie władzy przez Kazimierza w świetle statutu Bolesława Krzywoustego było uzurpacją. Znała klimat polityczny panujący na krakowskim dworze, obserwowała przecież zabiegi męża o utrzymanie władzy, nawet w jakimś stopniu w nich uczestniczyła, zaś członkowie jej rodziny udzielali zbrojnego wsparcia Kazimierzowi w chwili zagrożenia jego władzy. Księżna — kobieta o silnym charakterze — „nie straciła jednak głowy” i podjęła kroki w kierunku utrzymania władzy dla swych małoletnich synów: Leszka Białego i Konrada, później zwanego Mazowieckim61.

3. Księżna-regentka. Konflikt z małopolskim możnowładztwem

Podobnie jak w okresie schyłkowym panowania Kazimierza Sprawiedliwego, także i w czasie małoletniości jego synów, obie dzielnice: mazowiecka i sandomiersko-krakowska znalazły się pod jednym zarządem. Władzę synom starała się zabezpieczyć Helena. Dość dobre świadectwo wystawił jej Mistrz Wincenty, bowiem miała być „ponad płeć niewieścią bardzo roztropna, tak w radach przemyślnych, jak i rzeczy przewidywaniu”62. W opinii jednak zawarte jest ogólne przekonanie kronikarza o niższości kobiet wobec mężczyzn. Kronikarz znał księżną osobiście, o czym świadczy np. dokument Kazimierza Sprawiedliwego z 1189 r. w sprawie nadania dóbr dla kapituły krakowskiej, gdzie obydwoje wystąpili na liście świadków63. Według relacji Mistrza Wincentego księżna razem z możnowładcami krakowskimi sprawowała regencję w imieniu małoletnich synów, początkowo rzeczywiście biorąc czynny udział w rządach, np. mianując i usuwając urzędników. W kronice Mistrza Wincentego czytamy: „Z rozkazania tej niewiasty rozdzielone zostają godności według zasług każdego: jednych się usuwa, drugich wyznacza na ich miejsce, także bez jej woli nie przyznaje się ani godności trybunatu, ani nawet niższych urzędów. Wszyscy okazywali jej tak wielki szacunek, że dostojnicy, zapomniawszy o swojej godności, woleli słuchać niewiasty i przemilczeć czy znosić jej, wprawdzie nie haniebne, ale niewieście nieobycie, niż opuszczać pacholęta”64. Mistrz Wincenty zatem ocenił rządy Heleny niezbyt dobrze, zarzucając jej „niewieście nieobycie”. Jolanta Malinowska uważała, że Mistrzowi Wincentemu nie podobało się zachowanie księżnej, ale nie chcąc naruszać stworzonego przez siebie wizerunku idealnej władczyni, kronikarz tłumaczył jej postępowanie „uległością niewieścią”. Pochwalał natomiast matczyną troskę Heleny o objęcie władzy przez synów — następców ojca65.

Regencja Heleny zapewne odnosiła się w tym czasie do całego obszaru, którym władał wcześniej jej mąż, zatem obejmowała też Mazowsze66. Najwyraźniej jednak samodzielność księżnej nie podobała się możnym krakowskim. Biskup krakowski Pełka i wojewoda krakowski Mikołaj przejęli „staranie o rzeczpospolitą”, a urzędy powierzyli „zdolnym i zaufanym urzędnikom”67. Jan Długosz, pisząc za słowami Mistrza Wincentego, dał podobny obraz rządów Heleny. Wspominał, iż „wydawało się rzeczą zbawienną powierzenie władzy Helenie, odznaczającej się niezwykłym, jak na jej płeć, rozsądkiem”. Choć — według niego — zastrzeżono, że Helena w sprawach publicznych nie mogła podejmować żadnych decyzji bez rady i zgody biskupa Pełki i wojewody Mikołaja, jednak „aż do osiągnięcia przez synów dojrzałości, zgodnie z uznaniem wymienionej księżnej Heleny, rozdawano odpowiednim osobom wakujące godności i urzędy, a książęce podatki i dochody albo odprowadzano do skarbca, albo rozdzielano na potrzeby i wydatki państwa”68.

Prawdopodobnie księżna po śmierci męża próbowała zyskać poparcie najbliższego otoczenia Kazimierza. Dominującą rolę w otoczeniu Kazimierza Sprawiedliwego pod koniec jego życia odgrywali biskup krakowski Gedko z rodu Powałów (zm. 1185 r.)69, jego następca biskup Pełka, zapewne z rodu Lisów70, oraz bracia Stefan i Mikołaj, przypuszczalnie także z rodu Lisów71.

Możnych z książęcego otoczenia możemy w tym czasie doszukiwać się w dokumentach książęcych, których jednak jest niewiele, nie wszystkie mają też listę świadków72. Dla próby określenia grupy możnych, z którymi Helena musiała współpracować po śmierci męża, przydatne są zwłaszcza dokumenty ze schyłkowego okresu rządów Kazimierza. W falsyfikacie Kazimierza Sprawiedliwego jako księcia Krakowa, Sandomierza i całej Polski z rzekomo 1163 r. dla Wichfryda syna Bergosza w sprawie nadania Sącza, Oświęcimia i Siewierza, zachowała się — w opinii Błażeja Śliwińskiego i Krzysztofa Mosingiewicza autentyczna — lista świadków: Żyro, wojewoda mazowiecki z rodu Powałów; Mikołaj, syn Stępoty (może z rodu Lisów73); Henryk Kietlicz, kasztelan krakowski i przywódca buntu przeciw Kazimierzowi Sprawiedliwemu w 1191 r.; Lasota i jego brat Wojciech; Goworek; Stefan Wielki Stary (może z Lisów); bracia Klemens i Jan (Gryfici); Leonard i Świętosław z rodu Łabędziów (wnuk Piotra Włostowica); poza tym Witek, syn Stępoty a brat Mikołaja; Kiełcz; Wilk i Piotr; Męcina (według imienia pochodził z Rawów); Biernat; może Abraham przedstawiciel Odrowążów; Racibor; Sulisław i Sułek. Lista najpewniej pochodzić ma z dokumentu wystawionego w 1186 r. lub w 1187 r., po śmierci Leszka, syna Bolesława Kędzierzawego, kiedy książę Kazimierz podróżował na Mazowsze w celu objęcia tego terytorium po zmarłym74. Osoby wymienione w dokumencie (przynajmniej część z nich) to zapewne możni małopolscy związani z Kazimierzem Sprawiedliwym75. W innym podrobionym dokumencie, datowanym na 1190 r., być może opartym na autentycznej wiadomości, wspomniani zostali komesi: Budziwój, Stefan, Gniewomir i Świętosław76. We wskazanym wyżej akcie wydanym w Opatowie w 1189 roku, wymieniono liczną grupę możnych: biskupa krakowskiego Pełkę, kanclerza Mrokotę, opata świętokrzyskiego Milwana, prepozyta Gedkę, podkanclerzego Piotra, Piotra Wilkowica (Awdańca?), Wysza, Przecława Jarantowica, Sąda, Gawła Sławnikowica (z Pałuków?), stolnika Wojciecha, Wielisława Jerozolimczyka, Mistrza Wincentego, Wszebora (z Łabędziów), syna Męciny Warsza, Śmiła Sieciechowica (wnuka palatyna Sieciecha), Sulisława Biernatowica, Wacława Sulisławica, Gawła Zdebowica i Marcina Poznanowica77. Jak zauważył Józef Dobosz, na wiecu w Opatowie przy księciu byli obecni możni występujący w jego otoczeniu wcześniej, np. Piotr Wilkowic, Wojciech Pakosławowic i Sulisław Biernatowic78.

Ważną rolę u boku księcia odgrywała grupa możnych świeckich i duchownych, o stabilnej sytuacji materialnej, dobrze zorganizowana politycznie, która później stanęła u boku jego synów, zapewniając im utrzymanie władzy w Małopolsce, na Mazowszu i na Kujawach79. Nie ma raczej wątpliwości, że w większości poparli oni następstwo synów Kazimierza po nim, natomiast wątpliwości może budzić ich nastawienie do rządów Heleny w imieniu synów, zwłaszcza zaś zakresu jej władzy. Księżna musiała się spotykać z towarzyszami Kazimierza za jego życia. Trzeba się zastanowić, czy wytrwali oni u boku księżnej w czasie jej regencyjnych rządów w Krakowie, czy też przeszli na stronę wojewody Mikołaja i biskupa Pełki, którzy — według przekazu Mistrza Wincentego — nie patrzyli przychylnie na działalność Heleny i jej samodzielność. Sądząc po przeniesieniu się księżnej na dwór sandomierski po trudnym okresie rządów w Krakowie, zapewne świeccy i duchowni dostojnicy z otoczenia Kazimierza podzielili poglądy na kwestię zarządu dzielnicą głoszone przez biskupa krakowskiego i wojewodę krakowskiego.

Wedle słów Jana Długosza wojewoda krakowski Mikołaj miał później sprzeciwić się wyborowi Leszka na stolicę w Krakowie, bowiem „uważał za rzecz niegodną podlegać księciu, którego wszystkie poczynania zależały od płochej kobiety”, czyli Heleny80. Sądząc po słowach kronikarzy, otoczenie księżnej miało problem z zaakceptowaniem jej władzy opiekuńczej, obawiało się też wpływu matki na działania synów. Zetknęła się ona zatem z dużym oporem dawnych współpracowników męża, którzy, choć byli skłonni uznać sukcesję synów książęcej pary w Krakowie, nie chcieli zgodzić się na przyznanie samodzielnej roli ich matce w czasie małoletniości Leszka i Konrada.

Warto w tym miejscu zauważyć, że właściwie wcześniej rzadko zdarzały się dłuższe okresy sprawowania przez kobiety rządów opiekuńczych. Przytoczyć można tutaj dwa wcześniejsze przykłady matek opiekujących się małoletnimi synami — Rychezy, żony Mieszka II, sprawującej krótko rządy około 1034 r. w imieniu Kazimierza Odnowiciela, według Anonima tzw. Galla „dbając o jego [królestwa] sławę, o ile to było możliwe dla kobiety”81, zdaniem Mistrza Wincentego „zanadto gwałtown[ej]” i ulegającej cudzoziemcom82, oraz Salomei, żony Bolesława Krzywoustego, która po śmierci męża, przebywając na terenie swojej oprawy wdowiej, sprawowała przez sześć lat opiekę nad dwoma młodszymi synami — Henrykiem Sandomierskim i Kazimierzem Sprawiedliwym. Jednak ona robiła to za zgodą starszych synów Bolesława Kędzierzawego i Mieszka III i prawdopodobnie nie zarządzała dzielnicami młodszych (co należeć miało do zakresu władzy seniora, jej pasierba, Władysława II)83. Zatem rządy Heleny w imieniu synów, wykonywane w księstwie krakowsko-sandomierskim i na Mazowszu, oraz zbliżone w czasie rządy na Pomorzu Anastazji, córki Mieszka III Starego, wdowy po Bogusławie I, wprowadzały do politycznej praktyki na ziemiach polskich nowe rozwiązania.

Na jakiej podstawie księżne wdowy obejmowały opiekę nad swymi synami? Działo się to według zwyczajowej zasady, że chłopiec do siódmego roku życia wychowuje się pod opieką kobiet, zatem jako opiekunka małoletniego monarchy występowała matka84. Jak zauważył Władysław Sobociński, w przypadku wykonywania przez matkę rządów w księstwie małoletnich synów — inaczej, niż gdy rządy opiekuńcze sprawował krewny — automatycznie zwiększały się wpływy czynnika społecznego, czyli możnych z otoczenia małoletniego i jego matki85. Osoba znajdująca się pod opieką była stopniowo dopuszczana do rządów: w wieku 12 lat zyskiwała część uprawnień, wiek około 15 lat dawał pełną zdolność do pełnienia rządów86.

Pozycja księżnej-wdowy Heleny na dworze była coraz słabsza. Niezadowolona z odsunięcia od władzy pomogła Mieszkowi Staremu około 1198 r. opanować Kraków za cenę uznania swoim następcą jej syna, Leszka Białego, i wraz z synami przeniosła się do Sandomierza, gdzie być może pozostała aż do śmierci87. W myśl zasady senioratu, ustanowionej przez Bolesława Krzywoustego, w Krakowie powinien panować Mieszko Stary, jednak Mistrz Wincenty uzasadniał następstwo po nim Leszka, syna Kazimierza Sprawiedliwego, słowami wypowiedzianymi przez biskupa krakowskiego Pełkę: „nie wadzi temu również ustawa praojców, w której zastrzeżono, iż zawsze starszy urodzeniem ma prawo do zwierzchnictwa. Ponieważ papież Aleksander i cesarz Fryderyk […] ustawę tę zupełnie znieśli”88. Zatem panowie krakowscy, mając za sobą doświadczenie związane z panowaniem Mieszka III w Krakowie w latach 1173–1179, zdecydowanie opowiedzieli się za Leszkiem Białym. Jako najbliższy krewny, jedyny żyjący brat ojca Leszka i Konrada — w okresie ich małoletniości — Mieszko mógł sobie rościć prawo do opieki nad nimi oraz ich dziedzictwami, tj. ziemią sandomierską i Mazowszem. Przekonywał też Helenę do zrzeczenia się przez Leszka pretensji do panowania w Krakowie, kusząc następstwem po sobie w dzielnicy pryncypackiej: „Niech syn twój odstąpi mi pryncypat, a ja przybiorę go za syna. I następnie odznaczę go pasem rycerskim”89. Zbigniew Dalewski relację Mistrza Wincentego poświęconą rokowaniom Mieszka Starego z Leszkiem Białym w 1198 r., kiedy Leszek chciał przyjąć pas rycerski z rąk stryja (do czego nie doszło), interpretował jako nie tylko uznanie samodzielności Leszka, ale wystąpienie przez niego w charakterze legalnego następcy stryja90. Wkrótce Mieszko Stary stracił tron krakowski wskutek sporu z wojewodą Mikołajem i biskupem Pełką, ale już w 1201 r. doszedł do porozumienia z wojewodą krakowskim i powrócił do Krakowa91.

Jak trafnie opisał postać Heleny Józef Dobosz — po śmierci Kazimierza stała się ona prawdziwym politykiem, nie tylko sprawując regencję, ale także podejmując trudne decyzje i nie wahając się zawrzeć umowy z Mieszkiem Starym. J. Dobosz podkreślał także jej rolę u boku dochodzących lat sprawnych synów. Wskazywał na zmysł polityczny Heleny, który pomagał jej balansować między swym zaprawionym w bojach politycznych szwagrem Mieszkiem Starym a wpływowymi Lisami — wojewodą Mikołajem i jego bratem biskupem krakowskim Pełką92.

4. Między szwagrem a krakowskimi możnymi. Sandomierskie rządy. Relacje z otoczeniem

Co się działo z Heleną i jej synami w okresie sporów między możnowładztwem krakowskim a Mieszkiem III?

Wydarzenia polityczne wskazują, że Helena umiała gromadzić zwolenników, których znalazła pośród skłóconego z możnowładztwem krakowskim możnowładztwa sandomierskiego, bowiem udała się do Sandomierza. Jej głównym doradcą stał się zapewne człowiek z otoczenia jej męża (występujący w wymienionym wyżej dokumencie z około 1186–1187 r.), wojewoda sandomierski Goworek, pozostający w sporze z wojewodą krakowskim Mikołajem, być może na tle kierunków polityki ruskiej (Mikołaj — zwolennik podbojów, Goworek — przymierza z Romanem halickim)93. Zapewne w okresie małoletniości synów Kazimierza Sprawiedliwego podzielono jego dziedziczne ziemie: sandomierską (przekazaną mu przez Henryka Sandomierskiego) i mazowiecką (którą otrzymał z rąk Leszka Bolesławowica) na dwie dzielnice: Leszek miał otrzymać terytorium sandomierskie, a Konrad mazowieckie. Przy młodym księciu zwykle przebywali opiekunowie: nutritor,pedagogus94. Zazwyczaj doradcą politycznym młodego księcia był możnowładca, np. wychowawcą, a następnie doradcą Bolesława Krzywoustego był wojewoda Skarbimir, zatem w przypadku Leszka Białego i Konrada Mazowieckiego mógł podobną funkcję sprawować wojewoda sandomierski Goworek.

Księżna skupiła wokół siebie stronnictwo możnych stojących na straży władzy młodych książąt. Próbowała wykorzystywać nieporozumienia między możnowładztwem małopolskim, wśród którego następował coraz wyraźniejszy podział na możnowładztwo sandomierskie i krakowskie95. Aktywność polityczną Heleny widać w kontaktach z możnowładztwem małopolskim, z którym w tym czasie weszła w konflikt dotyczący kompetencji, natomiast niewiele wiadomo, czy utrzymywała bardziej ożywione kontakty z elitą mazowiecką. Z pewnością w dużo mniejszym stopniu ingerowała na Mazowszu i Kujawach, gdzie mogli pozostać przy władzy i urzędach ludzie wywodzący się z kręgu zwolenników Mieszka Starego96.

Aktywna rola Heleny mogła ujawnić się w 1202 r., kiedy możni krakowscy powołali na tron Leszka Białego, rezydującego w tym czasie w Sandomierzu, stawiając warunek usunięcia z jego otoczenia wojewody Goworka. Leszek warunek odrzucił97. Niewykluczone, że na decyzję młodego księcia wpływ miała, matka związana z sandomierskim możnowładztwem i zapewne zaniepokojona wzrostem pozycji panów krakowskich98. Mistrz Wincenty przytoczył opowieść o gryfie, lisicy i gadach („Reptiliach”) przy okazji opisu żądania krakowian, aby Leszek Biały przebywający w dziedzicznej dzielnicy sandomierskiej, obejmując władzę w całej Małopolsce, oddalił od siebie wojewodę sandomierskiego Goworka. Ranny Gryf, król zwierząt, zginął z powodu podstępu Lisicy, na której pomoc liczył, został jednak pożarty przez lisy oraz gady. Dopatrywano się w tej opowieści nawiązania do walki jednego rodu (może Łabędziów lub Gryfów) z księciem, któremu pomogły inne rody: ród Lisów i może Odrowążów („Reptilia”)99. Choć Anna Rutkowska-Płachcińska uważała, że zwierzęta symbolizują jedynie określone cechy: gryf — władzę, lis — spryt, gady to stworzenia szatana100, jednak ta opowieść jest śladem niepokojów i walk w otoczeniu politycznym synów Heleny. Panowie krakowscy na czele z wojewodą krakowskim Mikołajem, ze względu na odmowę Leszka Białego, ofiarowali w 1202 r. tron krakowski księciu wielkopolskiemu Władysławowi Laskonogiemu101.

Opiekę nad młodszym synem Heleny Konradem w pierwszych latach jego rządów na Kujawach i na Mazowszu — co sugerują zdaniem Błażeja Śliwińskiego wspólne wystąpienia Mieszka Starego i Konrada I — mógł objąć Mieszko III Stary, zainteresowany podziałem ojcowizny Kazimierzowiców102. Mistrz Wincenty, opisując rozmowy Władysława Laskonogiego z Leszkiem Białym, prowadzone w 1202 r., użył określenia „dux Mazouiensis Conradus” 103, zaś w dokumencie z sierpnia 1218 r. zaznaczono, że od początku panowania księcia minęło 19 lat104, zatem rządy na Mazowszu objąłby faktycznie około 1199–1200 r105. Po śmierci ojca Konrad przebywał razem z Leszkiem u boku matki Heleny, zaś na Mazowsze, rządzone początkowo przez wojewodę Krystyna, przeniósł się zapewne między 1200 a 1206 r., w opinii Stefana K. Kuczyńskiego prawdopodobnie bliżej tej drugiej daty (może po śmierci matki)106. Trudno określić moment, kiedy Konrad opuścił Sandomierz. Podziału ojcowizny dokonano — według Kroniki wielkopolskiej — przed najazdem Romana halickiego, wspierającego Władysława Laskonogiego, czyli przed 1205 r.107 B. Śliwiński, uznając Krystyna Piotrowicza za urzędnika Mieszka Starego, sprzeciwił się uznaniu go za wychowawcę Konrada i wskazał na przybycie wraz z Konradem, obejmującym rządy na Mazowszu i następnie (między 1202 a 1206108) na Kujawach, pewnej grupy ludzi z najbliższego, małopolskiego otoczenia, związanego z Heleną109.

5. Ostatnie lata życia Heleny

W początkowych latach samodzielnych rządów obaj bracia: Leszek Biały i Konrad Mazowiecki, współpracowali ze sobą, o czym świadczą wspólnie prowadzone akcje zbrojne, np. przeciw Romanowi halicko-włodzimierskiemu w 1205 r. Zastanawiać może, czy synowie konsultowali z matką swoje posunięcia polityczne. Wydaje się, że matka książąt, kobieta o silnym charakterze, mocno związana emocjonalnie z synami, zapewne wiedziała o ich planach.

Jak wspomniano wyżej, księżna znała księcia Romana jeszcze z czasów jego dzieciństwa. Z Romanem halickim zapewne prowadziła rozmowy tuż po śmierci Kazimierza Sprawiedliwego, to Roman halicki stanął po stronie księżnej i jej synów w 1195 r., biorąc udział w bitwie nad Mozgawą pomiędzy oddziałami Mieszka III Starego, Mieszka I Plątonogiego oraz Jarosława opolskiego z jednej strony i Leszka Białego z drugiej110. Mistrz Wincenty pisał, że Leszek, zaczynając sprawowanie rządów, udzielił Romanowi pomocy w zajęciu tronu halickiego, a następnie mianował Romana księciem Halicza111. W Kronice wielkopolskiej znajdujemy informację, że kiedy Leszek Biały osadził Romana w Haliczu, a następnie wrócił do Krakowa, Roman stał się „okrutnym tyranem” i kierując się zasadą: „Nie można dość bezpiecznie używać miodu pszczół, jeśli roju nie zniszczy się zupełnie”, kazał np. zakopać żywcem wielmożów halickich112. Według Latopisu halicko-wołyńskiego „diabeł nasiał niezgodę” między Romanem a Leszkiem Białym — może przyczynił się do takiego stanu rzeczy Władysław Laskonogi, zainteresowany skłóceniem Leszka z jego sojusznikami113, może Romanem kierowała urażona duma — jak podaje Kronika wielkopolska, odmówił danin księciu Leszkowi i przeciwstawił się jego władzy114.

W opinii Witalija Nagirnego — wbrew twierdzeniu Mistrza Wincentego — we wzajemnych relacjach Leszek Biały i Roman stali na równych pozycjach, sytuacja samego Leszka w Krakowie była niestabilna115. W 1205 r. Roman ruszył na Małopolskę, zaś 19 czerwca poniósł śmierć pod Zawichostem116. Wiadomo o udziale Konrada Mazowieckiego w wyprawie Leszka117, możliwe jest — zdaniem Bronisława Włodarskiego — że w samej bitwie nie brał udziału118. W. Nagirnyj, opierając się na źródłach polskich i ruskich, szukał przyczyn wyprawy do Polski w zaangażowaniu Romana w rywalizację między Leszkiem Białym a Władysławem Laskonogim, panującym wtedy w Krakowie. Roman zaś, obawiając się wzmocnienia wpływów zwolenników kontynuowania dawnej polityki Kazimierza wobec Rusi wśród możnowładców małopolskich, poparł Władysława Laskonogiego119.

Postawa Heleny i jej synów nie była jednak jednoznacznie wroga wobec Romana i jego rodziny. W Latopisie halicko-wołyńskim czytamy, że Anna, wdowa po Romanie, wobec zagrożenia ze strony bojarów, idąc za radami doradców, „zbiegła do Lachów”, choć obranie tego kierunku ucieczki nie obyło się bez wahania. Starszego syna Anny — Daniela, piastun konno wywiózł z Włodzimierza, zaś z młodszym Wasylkiem pop Jerzy wraz z opiekunką, po wymknięciu się przez dziurę w murze, wahali się w kwestii ucieczki. Obawiano się przyjęcia na ziemiach polskich, bo nie zawarto jeszcze pokoju, zaś Roman niedawno zginął w bitwie z Leszkiem i Konradem pod Zawichostem. Leszek jednak zaopiekował się Wasylkiem i księżną, a Daniela oddał pod opiekę władcy węgierskiemu. Pod błędną datą 1203 r. czytamy, że Leszek wysłał Daniela na Węgry razem ze swoim posłem, Wacławem Łysym. Książę sandomierski zaopiekował się „kniahinią” i Wasylkiem. Daniel przybył później na dwór Leszka, a następnie z matką swoją udał się do Kamieńca120. Bardzo możliwe, że na opisane wyżej postępowanie Leszka miała wpływ Helena, dążąca do załagodzenia sytuacji po śmierci Romana. Daniel i Wasylek odegrali później bardzo ważną rolę w polityce obu synów Kazimierza Sprawiedliwego121.

Niewykluczone, że upór matki i jej twarde stanowisko w relacjach z możnowładztwem wpłynęły w jakimś stopniu na postawę młodszego syna Heleny, który obrał inną — niż kompromis i rozmowy — drogę postępowania wobec możnych. Doświadczenia i obserwacje poczynione w najmłodszych latach przez Konrada, kiedy przebywał z matką i bratem w Sandomierzu, mogły w jakimś stopniu oddziaływać na późniejszą bezkompromisową politykę wobec możnowładztwa Konrada Mazowieckiego, który oparł się na średniozamożnym rycerstwie122.

Możliwe, że Helena była świadkiem powrotu Leszka do Krakowa w 1206 r. (po śmierci wojewody krakowskiego Mikołaja i odsunięciu Władysława Laskonogiego z Krakowa) w towarzystwie Goworka, który został kasztelanem krakowskim. Zdaniem Jerzego Wyrozumskiego prawdopodobnie Leszek w rozmowach z krakowskim możnowładztwem zaakceptował warunek, że tytuł wojewody krakowskiego miał przysługiwać tylko możnym krakowskim, jednak u jego boku ważniejszą funkcję pełnił kasztelan krakowski, którym został Goworek, co miało zrównoważyć silną pozycję wojewodów krakowskich123.Wprawdzie w kronice Jana Długosza pod rokiem 1212 czytamy, że kiedy w lipcu piorun uderzył w skarbiec katedry krakowskiej „Leszek Biały obchodził Boże Narodzenie tego roku w Krakowie z matką swoją księżną Heleną, biskupem krakowskim Wincentym i panami niezwykle uroczyście”124, jednak księżna zmarła wcześniej, zapewne w 1206 r., bowiem Leszek Biały w dokumencie z tego roku zalecił cystersom sulejowskim modły za jej duszę125.

Księżna Helena doprowadziła do tego, że jej synowie objęli władzę w ziemiach pozostawionych przez jej męża. W niemałym stopniu wpłynęła na obranie przez synów kierunków prowadzonej przez nich polityki. Spowinowacona przez ciotkę z dynastią węgierską, w jakimś wymiarze mogła skierować Leszka Białego w stronę współpracy z Węgrami, co właściwie przesądziło o dziejach politycznych księstwa krakowsko-sandomierskiego w XIII w. (małżeństwa między córką Leszka Białego Salomeą a Kolomanem węgierskim oraz między Bolesławem Wstydliwym a Kingą, córką Beli IV węgierskiego). Podobnie zapewne dzięki działaniom Heleny w kierunku utrzymywania pokojowych relacji polsko-ruskich drugi syn, Konrad, nawiązał później silną współpracę z Danielem halickim, który po śmierci Leszka i Konrada współpracował z wnukiem Heleny, Bolesławem Lestkowicem (zwanym Wstydliwym) i razem z nim znalazł się w tzw. obozie węgierskim126.

Oceniając regencję Heleny, należy powiedzieć, że wedle informacji źródeł księżna swą władzę sprawowaną w imieniu syna pojmowała w takim zakresie, w jakim sprawował ją jej mąż i wedle oceny możnych z jej otoczenia była zbyt samodzielna w swoich działaniach. Po podjęciu decyzji politycznej dotyczącej przekazania władzy w Krakowie swemu szwagrowi Mieszkowi III przeniosła się do Sandomierza, gdzie zapewne dalej podejmowała decyzje w imieniu synów, dotyczące ziem, które mieli w przyszłości objąć, choć na temat zarządu księżnej ziemią sandomierską i Mazowszem źródła nie przekazały właściwie żadnych informacji.

1 Mistrz Wincenty, (tzw. Kadłubek) Kronika polska, IV, 23, s. 255–256.

2 J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, ks. 5, tłum. J. Mrukówna, Warszawa 2009, s. 108.

3 J. Dobosz, Kazimierz II Sprawiedliwy, Poznań 2011, s. 45.

4 H. Samsonowicz, Konrad Mazowiecki..., s. 46.

5 J. Dobosz, Kazimierz…, s. 212.

6 T. Wasilewski, Helena, księżniczka znojemska, żona Kazimierza II Sprawiedliwego. Przyczynek do dziejów stosunków polsko-czeskich w XII–XIII w., PH, t. LXIX, 1978, z. 1, s. 115–120; K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, Warszawa 1991, s. 266–267.

7 T. Wasilewski, Helena, księżniczka znojemska..., s. 118.

8 K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 266.

9 O. Balzer, Genealogia Piastów, Kraków 1895, s. 185.

10 K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 267.

11 T. Wasilewski, Helena, księżniczka znojemska..., s. 118. O podziale dzielnicy Henryka Sandomierskiego zob. A. Teterycz-Puzio, Henryk Sandomierski. Polski krzyżowiec (1126/1133–18 X1 1166), Kraków 2015, s. 121–122.

12 T. Wasilewski, Data zgonu biskupa krakowskiego Mateusza i księcia sandomierskiego Henryka — 18 października 1165 r., w: Christianitas et cultura Europae. Księga jubileuszowa prof. J. Kłoczowskiego, cz. 1, red. H. Gapski, Lublin 1998, s. 589.

13 M. Smoliński, Caesar et duces Poloniae. Szkice z dziejów stosunków polsko-niemieckich w drugiej połowie XII w.(1146–1191), Gdańsk 2006, s. 54–56.

14 Sylwetka księcia zob. A. Teterycz-Puzio, Henryk Sandomierski...

15 M. Smoliński, Caesar et duces Poloniae…, s. 78.

16 O testamencie Henryka na rzecz Kazimierza wspominał Mistrz Wincenty (op.cit., III, 30, s. 174).

17 S. Kętrzyński, Na marginesie „Genealogii Piastów”, PH, t. XXIX, 1931, s. 202 i n. Zob. Z. Budkowa i Z Perzanowski, Helena, PSB, t. IX, s. 258–359.

18 T. Wasilewski, Helena, księżniczka znojemska…, s. 118–119.

19 K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 267; K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich..., s. 13 i n.

20 H. Samsonowicz, op.cit, s. 46. Małżeństwem z Heleną, którą H. Sansonowicz uznał za Rusinkę, miał Kazimierz określić główny kierunek swojej polityki zagranicznej (ibidem, s. 49).

21 D. Dąbrowski, GenealogiaMścisławowiczów, Kraków 2008, s. 692; Zob. K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich — http://www.wbc.poznan.pl/Content/281063/index.djvu (dostęp 20.05.2015)

22 W. Semkowicz, Nieznane nadania na rzecz opactwa jerzejowskiego z XII w. KH, t. XXIV, 1910, s. 69–70.

23Kalendarz katedry krakowskiej, wyd Z. Kozłowska-Budkowa, MPH s n, t. V, Warszawa 1978, s. 128.

24Rocznik krakowski, wyd. A. Bielowski, MPH, t. II, Lwów 1872, s. 834.

25 K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich, s. 15–16.

26 J. Dobosz, Kazimierz…, s. 211–215.

27 K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich — http://www.wbc.poznan.pl/Content/281066/index.djvu (dostęp 20.05.2015).

28 J. Długosz, Roczniki, czyli kroniki Sławnego Królestwa Polskiego, tł. J. Mrukówna, Warszawa 2009, ks. 6, s. 222.

29 K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich, s. 17–22; http://www.wbc.poznan.pl/Content/281066/index.djvu (dostęp 20.05.2015). O fundacji zob. L. Polanowski, Dzieje budowy i konserwacji kościoła i klasztoru p.w św. Jakuba w Sandomierzu, „Pamiętnik Sandomierski”, t. III, 1977, s. 78.

30 S. A. Sroka, Adelajda, w: Piastowie.Leksykon biograficzny, s. 210.

31 M. Miniat, Wierność i klątwa.Losy misji Konstantyna i Metodego, Warszawa 1971, s. 174–178.

32 T. Wasilewski, Helena, księżniczka znojemska…, s. 120.

33 M. Smoliński, Geneza joannitów zagojskich w świetle początków zakonu w Niemczech, Czechach i na Morawach oraz związków rodzinnych Kazimierza Sprawiedliwego, „Władcy, mnisi, rycerze. Gdańskie studia z dziejów średniowiecza”, t. III, red. B. Śliwiński, Gdańsk 1996, s. 245–251; M. Smoliński, W obronie hipotezy o czesko-morawskim pochodzeniu joannitów polskich szczególnie zagojskich. W odpowiedzi B. Klassie, Kazimierz Sprawiedliwy a joannici. Uwagi polemiczne, „Studia Historyczne”, t. XLIII, 2000, z. 1 „Kopijnicy, szyprowie, tenutariusze. Gdańskie Studia z Dziejów Średniowiecza”, t. VIII, red. B. Śliwiński, Gdańsk 2002, s. 416–419.

34 KDM, t. II, nr 375–376, s. 12–18. Zob. J. Dobosz, Piastowie wobec premonstratensów i innych form kanonikatu regularnego w XII wieku, „Annales Academiae Paedagogicae Cracoviensis”, Folia 40, Studia Historica, t. V, 2007, s. 14, 17.

35 B. Śliwiński Henryk Kietlicz i krakowski zamach stanu w 1177 roku, w: Miasta, ludzie, instytucje, znaki. Księga jubileuszowa ofiarowana Profesor Bożenie Wyrozumskiej w 75. rocznicę urodzin, red. Z. Piech, Kraków 2008, s. 206–207. Domniemany syn Henryka Kietlicza, późniejszy arcybiskup, musiał już w tym czasie być osobą osadzoną w strukturach władzy i mieć wpływ na Henryka Kietlicza seniora (s. 213). Zob. T. Jurek, Obce rycerstwo na Śląsku, Poznań 1996, s. 241.

36 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), op.cit, IV, 12, s. 208–210; M. Smoliński, Caesar et duce Poloniae…, s. 102 i n.

37 J. Besala, Małżeństwa królewskie. Piastowie…, s. 120.

38 M. Smoliński, Caesar et duces..., s. 167–168.

39 J. Dobosz, Kazimierz, s. 210. D. Dąbrowski (Genealogia…, s. 692) wskazywał późniejszą datę jej urodzenia 1170 r., co każe przesunąć także datę zamążpójścia. K. Jasiński (Rodowód Piastów małopolskich) przypuszczał, ze mogła urodzić się w 1164 r. http://www.wbc.poznan.pl/Content/281063/index.djvu (dostęp 20.05.2015).

40 S.M. Kuczyński, Stosunki polsko-ruskie do schyłku XII w. w: Idem, Studia z dziejów Europy wschodniej X–XVII w., Warszawa 1965, s. 28.

41 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), op.cit, IV, 19, s. 231–232; J. Nalepa, Połekczanie (plemię jaćwieskie u północno-wschodnich granic Mazowsza „Rocznik Białostocki”, t. VII, 1967, s. 7; A. Gieysztor, Trzy stulecia najdawniejszego Mazowsza poł. X w.–poł. XIII w. w: Dzieje Mazowsza, t. I, red. H. Samsonowicz, Pułtusk 2006, s. 149.

42 W. Caban, Polityka północno-wschodnia Kazimierza Sprawiedliwego w latach 1177–1192, „Rocznik Białostocki”, t. XII, 1974, s. 205–209 (tu analiza przekazu Mistrza Wincentego dotycząca wyprawy). Zob. G. Białuński, Studia z dziejów plemion pruskich i jaćwieskich, Olsztyn 1999, s. 75–80.

43Rocznik kapituły krakowskiej, MPH, ns., t. V, s. 64.

44Rocznik Traski, MPH, t. 2, s. 834, pod r. 1183.

45Kalendarz katedry krakowskiej, MPH, ns., t. V, s . 140.

46Rocznik Traski, MPH, t. 2, s. 834 — „Boleslavus filius Kazimiri obiit, qui cum arborem incidisset, corruente stipite percussum sustulit”.

47 J. Długosz, op.cit., ks. VI, s. 167 — pod rokiem 1183.

48 O. Balzer, Genealogia Piastów..., s. 263.

49 K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich..., s. 22; H. Samsonowicz, Konrad Mazowiecki..., s. 45.

50 M. Chrzanowski, Leszek Biały. Książę krakowski i sandomierski. Princeps Poloniae (ok. 1188–23/24 listopada 1227), Kraków 2013, s. 25.

51 MPH, t. 3, s. 46–47. Zob. M. Chrzanowski, op.cit., s. 26–27.

52 K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich..., s. 32.

53 H. Samsonowicz, op.cit., s. 45.

54 K. Jasiński, Rodowód Piastów małopolskich..., s. 24.

55 J. Dobosz, Kazimierz…, s. 213

56 D. Dąbrowski, Genealogia…, s. 258; Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), op.cit., IV, 23, s. 251.

57 Mistrz Wincenty tzw. Kadłubek, op.cit., p. 220, s. 231.

58 Ibidem, IV, 19, s. 231. Podobnie Kronika wielkopolska, 43, tł. K. Abgarowicz, s. 124; J. Długosz, op.cit., ks. 5,6, s. 192.

59 E. Kowalczyk, Dzieje granicy mazowiecko-krzyżackiej (między Drwęcą a Pisą), Warszawa 2003, s. 165, 168.

60 K. Jasiński, Rodowód pierwszych Piastów, s. 265.

61 J. Besala, op.cit., s. 123.

62 Mistrz Wincenty, (tzw. Kadłubek), op.cit., IV, 23, s. 255–256.

63 KDKK, t. I, nr 4.

64 Mistrz Wincenty, (tzw. Kadłubek), op.cit., IV, 23, s. 256.

65 J. Malinowska, Wizerunek kobiety w kronice Mistrza Wincentego, „Acta Uniwersitatis Lodziensis”, Folia Historica, t. LXIV, 1999, s. 8–9, 13.

66 Z. Budkowa, Z. Perzanowski, Helena, PSB, t. IX, 1960–1961, s. 358. Zasadą ustrojową decydującą o następstwie tronu w księstwie krakowsko-sandomierskim zajął się W. Uruszczak (Następstwo tronu w księstwie krakowsko-sandomierskim i Królestwie Polskim 1180–1370, CPH, t. LXII, 2010, z. 1, s. 20–21. Zob. też http://www.law.uj.edu.pl/~khpp/nastepstwo1.pdf (dostęp 20.05.2015). Dwie zasady: dziedziczenie i elekcję pogodzono zgodnie z radą biskupa Pełki dokonując elekcji, tego któremu przysługuje dziedzictwo. Jednak badacz ten zupełnie w swoich rozważaniach pominął rządy regencyjne wdów (zarówno Heleny, jak i Grzymisławy).

67 Mistrz Wincenty(tzw. Kadłubek), op.cit., IV, 23, s. 256.

68 J. Długosz, op.cit., ks. 5 i 6, s. 208.

69 R. Grodecki (Gedko, PSB, t. VII, 1948–1958, s. 366) zaliczył Gedkę do Gryfów. Inaczej W. Semkowicz, Ród Powałów, „Sprawozdania z Posiedzeń PAU”, nr 3, 1914.

70 J. Maciejewski, Episkopat polski doby dzielnicowej 1180–1320, Kraków-Bydgoszcz 2003, s. 231. Współpracę z obydwoma biskupami omówił J. Dobosz, Działalność fundacyjna Kazimierza Sprawiedliwego, Poznań 1995, s.161–177.

71 Zdaniem J. Wyrozumskiego bardziej prawdopodobna jest przynależność Mikołaja do rodu Gryfów (Mikołaj, PSB, t. XXI, s. 80). Zob. B. Śliwiński, Mikołaj Mściwujowic. Przyczynek do badań nad rodem Lisów, RG, t. XXXIX, 1979, s. 87; Idem, Ród Lisów. Problem pochodzenia wojewody krakowskiego Mikołaja i biskupa krakowskiego Pełki, w: Genealogia. Studia nad wspólnotami krewniaczymi i terytorialnymi w Polsce średniowiecznej na tle porównawczym, red. J. Hertel i i J. Wroniszewski, Toruń 1987, s. 45–46. Wg B. Śliwińskiego możliwe jest, że następca Gedki, biskup Pełka, podobnie jak Mikołaj należał do rodu Lisów. Zob. też. F. Sikora, O rzekomej dominacji Lisów w Małopolsce w XIII w., czyli kilka uwag o rodzie Pobogów, SH, t. XXVI, 1983, s. 9 i n.

72 Dokumenty Kazimierza omówił J. Dobosz, Działalność fundacyjna..., s. 19–37.

73 K. Mosingiewicz, B. Śliwiński, Rycerstwo polskie z końca XII w. w falsyfikacie Kazimierza Sprawiedliwego, KH, t. LXXXVIII, 1981, s. 719.

74 Ibidem, s. 714–718

75 J. Bieniak, Polska elita polityczna XII w., Cz. III A. Arbitrzy książąt — krąg rodzinny Piotra Włostowica, SPŚ, t. IV, red. S.K. Kuczyński, Warszawa 1990, s. 87–89 (grupa możnych z lat 1181–1191). Zob. J. Dobosz, Kazimierz…, s. 141–142.

76 KDM, t. I, s. 4.

77 KDKK, t. I, nr 4.

78 J. Dobosz, Kazimierz…, s. 149–150.

79 Ibidem, s. 154–155.

80 J. Długosz, op.cit, ks. 6, s. 231 — pod rokiem 1203.

81 Anonim, tzw. Gall, Kronika polska, I, 18, tłum. R. Grodecki, Wrocław 1989, s. 41.

82 Mistrz Wincenty, op.cit, II, 14, s. 62.

83 Choć G. Labuda uznał ziemię sieradzko-łęczycką za przyszłe uposażenie Henryka i Kazimierza — dyskusja na temat ustawy sukcesyjnej i opieki nad książętami zob. A. Teterycz-Puzio, Henryk Sandomierski…, s. 20–35.

84 W. Sobociński, op.cit., s. 268.

85 Ibidem, s. 283.

86 A. Wajs, Siemowit I — przy ojcu Konradzie Mazowieckim. Rola młodego księcia na dworze piastowskim, „Miscellanea Historico-Archivistica”, t. IV, 1994, s. 2, 8.

87 Z. Budkowa, Z. Perzanowski, Helena, PSB, t. IX, 1960–61, s. 359.

88 Mistrz Wincenty (tzw. Kadłubek), op.cit., IV, 21, s. 248.

89 Ibidem, IV, 25, s. 262.

90 Ibidem, IV, 25, s. 264; Z. Dalewski, Pasowanie na rycerza książąt polskich we wcześniejszym średniowieczu: znaczenie ideowe i polityczne, KH, t. CIV, 1997, nr 4, s. 27.