Prawo karne materialne. Część ogólna i szczególna ebook

1

Prawo karne stanowi część obowiązującego w Polsce porządku prawnego, czyli tzw. systemu prawa. Odwołując się do kryterium czysto formalnego, można by system prawa określić jako zbiór norm obowiązujących w określonym państwie oraz w określonym czasie (J. Wróblewski [w:] W. Lang, J. Wróblewski, S. Zawadzki, Teoria państwa i prawa, Warszawa 1979, s. 350). W języku prawniczym termin „system” bardzo często odnoszony jest jednak również do różnego rodzaju grup przepisów tworzących poszczególne gałęzie prawa. Mówi się zatem o „systemie prawa cywilnego” lub „systemie prawa karnego”, co w wypowiedziach teoretyków bywa niekiedy z różnych powodów krytykowane (J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Kraków 2002, s. 126).

2

Nawet jeśli jednak prawo karne, podobnie zresztą jak każdą inną gałąź prawa (np. cywilnego lub administracyjnego), ujmować będziemy także w kategoriach systemowych, to jednocześnie dostrzegać musimy pewne cechy swoiste, pozwalające na odróżnienie tak wyodrębnionej gałęzi od innych dziedzin prawa składających się na ów system.

Jedną z podstawowych swoistości, wyeksponowanych nawet w samej nazwie tej dyscypliny, jest kara rozumiana nie tylko jako określonego rodzaju dolegliwość będąca reakcją na antyspołeczne (zabronione przez prawo) zachowanie, ale także jako instrument, który przez władzę państwową wykorzystywany jest do walki z przestępczością. Prawo karne spełnia zatem rolę szczególną, chroniąc państwo oraz stosunki społeczne, przede wszystkim zaś prawa i wolności człowieka, przed najpoważniejszymi na nie zamachami (A. Marek, Prawo karne, Warszawa 2005, s. 5), posługując się właściwymi dla tej gałęzi prawa środkami przymusu. Podejmując próbę zdefiniowania prawa karnego z perspektywy jednej z podstawowych jego funkcji oraz instrumentów umożliwiających jej realizację, moglibyśmy powiedzieć, że prawo karne jest to zespół norm służący do zwalczania czynów zwanych przestępstwami za pomocą kar (środków karnych) oraz – co już w tym miejscu warto podkreślić – tzw. środków zabezpieczających. Coraz wyraźniej eksponowana jest również funkcja naprawcza, czego odzwierciedleniem są m.in. przewidziane w Kodeksie karnym środki kompensacyjne.

Z innej nieco perspektywy prawo karne można by także ujmować jako prawo karania, którego głównym elementem są normy sankcjonujące, nakładające na organy państwowe obowiązek stosowania kar wobec tych, którzy dopuścili się zabronionego zachowania, stanowiącego w świetle norm tego prawa przestępstwo. Aby przedstawiany tutaj punkt widzenia szerzej uzasadnić, należy zacząć od spostrzeżenia, że w rozważaniach teoretycznych prawo definiowane jest jako zbiór norm, z których wynika powinność określonego zachowania, przy czym powinność ta rozumiana jest na tyle szeroko, aby obejmować nakazy, zakazy, dozwolenia i uprawnienia.

3

Wyodrębniając z tak rozumianego zbioru normy tworzące prawo karne, natrafiamy od razu na dwa centralne pojęcia, a mianowicie – pojęcie przestępstwa i kary. Dostrzegając korelacje zachodzące między tymi pojęciami, moglibyśmy zbudować normę o następującej treści, dość dobrze oddającą istotę prawa karnego: „nie popełniaj przestępstwa będącego opisanym ustawowo zabronionym zachowaniem, jeśli się go bowiem dopuścisz, to organ władzy państwowej (władzy sądowniczej) będzie musiał zastosować wobec ciebie przewidzianą prawem sankcję karną”. Próbując zdefiniować prawo karne poprzez pryzmat tak ujętej normy, trzeba od razu zauważyć, że jego adresatami są z jednej strony obywatele, z drugiej zaś – władza państwowa. Pierwszemu z adresatów prawo uświadamia przede wszystkim, jakie zachowania są zakazane lub nakazane, dokonując stosownego ich opisu, a także określając konsekwencje niezastosowania się do zakazu (nakazu). Adresatowi drugiemu, czyli władzy państwowej, prawo nakazuje zastosowanie konsekwencji, jeśli zakaz lub nakaz adresowany do obywatela zostanie złamany. Z tej zatem perspektywy prawo karne jest to zespół norm określających, jakie czyny są przestępstwami oraz jakie za te czyny grożą kary, a także nakładających obowiązek ich wymierzenia, jeśli przestępstwo zostało już popełnione.

4

Tradycyjnie przypisywane prawu karnemu funkcje zdają się przede wszystkim pochodną społecznych oczekiwań, jakie pod adresem tej gałęzi prawa są zazwyczaj kierowane. Rzecz jednak w tym, że oczekiwania te okazują się niekiedy nazbyt wygórowane, zwłaszcza jeśli towarzyszy im złudna, niestety, wiara w omnipotencję prawa karnego. Tymczasem jego wpływ na kształtowanie rzeczywistości – z czego zdawać należy sobie sprawę – jest z natury rzeczy ograniczony. Przejawem oczywistej naiwności byłoby wszak przekonanie, że wystarczy ustanowić zakaz zabijania, dokonywania rozbojów, gwałcenia czy też naruszania jakichkolwiek innych dóbr przedstawiających wartość społeczną, aby wszystkie tego rodzaju zachowania znikły z naszego życia jak za dotknięciem czarodziejskiej różdżki. Nie oznacza to jednak, że prawo karne jest całkowicie bezsilne wobec zjawisk patologicznych i że z prawnokarnej reakcji na czyn zabroniony moglibyśmy całkowicie zrezygnować. Wśród funkcji, których realizacja w mniejszym lub większym stopniu dzięki normom prawa karnego jednak się udaje, wymienić przede wszystkim należy funkcję:

5

Funkcja ochronna wymieniana jest zazwyczaj na pierwszym miejscu, gdyż ochrona dóbr przedstawiających wartość społeczną przed atakami prowadzącymi do ich naruszenia lub narażenia na niebezpieczeństwo jawi się jako najważniejsze zadanie prawa karnego. Racjonalny ustawodawca tworzy bowiem typy czynów przez prawo zabronionych nie po to, aby ograniczać wolność jednostki będącej adresatem zawartych w nich zakazów i nakazów, lecz aby chronić dobra prawne przed zachowaniami, które mogłyby je naruszyć lub narazić na niebezpieczeństwo. Nie ma w systemie prawa karnego (a w każdym razie być nie powinno) takich norm sankcjonowanych, które – poprzez wyrażony w nich zakaz lub nakaz określonego zachowania (np. nie zabijaj, nie kradnij, udziel pomocy człowiekowi znajdującemu się w niebezpieczeństwie utraty życia) – nie chroniłyby żadnego dobra prawnego. Jeśli norma taka (np. na skutek błędu ustawodawcy) zostałaby ustanowiona, to w istocie byłaby zbędna, a co więcej – w sposób niczym nieuzasadniony ograniczałaby swobodę jednostki.

6

Warto już w tym miejscu odnotować, że w nauce prawa karnego rozróżnia się ogólny, rodzajowy oraz bezpośredni (indywidualny) przedmiot ochrony.

Gdy mowa o ogólnym przedmiocie ochrony, mamy zazwyczaj na myśli wszelkie dobra i wartości, których ochroną zajmuje się prawo karne. Z pewnym uproszczeniem można by więc przyjąć, że pytanie o ogólny przedmiot ochrony jest w istocie pytaniem o podstawową funkcję prawa karnego. Wydaje się, że ów ogólny przedmiot nie stanowi jakiejś nowej jakości, lecz w zasadzie wyłania się z syntezy dóbr ujętych rodzajowo albo nawet w sposób zindywidualizowany. Nie ma wszak normy, której naruszenie godziłoby w jakiś przedmiot ogólny (np. stosunki społeczne), nie godząc przy tym w konkretne dobra i wartości objęte bezpośrednim przedmiotem ochrony. Doniosłą rolę odgrywa także rodzajowy przedmiot, stanowiąc swoiste kryterium porządkowania oraz grupowania norm sankcjonowanych. Przy wyodrębnianiu poszczególnych rozdziałów części szczególnej Kodeksu karnego ustawodawca kieruje się właśnie rodzajowo tożsamym dobrem, stanowiącym przedmiot ochrony wszystkich zawartych w danym rozdziale przepisów. Z kolei bezpośredni przedmiot ochrony mieści się zazwyczaj w ramach przedmiotu rodzajowego i stanowi jego swoistą konkretyzację. Chodzi także o to, że wieloaspektowość oraz intensywność prawnokarnej ochrony dobra musi być uzależniona od stwarzanego zagrożenia. Jest zaś oczywiste, że katalog zachowań powodujących zagrożenie bywa przez ustawodawcę mniej lub bardziej rozbudowywany, skoro to samo dobro (np. wolność) może zostać zaatakowane w bardzo różny sposób (np. przez pozbawienie wolności oznaczającej swobodę ruchów i możliwość zmiany miejsca przebywania – art. 189 k.k., grożenie innej osobie popełnieniem przestępstwa na jej szkodę – art. 190 k.k., zmuszanie do określonego zachowania – art. 191 k.k.).

7

W literaturze zwraca się uwagę, że funkcja ochronna prawa karnego realizowana jest co najmniej na trzech płaszczyznach, a mianowicie: represyjnej, prewencyjnej oraz zabezpieczającej (K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo, Warszawa 1995, s. 11–13).

Represja jest odpowiedzią na fakt popełnienia przestępstwa – stanowi odpłatę za wyrządzoną nim szkodę. Służy zatem – jako swoisty akt sprawiedliwości wyrównawczej – rozliczeniu sprawcy ze społeczeństwem oraz napiętnowaniu wyrządzonego przez niego zła.

Prewencja, która w przeciwieństwie do represji nie ma na celu rozliczania przeszłości, lecz zwrócona jest ku przyszłości, wyraża się przede wszystkim w oddziaływaniu na sprawcę przestępstwa (prewencja indywidualna) mającym prowadzić – przy założeniu bardziej ambitnym – do ukształtowania odpowiedniej jego postawy wobec obowiązującego prawa oraz chronionych prawem dóbr i wartości albo też – przy założeniu nieco skromniejszym – do powstrzymania sprawcy od popełnienia przestępstwa, nawet gdyby głównym motywem miał być jedynie strach przed konsekwencjami. Obok prewencji szczególnej wymieniana jest także prewencja ogólna (generalna), której zasięg oddziaływania – także w ramach funkcji ochronnej – jest już zupełnie inny. Służy ona bowiem kształtowaniu odpowiednich postaw społecznych (świadomości prawnej), powstrzymując m.in. przed popełnianiem przestępstw innych potencjalnych sprawców. Słusznie dostrzega się, że prawo karne jest tym skuteczniejsze, im powszechniejsza jest świadomość prawna społeczeństwa oraz im większe wsparcie znajdują jego normy w zakorzenionych w kulturze i religii społecznych normach postępowania (A. Marek, Prawo karne, 2005, s. 15). Dodać należy, że prawo karne chroni określone dobra poprzez oddziaływanie prewencyjne zarówno na etapie jego stanowienia (poszczególne normy informują bowiem adresatów, jakie czyny są zabronione oraz jakie grożą za nie kary), jak i na etapie stosowania, tzn. gdy do popełnienia przestępstwa już doszło, a jego sprawca został ukarany w sposób będący potwierdzeniem prawidłowego, zgodnego ze społecznymi oczekiwaniami, funkcjonowania systemu.

Funkcja ochronna wyraża się również w – stanowiącym w istocie jeden z przejawów prewencji – zabezpieczeniu społeczeństwa przed działaniami przestępców, co do których prognoza jest ewidentnie negatywna, tzn. z góry można przewidzieć, że nie poprzestaną na przestępstwie już popełnionym, lecz także w przyszłości wchodzić będą w konflikt z prawem. Zabezpieczenie polega w takim przypadku na stosowaniu odpowiednio surowych (długoterminowych) kar pozbawienia wolności, które na czas ich trwania eliminują niebezpiecznego sprawcę ze społeczeństwa. Skrajnym przejawem takiej eliminacji jest kara śmierci, która z polskiego ustawodawstwa karnego została usunięta.

8

Funkcja gwarancyjna nie służy – jak w przypadku funkcji omówionej wyżej – ochronie dóbr naruszanych przestępstwem, lecz chroni ona dobra prawne osób, którym przestępstwo miałoby zostać przypisane. W pewnym więc sensie stanowi ona swoiste dopełnienie owej ochrony, lecz w tym przypadku przed działaniami wymiaru sprawiedliwości, stanowiącymi rezultat niewłaściwego interpretowania oraz stosowania tzw. norm sankcjonowanych i sankcjonujących. Trafnie zwraca się zatem uwagę na to, że funkcja ta wiąże się bardzo ściśle z określeniem relacji między władzą a jednostką. W demokratycznym państwie prawa jednostka korzysta bowiem z praw i wolności, które podlegać mogą ograniczeniom tylko ze względu na prawa i wolności innych osób, a także z uwagi na dobro wspólne, przy czym ograniczenia takie muszą być wyraźnie sformułowane w normie prawnej w postaci zakazu albo nakazu określonego zachowania (K. Buchała, A. Zoll, Polskie prawo..., s. 13–14). Funkcja gwarancyjna wyraża się zatem w wynikającej dla obywatela z norm prawa karnego pewności, że nie będzie on pociągnięty do odpowiedzialności karnej za zachowanie, które w czasie jego popełnienia nie było określone przez ustawodawcę jako zabronione pod groźbą kary. W przeciwnym razie nikt nie mógłby czuć się bezpieczny przed stanowiącymi przejawy nadużyć działaniami aparatu państwowego. Aby tę pewność zagwarantować, należało sięgnąć do tak podstawowych dla prawa karnego zasad, jak nullum crimen sine lege, nulla poena sine lege czy lex retro non agit. Dla obywatela – z punktu widzenia funkcji gwarancyjnej – istotne jest bowiem, aby przestępstwo i kara określone były w akcie prawnym o randze ustawy oraz aby prawo, mocą którego sytuacja adresata ulec może pogorszeniu, nie działało wstecz. Zasadom tym, ze względu na ich doniosłość, nadano rangę norm konstytucyjnych.

Łatwo dostrzec, że wobec gwarancyjnej funkcji prawa karnego zasady te pełnią rolę w pewnym sensie służebną. Ich naruszenie jest bowiem równoznaczne z pogwałceniem gwarancji, jakich od prawa karnego każdy adresat zawartych w nim norm będzie oczekiwać.

Pojawia się także pytanie, czy funkcja ochronna i gwarancyjna są względem siebie komplementarne (a jednocześnie kompatybilne), czy może raczej w jakimś sensie ze sobą konkurują lub nawet pozostają w kolizji. Otóż prima facie dość oczywista wydaje się ich kolizyjność, skoro gwarancje materialnoprawnej oraz procesowej natury, jakich mielibyśmy udzielać potencjalnemu sprawcy czynu zabronionego, nie idą raczej w parze z jak najdalej posuniętą i realizowaną w pewnym sensie „za wszelką cenę” ochroną dóbr prawnych, jakiej oczekiwałby pokrzywdzony. Zależność między obiema funkcjami dałoby się więc wyrazić w następujący sposób: im więcej ochrony dla wartości będących dobrami prawnymi, tym mniej gwarancji dla sprawcy powodującego ich naruszenie albo narażenie na niebezpieczeństwo. W demokratycznym państwie prawnym tak jednak być nie powinno. Rzecz bowiem w tym, że – z czego nie zawsze zdajemy sobie sprawę – ochrona interesów ofiary może okazać się iluzoryczna, a nawet stać się zaprzeczeniem samej siebie, jeśli nastąpi z pogwałceniem praw potencjalnego sprawcy. Nie może być przecież mowy o dawaniu pokrzywdzonemu satysfakcji, naprawianiu jego krzywd w sposób, który – krzywdząc z kolei sprawcę – czyniłby z niego ofiarę systemu. Jest zatem oczywiste, że w demokratycznym systemie sprawowania władzy nieodzowny jest balans między obiema – prima facie kolidującymi ze sobą – funkcjami (szerzej J. Giezek, Funkcje prawa karnego w autorytarnym systemiesprawowania władzy, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2021/43 (1)).

9

Funkcja kompensacyjna (restytucyjna) nabrała znaczenia po wejściu w życie Kodeksu karnego z 1997 r., którego istotnym rysem charakterystycznym jest wzmocnienie roli i pozycji pokrzywdzonego. W obowiązującym od 25 lat prawie karnym przestępstwo przestało być postrzegane przede wszystkim jako konflikt między jego sprawcą a społeczeństwem (państwem), lecz dostrzeżono w nim także konflikt między sprawcą a ofiarą, czyli osobą pokrzywdzoną w wyniku jego popełnienia. Dodać należy, że sprzyjają temu nie tylko regulacje przewidziane w prawie karnym materialnym, ale także pewne rozwiązania procesowe (np. instytucja mediacji lub ugoda, w wyniku której oskarżony dobrowolnie poddaje się odpowiedzialności). W Kodeksie karnym szczególne znaczenie ma w tym zakresie rozbudowanie katalogu środków karnych oraz środków kompensacyjnych, wśród których pojawia się obowiązek naprawienia szkody lub nawiązka orzekana na rzecz pokrzywdzonego.

Kompensacja, czyli naprawienie lub wyrównanie szkody, może być także nakładanym na skazanego obowiązkiem przy stosowaniu środka probacyjnego (warunkowe zawieszenie wykonania kary) lub stanowić orzekany z zastosowaniem przepisów prawa cywilnego środek kompensacyjny.

10

W kontekście przedstawionych wyżej funkcji wyłania się taki obraz współczesnego prawa karnego, które – w interesie ogółu – chronić ma dobra i wartości przedstawiające wartość społeczną, w interesie adresata prawnokarnej normy postępowania (potencjalnego sprawcy przestępstwa) – gwarantować ma podstawowe zasady pociągania do odpowiedzialności karnej, chroniąc go przed samowolą państwa, a w interesie pokrzywdzonego – ułatwić ma naprawienie wyrządzonego przestępstwem zła, wprowadzając do obowiązujących regulacji instrumenty umożliwiające restytucję (kompensatę). Funkcje te ukształtowane są więc w taki sposób, aby każdemu z podmiotów występujących w triadzie – społeczeństwo–przestępca–ofiara – zapewnić stosowną ochronę jego interesów.

Bogucka I., O pojęciu „funkcja prawa”, PiP 1990/9

Gardocki L., Subsydiarność prawa karnego oraz in dubio pro libertate jako zasady kryminalizacji, PiP 1989/12

Gardocki L., Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990

Giezek J., Funkcje prawa karnego w autorytarnym systemie sprawowania władzy, „Studia nad Autorytaryzmem i Totalitaryzmem” 2021/43 (1)

Gostyński Z., Obowiązek naprawienia szkody w nowym ustawodawstwie karnym, Kraków 1999

Lang W., Wróblewski J., Zawadzki S., Teoria państwa i prawa, Warszawa 1979

Marek A., Polskie prawo karne na tle standardów europejskich, PiP 1994/5

Nowacki J., Tobor Z., Wstęp do prawoznawstwa, Kraków 2002

Waltoś S., Współzależność prawa karnego materialnego i procesowego, ZNUJ 1977/74

Wąsek A., Prawo karne – minimum moralności?, Annales UMCS 1984, Sectio G, t. XXXI

Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii prawa, Poznań 2001

11

Prawo karne jako jedna z podstawowych gałęzi prawa publicznego spełniać może swe zadania tylko wówczas, gdy funkcjonuje jako spójny system wzajemnie uzupełniających się norm o charakterze materialnoprawnym oraz procesowym. Wszak ustawy nie stosują się same, a zatem nie wystarcza opisanie będącego przestępstwem zabronionego zachowania oraz grożącej za nie kary, lecz trzeba także ustalić, w jaki sposób, pod jakimi warunkami oraz przez kogo może być ono ścigane oraz jak należy wyciągać konsekwencje, które wiążą się z jego popełnieniem.

12

W prawidłowo funkcjonującym systemie kluczową rolę odgrywają zatem trzy podstawowe dyscypliny, a mianowicie: prawo karne materialne, prawo karne procesowe oraz prawo karne wykonawcze. Wszystkie te dyscypliny są obecnie skodyfikowane, gdyż ich ustawowy fundament stanowią odpowiednio: Kodeks karny (ustawa z 6.06.1997 r., Dz.U. z 2022 r. poz. 1138 ze zm.), Kodeks postępowania karnego (ustawa z 6.06.1997 r., Dz.U. z 2022 r. poz. 1375 ze zm.) oraz Kodeks karny wykonawczy (ustawa z 6.06.1997 r., Dz.U. z 2023 r. poz. 127 ze zm.).

Prawo karne materialne obejmuje zespół norm, które – wskazując na elementy ogólnego pojęcia przestępstwa, jego formy oraz zasady ponoszenia odpowiedzialności karnej – typizują czyny będące przestępstwami oraz określają konsekwencje ich popełnienia w postaci kar oraz innych środków reakcji karnej.

Prawo karne procesowe (formalne), zwane także procedurą karną, jest zespołem norm regulujących zasady i sposób postępowania wszystkich uczestników procesu karnego, którego celem jest prawidłowa realizacja norm sankcjonujących, jakie wynikają z prawa materialnego. Ma ono służyć ustaleniu, czy zostało popełnione przestępstwo oraz kto je popełnił, poprzez określenie zasad i przebiegu procesu karnego, jego etapów oraz sytuacji prawnej poszczególnych jego uczestników.

Prawo karne wykonawcze jest zespołem norm określających sposób postępowania organów państwowych, który zmierzać ma do wykonania prawomocnych orzeczeń sądów i innych organów, mocą których nakładane są na sprawcę przestępstwa kary oraz inne środki reakcji karnej, przewidziane w prawie materialnym.

13

W doktrynie znany jest podział prawa karnego materialnego na powszechne oraz szczególne. Zgodnie przyjmuje się, że przepisy Kodeksu karnego tworzą prawo powszechne, podczas gdy prawem szczególnym (czyli z określonych względów wyspecjalizowanym) jest prawo karne skarbowe, prawo karne wojskowe oraz prawo dotyczące odpowiedzialności nieletnich.

Kryteria stanowiące podstawę wyodrębnienia dziedzin wyspecjalizowanych mają charakter mieszany, tzn. zarówno podmiotowy, jak i przedmiotowy. Kryterium podmiotowe jest wyraźnie dostrzegalne w prawie karnym wojskowym, albowiem – co wynika zresztą jednoznacznie z przepisów ogólnych części wojskowej Kodeksu karnego – jest ono stosowane wobec żołnierzy oraz pracowników wojska, a odpowiednio wobec innych osób tylko wówczas, jeśli ustawa tak stanowi. Nie bez znaczenia jest jednak również kryterium przedmiotowe, gdyż stypizowane w sześciu rozdziałach części wojskowej przestępstwa dotyczą służby i dyscypliny wojskowej oraz mienia wojskowego.

Kryterium przedmiotowe zadecydowało natomiast o wyodrębnieniu prawa karnego skarbowego, skodyfikowanego w samodzielnym akcie prawnym – Kodeksie karnym skarbowym (ustawa z 10.09.1999 r., Dz.U. z 2023 r. poz. 654 ze zm.), określającym przestępstwa i wykroczenia godzące w interesy finansowe Skarbu Państwa, nazywane z tego właśnie względu skarbowymi, a także regulującym zasady odpowiedzialności za te przestępstwa.

Z kolei do kryterium podmiotowego odwołał się ustawodawca, regulując w sposób kompleksowy odpowiedzialność za popełnienie czynu karalnego lub inne przejawy demoralizacji osób nieletnich, czyli takich, które ze względu na wiek (tzn. nieukończone 17 lat) nie mogą odpowiadać na zasadach określonych w Kodeksie karnym.

14

Swoiście usytuowane jest prawo wykroczeń regulujące odpowiedzialność za wykroczenia, tzn. czyny karalne o generalnie mniejszej od przestępstw (zbrodni i występków) społecznej szkodliwości, lecz jednocześnie analogicznej do nich dogmatycznej strukturze, w której trudno byłoby dostrzec jakąś wyraźną różnicę jakościową. Z jednej bowiem strony nie jest to prawo karne w ścisłym tego słowa znaczeniu, gdyż nie stosuje się do niego przepisów Kodeksu karnego, z drugiej jednak strony – jest to prawo ze względów podmiotowych oraz przedmiotowych równie powszechne jak prawo karne. W prawie wykroczeń – podobnie jak w prawie dotyczącym przestępstw – wyraźnie wyodrębniono oraz skodyfikowano część materialną (Kodeks wykroczeń – ustawa z 20.05.1971 r., Dz.U. z 2022 r. poz. 2151 ze zm.) oraz część procesową (Kodeks postępowania w sprawach o wykroczenia – ustawa z 24.08.2001 r., Dz.U. z 2022 r. poz. 1124 ze zm.).

15

Nauka prawa karnego jest jedną z podstawowych nauk prawnych współtworzących rozbudowany system obowiązującego w Polsce prawa. Ujmując tę naukę jako prawo karne sensu largo, zaliczymy do niej – oprócz prawa materialnego – także prawo karne procesowe oraz wykonawcze. Przedmiot badań każdej z tych dyscyplin stanowią przede wszystkim normy ujęte w odpowiadających im kodeksach.

16

Spośród nauk z prawem karnym bardzo ściśle powiązanych, lecz niemających podłoża (charakteru) normatywnego, na pierwszym miejscu wymienić należy kryminologię.

Z czysto etymologicznego punktu widzenia kryminologia – podobnie jak jedna z podstawowych części prawa karnego materialnego – jest także nauką o przestępstwie. Nauka ta nie koncentruje się jednak na przestępstwie jako pewnej kategorii normatywnej, mającej swą dogmatyczną strukturę, lecz dostrzega w nim przede wszystkim określone zjawisko psychosocjologiczne (fakt społeczny). O ile zatem przedstawiciel dogmatyki prawa karnego stara się w pierwszej kolejności zbudować definicję przestępstwa (czyli określić je na płaszczyźnie normatywnej) oraz opisać lub zinterpretować różne jego postacie na podstawie dyspozycji przepisu karnego, o tyle dla kryminologa, badającego rzeczywistość społeczną wraz z występującymi w niej przejawami patologii, liczy się głównie odpowiedź na pytanie, dlaczego ludzie popełniają przestępstwa (etiologia kryminalna), jaki jest obraz przestępczości (fenomenologia) oraz w jaki sposób można popełnianiu przestępstw zapobiec (profilaktyka). Przedmiot kryminologii stanowi zatem zarówno dynamika i struktura przestępczości oraz jej czynniki genetyczne (tzn. przyczyny), jak i społeczne skutki przestępczości oraz polityka przeciwdziałania, czyli tzw. polityka kryminalna.

17

Naukę w sposób swoisty z prawem karnym powiązaną, która w latach 40. XX w. wyrosła z kryminologii, a przez część autorów traktowana jest nadal jako jej integralny element, stanowi wiktymologia, czyli nauka o ofiarach przestępstw (victima – ofiara). Przedmiotem badań tej nauki są czynniki decydujące o podatności do stawania się ofiarą czynu zabronionego. Zadawane przez kryminologa pytanie, dlaczego ludzie popełniają przestępstwa, wiktymolog zastąpi zatem pytaniem o to, dlaczego stają się ich ofiarami. Wśród zagadnień wiktymologicznych (wskazujących zresztą na wyraźne pokrewieństwo tej nauki z kryminologią) wymienia się przede wszystkim: dynamikę, strukturę oraz uwarunkowania zjawiska pokrzywdzenia (wiktymizacja), rolę ofiary w genezie przestępstwa oraz problematykę ochrony interesów ofiar przestępstwa, zwłaszcza w zakresie restytucji, czyli naprawienia wyrządzonej ofierze szkody (por. A. Marek, Prawo karne, 2005, s. 37).

18

Z nauką prawa karnego sensu largo, tzn. obejmującą nie tylko prawo materialne, ale również procedurę karną, w szczególnym związku pozostaje kryminalistyka.

Jest to nauka zajmująca się metodami wykrywania przestępstw oraz ich sprawców, a także technikami gromadzenia oraz utrwalania materiału dowodowego na potrzeby toczącego się postępowania karnego. W ramach kryminalistyki wyodrębnia się tzw. taktykę kryminalistyczną, której przedmiotem jest m.in. wypracowywanie taktyki wykonywania określonych czynności procesowych (np. przesłuchania świadka lub podejrzanego), oraz technikę kryminalistyczną, która – głównie na podstawie dorobku nauk ścisłych – pozwala np. na odnajdywanie materialnych śladów popełnionego przestępstwa.

Bezpośredni związek kryminalistyki z procedurą karną dostrzec można już w kontekście art. 2 k.p.k., który – formułując cele tego postępowania – wskazuje na potrzebę takiego jego ukształtowania, aby sprawca przestępstwa został wykryty i pociągnięty do odpowiedzialności karnej, a osoba niewinna nie poniosła tej odpowiedzialności. Kryminalistyka dostarcza zaś właśnie instrumentów, bez których osiągnięcie tego celu byłoby wysoce utrudnione, a niekiedy nawet niemożliwe.

19

Wśród nauk luźniej z prawem karnym powiązanych, lecz niewątpliwie bardzo pomocnych przy jego stosowaniu, wymienić należy m.in. psychiatrię sądową, nieodzowną zwłaszcza wówczas, gdy zachodzi konieczność ustalenia poczytalności sprawcy czynu zabronionego, a także medycynę sądową, której znaczenie dla czynionych na płaszczyźnie prawa karnego ustaleń łatwo zauważyć m.in. przy przestępstwach przeciwko życiu i zdrowiu oraz wszystkich tych przestępstwach, których popełnienie wiąże się z wywołaniem jakichkolwiek obrażeń ciała u pokrzywdzonego. Na nieco dalszym planie w kręgu zainteresowań osób zajmujących się szeroko rozumianym prawem karnym pozostają natomiast – zarówno w rozważaniach na temat istoty oraz struktury przestępstwa, jak i przy analizie kwestii dotyczących wymiaru kary – takie samodzielne skądinąd nauki, jak psychologia, socjologia czy nawet informatyka.

21

Po rewolucji francuskiej, zwłaszcza zaś w pierwszej połowie XIX w., pojawił się w prawie karnym nowy kierunek o zdecydowanie formalno-dogmatycznym zabarwieniu, zwany szkołą klasyczną. Tej właśnie szkole zawdzięczamy przede wszystkim rozwój badań nad dogmatyczną strukturą przestępstwa (ujmowanego jako czyn człowieka), na którą składać miałaby się nie tylko ustawowo określona strona obiektywna, ale także wina jako subiektywna podstawa odpowiedzialności karnej. W tym także okresie dostrzeżono potrzebę rozwinięcia form stadialnych popełnienia przestępstwa oraz form współdziałania przestępnego. Kontynuowano również nurt legalistyczny, podkreślając konieczność konsekwentnego przestrzegania fundamentalnej już wówczas zasady nullum crimen sine lege. Główni przedstawiciele tego okresu to A. Feuerbach, J. Bentham, a także polski uczony E. Krzymuski.

22

W opozycji do klasycznej szkoły prawa karnego w drugiej połowie XIX w. rozwinął się nurt pozytywistyczny, zrywający z dogmatycznymi rozważaniami nad istotą przestępstwa jako zjawiska normatywnego oraz z formalnym jego ujęciem. Uznawano bowiem, że przestępstwo jako pewien fakt społeczny jest swoistym rezultatem oddziaływania na człowieka czynników biologicznych, fizjologicznych lub środowiskowych, sprawca przestępstwa nie jest zaś pod względem psychofizycznym takim samym człowiekiem jak osoba niewchodząca w konflikt z prawem. Z nurtu tego wyrosły dwie szkoły prawa karnego, a mianowicie bardziej radykalna szkoła antropologiczna oraz raczej umiarkowana i szukająca kompromisów szkoła socjologiczna.

23

Podstawową tezą pierwszej ze szkół było twierdzenie, że skłonność do popełniania przestępstw jest wrodzona, albowiem wynika ona z antropologii ciała sprawcy. Główny przedstawiciel szkoły antropologicznej C. Lombroso, włoski lekarz psychiatra, wysunął na podstawie badań antropometrycznych kilku tysięcy przestępców tezę o istnieniu przestępcy urodzonego, ogłaszając wyniki swych badań w opublikowanej w 1876 r. pracy Człowiek zbrodniarz (L’oumo delinquente). Człowiek taki skazany jest w istocie na popełnianie przestępstw, albowiem decydują o tym jego wrodzone predyspozycje biologiczne. Podążając konsekwentnie takim tokiem rozumowania, Lombroso postulował porzucenie klasycznych zasad odpowiedzialności karnej, opartych na winie i karze, oraz zastąpienie ich środkami zabezpieczenia społecznego. Trudno bowiem przypisywać winę oraz karać kogoś, kto przez naturę ukształtowany został w sposób determinujący jego przestępcze zachowania. Kontynuatorami myśli Lombroso, choć chyba nieco mniej radykalnymi, byli jego uczniowie – R. Garofalo oraz E. Ferri. W literaturze podkreśla się, że niewątpliwą zasługą kierunku antropologicznego – mimo jego generalnie krytycznej oceny – było zwrócenie uwagi na sprawcę przestępstwa, co przyczyniło się do rozwoju kryminologii.

24

Z kolei szkoła socjologiczna, która także wyrosła ze sprzeciwu wobec charakterystycznego dla szkoły klasycznej czysto dogmatycznego ujmowania prawa karnego, eksponowała przede wszystkim społeczne uwarunkowania przestępczości, nie dezawuując jednak całkowicie – tak jak to czynili przedstawiciele kierunku antropologicznego – fundamentalnych dla odpowiedzialności karnej pojęć winy i kary. Głównym przedstawicielem tej szkoły był F. Liszt, który swym poglądom dał wyraz w tzw. programie marburskim, zwracając uwagę przede wszystkim na to, że kara nie może być skierowana przeciwko czynowi, lecz przeciwko jego sprawcy. We współczesnej literaturze podkreśla się, że szkoła socjologiczna istotnie przyczyniła się do rozwoju instytucji prawa karnego związanych z prewencją szczególną, zwłaszcza zaś takich środków oddziaływania karnego, które nie są związane z pozbawieniem wolności (tzw. środków probacyjnych). Podstawowe idee szkoły socjologicznej znalazły wyraz także w polskim Kodeksie karnym z 1932 r. (rozporządzenie Prezydenta Rzeczypospolitej z 11.07.1932 r., Dz.U. Nr 60, poz. 571 ze zm.), którego głównym twórcą był wybitny przedstawiciel tego kierunku – J. Makarewicz.

25

Reakcją na skrajne przejawy pozytywizmu kryminologicznego, wyrażane przede wszystkim w ideach szkoły antropologicznej, był stopniowy nawrót do rozwijanej jeszcze przez przedstawicieli szkoły klasycznej dogmatyki oraz następujący już w pierwszej połowie XX w. rozwój tzw. normatywizmu. Zarówno w przeszłości, jak i obecnie nurt ten rozwijał się wielowątkowo, przy czym podstawowe jego osiągnięcia – wpływające na kształt współczesnego prawa karnego – zawdzięczamy przede wszystkim uczonym z obszaru niemieckojęzycznego. Wśród głównych przedstawicieli tego kierunku, nazywanego w literaturze dogmatyczno-normatywnym, wymienić przede wszystkim należy K. Bindinga, twórcę wybitnego dzieła o normach (Die Normen und ihre Übertretung), E. Belinga, autora pracy o znamionach czynu zabronionego (Die Lehre vom Tatbestand), czy wreszcie H. Welzla, twórcę nauki zwanej finalizmem, która wywarła poważny wpływ na rozwój nie tylko niemieckiego prawa karnego (Naturalismus und Wertphilosophie im Strafrecht, Das Deutsche Strafrecht). Rozwój dogmatyki prawa karnego, także po II wojnie światowej, dokonywał się pod przemożnym wpływem uczonych, którzy idee swych wielkich poprzedników kontynuują lub twórczo rozwijają do czasów współczesnych. Spośród wielu nazwisk współcześnie tworzących dogmatyków wymienić należałoby m.in. postacie tak wybitne, jak H.H. Jescheck, C. Roxin, H.J. Hirsch czy też G. Jakobs. Nie sposób zaprzeczyć, że poglądy wymienionych autorów, także dzięki osobistym ich kontaktom z przedstawicielami polskiej nauki prawa karnego, nie pozostały bez wpływu na rozwój tej dyscypliny w naszym kraju.

Andrejew I., Beccaria a doktryna polska, PiP 1964/8–9

Beccaria C., O przestępstwach i karach, tłum. E. Rappaport, Warszawa 1959

Bieńkowska E., Wiktymologia, Ossolineum 1992

Falandysz L., Pokrzywdzony w prawie karnym i wiktymologii, Warszawa 1980

Gardocki L., Zagadnienia teorii kryminalizacji, Warszawa 1990

Hołyst B., Kryminalistyka, Warszawa 2004

Hołyst B., Wiktymologia, Warszawa 2006

Janicka D., Nauka o winie i karze w dziejach klasycznej szkoły prawa karnego w Niemczech w 1 połowie XIX wieku, Toruń 1998

Krajewski K., Teorie kryminologiczne a prawo karne, Warszawa 1994

Lernell L., Zarys kryminologii ogólnej, Warszawa 1978

Makarewicz J., Einführung in die Philosophie des Strafrechts, Stuttgart 1906

Marek A., Kryminologia, cz. 1, Toruń 1986

Marek A., Myśl C. Beccarii we współczesnej nauce prawa karnego, Pal. 1994/5–6

26

Problematyka zasad prawnych jest niezwykle złożona i kontrowersyjna. W prawoznawstwie są one ujmowane jako reguły posiadające charakter „zasadniczy”, których znaczenie uznajemy za podstawowe ze względu na cały system prawa (K. Opałek, J. Wróblewski, Zagadnienia teorii prawa, Warszawa 1969, s. 92). Zasadami nazywane bywają normy postrzegane jako kluczowe w danym zbiorze norm prawnych lub – mówiąc inaczej – wyróżniane ze względu na przypisywaną im wagę czy doniosłość. Niekiedy przyjmuje się, że każda tego rodzaju zasada to zawsze jakaś norma prawa obowiązującego, choć – co zdaje się oczywiste – nie każdą normę skłonni będziemy traktować jak zasadę systemu prawa (por. J. Nowacki [w:] J. Nowacki, Z. Tobor, Wstęp do prawoznawstwa, Kraków 2002, s. 109).

27

Zasady prawa karnego o podstawowym znaczeniu dla odpowiedzialności karnej uregulowane zostały w przepisach rozdziału I obowiązującego Kodeksu karnego. Niektóre z nich – jak np. zasada nullum crimen sine lege lub zasada humanitaryzmu – wynikają wprost z Konstytucji RP lub ratyfikowanych przez Polskę umów międzynarodowych. Ranga zwłaszcza tych ostatnich potwierdzona została jednoznacznie w art. 91 Konstytucji RP, który stanowi, że: „Ratyfikowana umowa międzynarodowa, po jej ogłoszeniu w Dzienniku Ustaw Rzeczypospolitej Polskiej, stanowi część krajowego porządku prawnego i jest bezpośrednio stosowana, chyba że jej stosowanie jest uzależnione od wydania ustawy” (ust. 1). „Umowa międzynarodowa ratyfikowana za uprzednią zgodą wyrażoną w ustawie ma pierwszeństwo przed ustawą, jeżeli ustawy tej nie da się pogodzić z umową” (ust. 2). Przepis ten transformuje ratyfikowane umowy międzynarodowe do krajowego porządku prawnego, a ponadto wprowadza domniemanie ich samowykonywalności. Stwarza tym samym konstytucyjne podstawy do stosowania ratyfikowanych i ogłoszonych umów międzynarodowych przez sądy i inne organy krajowe bez konieczności interwencji ustawodawcy. Jest to istotna gwarancja praw jednostki, jako że wiele umów międzynarodowych dotyczących praw człowieka zawiera przepisy samowykonalne (self-executing). Warto dodać, że przepis staje się samowykonalny, tzn. może być stosowany bezpośrednio, jeśli – po pierwsze – reguluje on prawa i obowiązki, których spełnienia może domagać się osoba, której one dotyczą, oraz – po drugie – dzięki odpowiedniemu stopniowi szczegółowości oraz wystarczającemu unormowaniu regulowanej materii nadaje się on do zastosowania jako samoistna podstawa orzeczenia sądowego lub decyzji administracyjnej.

28

Przepisy Konstytucji RP odnoszące się do materii prawa karnego również mogą i powinny być stosowane wprost (bezpośrednio) przez organy wymiaru sprawiedliwości w sprawach karnych, co w sposób jednoznaczny wynika z treści art. 8 ust. 2 Konstytucji RP. W przepisie tym wyrażona została zasada zapewniająca możliwość realizacji postanowień Konstytucji RP bez potrzeby ich rozwijania w ustawie. Organy władzy publicznej mają stałe zobowiązania wynikające z konstytucyjnej regulacji swobód jednostki. Nie mogą one czegokolwiek uczynić lub zaniechać, jeśli byłoby to sprzeczne z wolnościami obywatelskimi.

Przypisywanie Konstytucji RP wyższej, ponadustawowej wartości normatywnej zdaje się mieć szczególnie istotne znaczenie na płaszczyźnie prawa karnego, zwłaszcza zaś wówczas, gdy chodzi o formułowanie podstawowych zasad odpowiedzialności karnej. Nie może przeto dziwić, że większość uregulowanych w rozdziale I Kodeksu karnego zasad znajduje swe zakotwiczenie bezpośrednio w Konstytucji RP, stanowiąc niekiedy dosłowne ich powtórzenie (np. art. 42 ust. 1 zdanie pierwsze Konstytucji RP oraz art. 1 § 1 k.k., stanowiący zasadę nullum crimen sine lege). Wobec jednak samowykonalności przepisów Konstytucji RP w tym zakresie, nawet gdyby nie było ich odpowiedników w Kodeksie karnym, to i tak materia nimi objęta byłaby już uregulowana ustawowo. W razie zaś kolizji z normami ustawowymi miałyby one pierwszeństwo w ich bezpośrednim stosowaniu. Od pewnego czasu – mimo istniejących w tym zakresie kontrowersji – coraz bardziej zdecydowanie podkreśla się, że w przypadku tego rodzaju kolizji sądy są uprawnione do dokonywania tzw. rozproszonej kontroli konstytucyjności ustaw, która prowadzić może do tego, że w konkretnym przypadku nie znajdzie zastosowania przepis ustawy karnej, jeśli organ stosujący prawo stwierdzi jego sprzeczność z konstytucją.

30

Z zasady nullum crimen sine lege wynika wiele niezwykle istotnych z punktu widzenia wolności osobistych jednostki postulatów, adresowanych nie tylko do organu stosującego prawo, ale także do ustawodawcy (por. R. Dębski, Pozaustawowe znamiona przestępstwa. O ustawowym charakterze norm prawa karnego i znamionach typu czynu zabronionego nie określonych w ustawie, Łódź 1995, s. 12 i n.). Można je ująć następująco:

Z faktu, że część wymienionych wyżej postulatów skierowana jest bezpośrednio do ustawodawcy, wynika właśnie konieczność wprowadzenia zasady nullum crimen sine lege do Konstytucji RP. Dopiero wtedy mogą one bowiem wiązać nie tylko w procesie stosowania, ale także stanowienia prawa. Konsekwencją konstytucjonalizacji tej zasady jest również stwierdzenie, że zakazów lub nakazów z niej wynikających nie można zmienić ustawą zwykłą.

31

Szczególne znaczenie zasady nullum crimen sine lege znajduje także swe potwierdzenie w podpisanej przez Polskę 26.11.1991 r., a ratyfikowanej w 1992 r. Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, sporządzonej w Rzymie 4.11.1950 r. (Dz.U. z 1993 r. Nr 61, poz. 284 ze zm.), uchwalonej przez państwa-członków Rady Europy. Artykuł 7 ust. 1 EKPC stanowi bowiem, że nikt nie może być uznany za winnego popełnienia czynu polegającego na działaniu lub zaniechaniu działania, który według prawa wewnętrznego lub międzynarodowego nie stanowił czynu zagrożonego karą w czasie jego popełnienia. Nie będzie również wymierzana kara surowsza od tej, którą można było wymierzyć w czasie, gdy czyn zagrożony karą został popełniony.

32

Pełna realizacja wszystkich postulatów wynikających z zasady nullum crimen sine lege wbrew pozorom nie jest sprawą prostą. Stosunkowo najłatwiejsze zdaje się przestrzeganie zakazu stanowienia o odpowiedzialności karnej na drodze innej niż ustawowa. Wystarcza bowiem gotowość ustawodawcy do przestrzegania tak sformułowanego zakazu. Realizacja trzech pozostałych postulatów nie ogranicza się natomiast jedynie do stwierdzenia pewnych faktów, lecz wymaga także ich oceny.

Łatwo zauważyć, jakie niebezpieczeństwa kryją się tutaj dla zasady nullum crimen sine lege, podejmowanej jako postulat maksymalnej określoności tworzonych typów przestępstw.

33

Szczególną rolę odgrywa zasada, zgodnie z którą nie ma przestępstwa bez społecznej szkodliwości (niebezpieczeństwa) popełnionego przez sprawcę czynu, stanowiącej jego materialną treść oraz merytoryczne uzasadnienie. Trudno wszak wyobrazić sobie, aby przestępstwem mogło być zachowanie, które nie jest społecznie szkodliwe. Postulat, aby w katalogu czynów zabronionych pod groźbą kary umieszczać wyłącznie zachowania społecznie szkodliwe, jest adresowany do ustawodawcy. Społecznej szkodliwości określonego typu zachowania z oczywistych powodów nie udowadnia się więc w postępowaniu karnym. Sędzia nie przeprowadza wszak dowodu (i nie jest do tego nawet upoważniony), że np. kradzież jest kategorią zachowań społecznie nieakceptowalnych. Zupełnie inaczej przedstawia się problem materialnej treści przestępstwa konkretnego czynu realizującego znamiona typu czynu zabronionego. Przyjmuje się bowiem, że przestępność takiego – już popełnionego – czynu zależy od stopnia jego społecznej szkodliwości (jego karygodności). Nie każdy czyn karalny, realizujący znamiona czynu zabronionego, jest zaś karygodny. Karygodne są tylko takie czyny, które osiągnęły wyższy niż znikomy stopień społecznej szkodliwości (Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego [w:] Nowe kodeksy karne z 1997 r. z uzasadnieniami, red. I. Fredrich-Michalska, B. Stachurska-Marcińczak, Warszawa 1997, s. 117).

34

Zasada, według której nie ma przestępstwa bez społecznej szkodliwości pretendującego do tej roli zachowania (czy też występującego w życiu społecznym zjawiska), nawet jeśli stanowić miałaby przede wszystkim postulat kierowany do ustawodawcy, pozostaje w szczególnym związku z podstawami wyłączania odpowiedzialności karnej. W literaturze wyrażany jest np. pogląd, że przepis art. 1 § 2 k.k. daje podstawę do tworzenia i stosowania tzw. kontratypów pozaustawowych. Bez tej podstawy prawnej operowanie konstrukcją pozaustawowych okoliczności wyłączających bezprawność byłoby utrudnione, a nawet mogłoby być kwestionowane jako niezgodne z lex scripta – zasadami legalizmu prawa karnego materialnego i zasadą legalizmu prawa karnego procesowego (por. A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz, t. 1 (art. 1–31), Gdańsk 1999, s. 27). Dostrzegając swoisty związek materialnej cechy przestępstwa z przypisywaną jego sprawcy winą, mówi się także – m.in. ze względu na dogmatyczną strukturę przestępstwa, w której społeczna szkodliwość poprzedza winę – że jej stopień zależny jest od stopnia społecznej szkodliwości czynu, a nie odwrotnie (M. Kalitowski, Z. Sienkiewicz, J. Szumski, L. Tyszkiewicz, A. Wąsek, Kodeks karny. Komentarz