Przedwiośnie ebook i audiobook

Ste­fan Że­rom­ski

Przed­wio­śnie

Przed­wio­śnie

RO­DO­WÓD

Nie cho­dzi tu­taj – u ka­du­ka! – o herb ani o sze­re­gi przod­ków pod­go­lo­nych, z sar­mac­ki­mi wą­sa­mi i przy ka­ra­be­lach – ani wy­de­kol­to­wa­ne pra­bab­ki w fio­kach. Oj­ciec i mat­ka – otóż i ca­ły ro­do­wód, jak to jest u nas, w dzie­jach no­wo­cze­snych lu­dzi bez wczo­raj. Z ko­niecz­no­ści wzmian­ka o jed­nym dziad­ku, z mu­su no­tat­ka o jed­nym je­dy­nym pra­dziad­ku. Chce­my usza­no­wać na­sy­co­ną do peł­na du­chem i upodo­ba­niem se­mic­kim awer­sję lu­dzi no­wo­cze­snych do ob­cią­ża­nia so­bie pa­mię­ci wia­do­mo­ścia­mi, w któ­rym ko­ście­le czy na ja­kim cmen­ta­rzu da­ny dzia­dek spo­czy­wa.

Otóż – oj­ciec no­sił na­zwi­sko Ba­ry­ka, imię Se­we­ryn, któ­re na roz­ło­gach ro­syj­skich zbyt­nio nie ra­zi­ło. „Sie­wie­rian Gri­go­rie­wicz Ba­ry­ka” – ucho­dzi­ło wte­dy, prze­śli­zgi­wa­ło się nie­po­strze­że­nie. Mat­ka by­ła nie­wi­docz­na, sa­mo­swo­ja, naj­zwy­czaj­niej­sza Ja­dwi­ga Dą­brow­ska, ro­dem z Sie­dlec. Ca­łe pra­wie ży­cie spę­dza­jąc w Ro­sji, w naj­roz­ma­it­szych jej gu­ber­niach i po­wia­tach, nie na­uczy­ła się do­brze mó­wić po ro­syj­sku, a du­chem prze­miesz­ki­wa­ła nie gdzieś tam na Ura­lu, czy w Ba­ku2, w Sym­bir­sku3 – czy zgo­ła w Tu­le4, lecz wciąż w Sie­dl­cach. Tyl­ko w Sie­dl­cach – choć to je­dy­nie z li­stów i ga­zet wie­dzia­ła – dzia­ły się dla niej rze­czy waż­ne, in­te­re­su­ją­ce, god­ne wzru­sze­nia, pa­mię­ci i tę­sk­no­ty. Wszyst­ko in­ne, po­za mę­żem i sy­nem, by­ła to przy­god­na, do­cze­sna, prze­lot­na su­ma rze­czy i zda­rzeń, wzbu­dza­ją­ca co­raz więk­szą tę­sk­no­tę wła­śnie za Sie­dl­ca­mi. W naj­pięk­niej­szej miej­sco­wo­ści – oa­zie naf­to­wej pu­sty­ni, Ba­ku – kę­dyś na tak zwa­nym Zy­chu5, w za­to­ce Pół­wy­spu Ap­sze­roń­skie­go, wo­nie­ją­cej od kwia­tów i ro­ślin­no­ści Po­łu­dnia, gdzie przej­rzy­ste mo­rze szme­rem na­peł­nia­ło cie­nie nad­brzeż­nych ga­jów, pa­ni Ba­ry­ko­wa nie mia­ła za­wsze nic pil­niej­sze­go do nad­mie­nie­nia jak stwier­dze­nie, że na Se­ku­le był „tak­że” bar­dzo pięk­ny staw, w Ra­kow­cu6 by­ły nad­to łą­ki – gdzie! pięk­niej­sze niż ja­kie­kol­wiek na świe­cie, a kie­dy księ­życ świe­cił nad Mu­chaw­ką7 i od­bi­jał się w sta­wie oko­ło mły­na… Na­stę­po­wa­ło nie­unik­nio­ne śli­ma­cze­nie się wpo­śród dłu­go­trwa­łe­go wy­po­mi­na­nia pięk­no­ści ja­kichś tam mo­krych łąk pod Iga­nia­mi8, la­sku pod Stocz­kiem9, a na­wet szo­sy ku Mor­dom10, któ­ra – żal się Bo­że! – tak­że by­ła we wspo­mnie­niach peł­na nie tyl­ko bło­ta, ku­rzu i sta­łych wy­bo­jów, lecz i uro­ku.

Już po raz pierw­szy, wnet po ślu­bie, ja­dąc przez Mo­skwę pa­ni Ba­ry­ko­wa (Ja­dwi­ga z Dą­brow­skich) wsła­wi­ła się by­ła po­śród po­lo­nii ro­syj­skiej11 roz­mo­wą z jamsz­czy­kiem12. Gdy bo­wiem po­wóz, w któ­rym sie­dzia­ła, trząsł nie­mi­ło­sier­nie na wy­bo­jach mo­sto­wej13, stro­fo­wa­ła ku­cze­ra14 sie­dzą­ce­go na koź­le, ob­rzę­do­wo i po­nie­kąd urzę­do­wo wy­pcha­ne­go so­wi­cie we wszyst­kich kie­run­kach: – „Co to tu­taj u was ta­kie pło­che15 bru­ki!” Po­wta­rza­ła tę wy­mów­kę raz, dru­gi i trze­ci, w mia­rę znie­cier­pli­wie­nia, aż do chwi­li ka­ta­stro­fy. Woź­ni­ca oglą­dał się na nią kil­ka­kroć z obu­rze­niem, a gdy jesz­cze raz po­wtó­rzy­ła okrzyk uskar­ża­ją­cy się na „pło­che bru­ki”, za­trzy­mał swe­go siw­ka i wrza­snął:

– Da czto wy, ba­ry­nia, w sa­mom die­le k mo­im briu­kam pri­sta­li! Plo­chi­je briu­ki, da pło­chi­je briu­ki! Isz ba­bu! Pło­chi­je briu­ki, tak pło­chi­je, a tie­bie, ba­ba, czto za die­ło!16

Kie­dy in­dziej, już ja­ko mał­żon­ka do­brze sy­tu­owa­ne­go urzęd­ni­ka, pra­gnąc przy­czy­nić się w mia­rę moż­no­ści do po­wo­dze­nia i awan­sów mę­ża, za­szko­dzi­ła mu zna­mien­nie swą nie­do­sta­tecz­ną zna­jo­mo­ścią ar­ka­nów mo­wy ro­syj­skiej. By­ło to na ba­lu pu­blicz­nym w mie­ście gu­ber­nial­nym pod Ura­lem. Bal ów za­szczy­cił swą obec­no­ścią miej­sco­wy gu­ber­na­tor oraz je­go do­ra­sta­ją­ca cór­ka. Pa­ni Ba­ry­ko­wa po prze­tań­cze­niu wal­ca mia­ła szczę­ście zna­leźć przy­pad­kiem miej­sce obok cór­ki gu­ber­na­to­ra, za­pra­gnę­ła za­wią­zać mi­łą roz­mo­wę z dzie­dzicz­ką pod­ural­skiej po­tę­gi. Za­pra­gnę­ła sko­rzy­stać z chwi­li i coś zro­bić dla mę­ża przez po­zy­ska­nie przy­chyl­no­ści cór­ki gu­ber­na­to­ra. Nie wie­dzia­ła, od cze­go za­cząć roz­mo­wę, wa­ha­ła się i gu­bi­ła w nie­po­ko­ju, co by tu po­wie­dzieć… Wresz­cie zna­la­zła! Wi­dząc ślicz­ną ró­żę przy­pię­tą do sta­ni­ka uro­czej gu­ber­na­to­rów­ny, pa­ni Ba­ry­ko­wa z za­chwy­tem, roz­pły­wa­jąc się w unie­sie­niu, to­nąc w uśmie­chach uwiel­bie­nia, wy­rze­kła:

– Ach, ka­ka­ja u was kra­sna­ja ro­ża!17

Ja­kież by­ło jej zdu­mie­nie, ba! prze­ra­że­nie, gdy dziew­czę gu­ber­na­tor­skie omdle­wa­ją­co-bo­le­snym dy­sz­kan­tem po­czę­ło wo­łać w kie­run­ku oj­ca:

– Pa­pień­ka! Pa­pień­ka! Mie­nia zdieś obi­ża­jut!18

Skąd­że pa­ni Ja­dwi­ga (z Dą­brow­skich) mo­gła wie­dzieć, że pol­ska ró­ża to nie ro­ża, tak, zda­wa­ło się, z brzmie­nia po­dob­na!

Sa­mo wyj­ście za mąż za Se­we­ry­na Ba­ry­kę od­by­ło się w spo­sób nie­zwy­kły.

Sie­dząc już na do­brej po­sa­dzie, zdro­wy, w si­le wie­ku, przy­stoj­ny „mło­dy czło­wiek” po­sta­no­wił oże­nić się, oczy­wi­ście w kra­ju. Wziął te­dy urlop jed­no­mie­sięcz­ny i w cza­sie, któ­rym do­wol­nie roz­po­rzą­dzał, po od­trą­ce­niu okre­su po­dró­ży, wszyst­ko za­ła­twił: wy­szu­kał so­bie do­zgon­ną to­wa­rzysz­kę ży­cia, wy­ko­nał pra­wi­dło­we „kon­ku­ry”, zjed­nał so­bie przy­chyl­ność ro­dzi­ców, „do­znał wza­jem­no­ści” – (choć pan­na za czymś tam, czy za kimś sro­dze spa­zmo­wa­ła) – wziął ślub, od­był po­dróż po­wrot­ną i nie spóź­nił się ani o go­dzi­nę na swe sta­no­wi­sko, kę­dyś u pod­nó­ża środ­ko­we­go Ura­lu.

Se­we­ryn Ba­ry­ka nie otrzy­mał w mło­do­ści spe­cjal­ne­go wy­kształ­ce­nia i nie miał okre­ślo­ne­go za­wo­du. Gdy był czas po te­mu, nie bar­dzo mu się chcia­ło za­przą­tać so­bie gło­wy na­uką, a póź­niej oko­licz­no­ści tak się uło­ży­ły, że za póź­no już by­ło przed­się­brać zde­cy­do­wa­ne stu­dia. Był te­dy przez czas dość dłu­gi po­spo­li­tym ty­pem czło­wie­ka po­szu­ku­ją­ce­go ja­kiej­kol­wiek po­sa­dy. Gdy zaś zna­lazł nie­zbyt od­po­wied­nią, szu­kał ci­cha­czem in­nej, zy­skow­niej­szej, w ja­kiej­kol­wiek bądź dzie­dzi­nie. Cho­dzi­ło tyl­ko o wy­so­kość pen­sji, miesz­ka­nie, opał, świa­tło, tan­tie­my19 i tym po­dob­ne do­dat­ki, a co się za te tan­tie­my wy­ko­ny­wu­je20, to by­ło naj­zu­peł­niej obo­jęt­ne. Trze­ba nad­mie­nić, iż Se­we­ryn Ba­ry­ka był czło­wie­kiem z grun­tu i do dna uczci­wym, to­też za naj­wyż­szą pen­sję i za naj­ob­szer­niej­sze miesz­ka­nie nie ro­bił­by nic pod­łe­go. W gra­ni­cy jed­nak na­kre­ślo­nej przez miesz­czań­ski rzut oka po­mię­dzy do­bro i złe te­go świa­ta go­tów był ro­bić wszyst­ko, co ka­żą „star­si”.

Ro­sja przed­wo­jen­na by­ła wy­ma­rzo­ną are­ną do­rob­ku dla lu­dzi te­go ty­pu, zwłasz­cza po­cho­dzą­cych z „Kró­le­stwa”. Wia­do­mo­ści za­czerp­nię­te w „kla­sach” gim­na­zjal­nych, wro­dzo­na in­te­li­gen­cja, któ­ra wraz ze zdro­wiem to­wa­rzy­szy­ła po­szu­ki­wa­czo­wi po­sa­dy i na za­wo­ła­nie zja­wia­ła się, nie sia­na i nie pie­lę­gno­wa­na – wy­trzy­ma­łość, od­wa­ga, we­so­łość i pew­na odro­bi­na drwi­ny z „Mo­ska­la”, u któ­re­go się słu­ży, lecz nad któ­rym jed­nak pa­nu­je się mi­mo wszyst­ko – to­ro­wa­ły dro­gę od niż­szej do wyż­szej po­zy­cji. Trze­ba przy­znać, że nie ostat­nią ro­lę gra­ła w tej ope­rze pro­tek­cja, ci­cha, po­kor­na, do­bra wróż­ka, pro­wa­dzą­ca za rę­kę od ni­skie­go do co­raz wyż­sze­go ro­da­ka, tu i tam za­cze­pio­ne­go no­gą lub łok­ciem na tej ro­syj­skiej dra­bi­nie.

Nie­wie­le upły­nę­ło cza­su od chwi­li ślu­bu w Sie­dl­cach, ali­ści Se­we­ryn Ba­ry­ka był nie tyl­ko oj­cem uro­dzi­we­go syn­ka – któ­re­mu nada­no imię Ce­za­ry Grze­gorz – lecz i za­sob­nym w pew­ne oszczęd­no­ści ary­wi­stą21. Spra­wie­dli­wość na­ka­zu­je wy­znać, że nie hu­lał, na by­le co nie pusz­czał pie­nię­dzy. Ciu­łał, je­że­li nie na­gi i ży­wy grosz w zło­cie, to przed­mio­ty: me­ble, dy­wa­ny, bi­żu­te­rię, na­wet ob­ra­zy, na­wet książ­ki – nie­ko­niecz­nie dla ślę­cze­nia nad ni­mi, lecz ra­czej ja­ko dro­go­cen­ne pre­cjo­za22. Gdy jed­nak za­szła po­trze­ba ze­tknię­cia się ze świa­tem ogła­dzo­nym i oczy­ta­nym, zja­wi­ła się też nie­unik­nio­na ko­niecz­ność czy­ta­nia owych pol­skich, dro­go­cen­nych, bi­blio­tecz­nych „bia­łych kru­ków” w bo­ga­tych opra­wach. Z te­go zaś czę­sto­tli­we­go czy­ta­nia snuł się w ży­cie duch pe­wien, ja­ko­by za­pach ni­kły, sub­tel­ny, nie­ja­sny.

Wśród to­mów, po­opra­wia­nych bar­dzo wspa­nia­le w skó­rę zło­co­ną, wy­ci­ska­ną i po­kry­tą ty­tu­ła­mi, le­żał pe­wien to­mik nie­po­kaź­ny, spe­cjal­nie pie­lę­gno­wa­ny ni­czym w skarb­cu klej­not naj­droż­szy. Był to pa­mięt­ni­czek z woj­ny 1831 ro­ku, na­pi­sa­ny i wy­da­ny na emi­gra­cji przez au­to­ra bez­i­mien­ne­go o wy­pra­wie ge­ne­ra­ła Jó­ze­fa Dwer­nic­kie­go23 na Be­re­stecz­ko i Ra­dzi­wił­łów. Wśród mnó­stwa pe­ry­pe­tii, opi­sa­nych szcze­gó­ło­wo i w spo­sób wy­so­ce za­gma­twa­ny, by­ła tam na stro­ni­cy trzy­dzie­stej siód­mej po­da­na wia­do­mość, iż do licz­by pięt­na­stu oby­wa­te­li na Ru­si, któ­rzy do po­wsta­nia przy­stą­pi­li i ca­łym swym ma­jąt­kiem je po­par­li, na­le­żał Ka­likst Grze­gorz Ba­ry­ka, dzie­dzic So­ło­wi­jów­ki z przy­le­gło­ścia­mi. Był to w pro­stej li­nii dziad Se­we­ry­na Ba­ry­ki. Dziad Ka­likst swym przy­stą­pie­niem do po­wsta­nia wpadł, jak to mó­wią, naj­fa­tal­niej. Sko­ro bo­wiem ge­ne­rał Dwer­nic­ki po bi­twie pod Bo­rem­lem nad Sty­rem, na­ci­śnię­ty przez prze­wa­ża­ją­ce si­ły ge­ne­ra­ła ro­syj­skie­go Ru­di­ge­ra, mu­siał pod Lu­liń­ca­mi przejść su­chą gra­ni­cą do Ga­li­cji – rząd ro­syj­ski rzu­cił się z ca­łą za­cie­kło­ścią na tych wszyst­kich, któ­rzy ów ruch po­par­li. So­ło­wi­jów­ka zo­sta­ła skon­fi­sko­wa­na, dom ro­dzin­ny naj­przód zra­bo­wa­ny do­szczęt­nie, a póź­niej spa­lo­ny, a ów dziad Ka­likst na ostat­nim ko­niu z prze­ob­fi­tej nie­gdyś staj­ni mu­siał ru­szyć w świat, to zna­czy w sza­rą i ciem­ną głę­bi­nę po­po­wsta­nio­wej bie­dy – stał się z pa­na ubo­gim czło­wie­kiem, tru­dem rąk na ka­wa­łek chle­ba za­ra­bia­ją­cym w ob­czyź­nie.

Tekst wia­do­mo­ści o tym fak­cie, po­da­ny su­cho, bez tkli­wo­ści, lecz szcze­gó­ło­wo, był z obu stron kart­ki za­kre­ślo­ny przez sy­na owe­go dzia­da Ka­lik­sta a oj­ca Se­we­ry­na. Dwaj ostat­ni z po­wo­ła­nej wy­żej So­ło­wi­jów­ki z przy­le­gło­ścia­mi po­sia­da­li już tyl­ko wer­sję przy­to­czo­ną w bro­szu­rze oraz ust­nie po­da­wa­ną le­gen­dę. So­ło­wi­jów­ka sta­ła się mi­tem ro­dzin­nym, klech­dą, po­da­wa­ną w co­raz to in­nej po­sta­ci, o czymś da­le­kim, sław­nym, do­stoj­nym, prze­ogrom­nym.

Sa­ma ta le­gen­da, jak to zwy­kle by­wa z le­gen­da­mi, po­więk­szy­ła dzia­dow­skie bo­gac­twa, roz­sze­rzy­ła po­sia­dło­ści a sa­me­mu je­go czy­no­wi nada­ła pięt­no nad­ludz­kie­go nie­mal dzie­ła. Su­cha no­tat­ka w rzad­kiej bro­szur­ce bez­i­mien­ne­go au­to­ra sta­ła się nie­ja­ko wrze­cio­nem, na któ­re się na­wi­ja­ła peł­na ta­jem­ni­cy cien­ka i dro­go­cen­na nić wia­ry ubo­gich po­tom­ków. Wie­rzy­li w ja­kąś swą wyż­szość, któ­ra ich w du­mę wzbi­ja­ła. Oj­ciec Se­we­ry­na pod ty­tu­łem bro­szu­ry wy­pi­sał wiel­ki­mi li­te­ra­mi, nie wia­do­mo do ko­go roz­kaz sto­su­jąc, do swe­go je­dy­na­ka czy do ca­łe­go sze­re­gu po­tom­nych: „Pil­no­wać jak oka w gło­wie”!

W isto­cie, Se­we­ryn Ba­ry­ka pil­no­wał owej ksią­żecz­ki jak oka w gło­wie. Wę­dro­wa­ła z nim po sze­ro­kiej Ro­sji, le­żąc ci­cho na dnie ku­fer­ka, mię­dzy brud­ny­mi koł­nie­rzy­ka­mi i zno­szo­ną bie­li­zną, w są­siedz­twie nie­po­wab­nych skar­pe­tek i bru­lio­nów po­dań o po­sa­dy do roz­ma­itych dy­gni­ta­rzy, gdy po­to­mek lek­ko­myśl­ne­go a wspa­nia­łe­go dzia­da był ubo­gi jak mysz ko­ściel­na. Póź­niej spo­czy­wa­ła w szu­fla­dzie sto­li­ka, mię­dzy naj­waż­niej­szy­mi pa­pie­ra­mi. Tra­fi­ła do te­ki wyż­sze­go afe­rzy­sty, do skryt­ki dro­go­cen­ne­go biu­ra dy­gni­ta­rza, wresz­cie do sza­fy oszklo­nej, na­bi­ja­nej brą­za­mi, peł­nej cen­nych za­byt­ków, ra­ry­ta­sów dru­ku i opra­wy.

Nie moż­na po­wie­dzieć, że­by treść hi­sto­rycz­ne­go rap­tu­la­rzy­ka24 mia­ła ja­kiś szcze­gól­nie głę­bo­ki zwią­zek z ży­ciem du­cho­wym Se­we­ry­na Ba­ry­ki. By­ła ona jed­nak w tym ży­ciu czymś da­le­kim, sen­nym, nę­cą­cym. By­ło w tej ksią­żecz­ce za­war­te jak gdy­by coś z re­li­gii, któ­rej się na­wet nie wy­zna­je i nie prak­ty­ku­je, lecz któ­rą się z usza­no­wa­niem to­le­ru­je. By­ło w niej coś z za­pa­chu kwia­tu na wio­snę, któ­re­go czło­wiek sil­ny, prak­tycz­ny i za­ję­ty in­te­re­sa­mi nie spo­strze­ga, choć­by nań pa­trzał, lecz któ­ry z ni­skiej zie­mi i z cie­nia pa­trzy nań wier­nie mi­mo wszyst­ko i mi­mo wszyst­ko woń swą ku nie­mu wy­le­wa. Nad­to do skrom­ne­go to­mi­ku przy­ro­sła py­cha do­mo­wa i skry­ta am­bi­cja: nie wy­pa­dło się – do dia­bła! – sro­ce spod ogo­na, jak pierw­szy lep­szy z tych, któ­rych się na dro­dze ka­rie­ry spo­ty­ka i któ­rym w pas kła­niać się trze­ba.

Od niż­szej do wyż­szej idąc po­sa­dy, roz­ma­ite z ko­lei za­miesz­ku­jąc mia­sta Se­we­ryn Ba­ry­ka zna­lazł się wresz­cie w Ba­ku, na ta­mecz­nych naf­to­wych „prze­my­słach”25, już ja­ko urzęd­nik wyż­szy, ma­ją­cy pod so­bą ca­łe biu­ro. Skrom­ne daw­niej miesz­ka­nie za­mie­ni­ło się na apar­ta­ment, któ­re­go po­sadz­ki za­le­ga­ły per­skie dy­wa­ny. Na dy­wa­nach sta­nę­ły me­ble, nie ja­kieś tam ar­ty­stycz­ne, lecz po pro­stu dro­gie, kry­te bez­cen­ny­mi kau­ka­ski­mi atła­sa­mi. Cięż­kie ser­we­ty na­kry­ły sto­ły, a na ścia­nach za­wi­sły „ręcz­nie ma­lo­wa­ne” praw­dzi­wie olej­ne ob­ra­zy mi­strzów, rów­nie wy­so­ko w skła­dach me­bli ce­nio­nych, jak sa­me me­ble. Wie­le na­czyń ze sre­bra i zło­ta prze­cho­wy­wa­ły dę­bo­we i orze­cho­we sza­fy, ma­syw­ne jak for­tecz­ne ba­stio­ny.

Wciąż jed­na­ko­wo umiar­ko­wa­ne pro­wa­dząc ży­cie Se­we­ryn Ba­ry­ka po la­tach miał w ban­ku zło­żo­nych oszczęd­no­ści na czar­ną go­dzi­nę kil­ka­set ty­się­cy ru­bli. Był wy­so­ko ce­nio­nym osob­ni­kiem, so­lid­ną jed­nost­ką, cie­szą­cą się po­wszech­nym usza­no­wa­niem w świe­cie, gdzie go los rzu­cił. Wy­ra­stał na wi­docz­ną fi­gu­rę w świat­ku pol­skim. Ci­cha żo­na, po­chli­pu­ją­ca sta­le i wiecz­nie a co­raz na­tar­czy­wiej za mia­stem ro­dzin­nym, wy­war­ła już na mę­ża wpływ ta­ki, że cza­sem… nie­raz… pach­nia­ła mu myśl po­wro­tu do kra­ju, prze­nie­sie­nia nad Wi­słę do­mo­we­go ogni­ska, pod­ję­cia ja­kiejś tam szer­szej pra­cy. Ale zna­ko­mi­ta w Ba­ku po­sa­da, grosz na­pły­wa­ją­cy do kie­sy ist­ną stru­gą – do­bro­byt, spo­kój – wresz­cie kraj ów, mle­kiem i mio­dem pły­ną­cy – po­wstrzy­my­wa­ły na miej­scu. Zja­wi­ło się na­wet pew­ne przy­zwy­cza­je­nie do ta­mecz­ne­go wła­śnie do­bro­by­tu. Cie­pły kli­mat, zna­ko­mi­te i nad­zwy­czaj­nie ta­nie po­łu­dnio­we owo­ce, ła­twość otrzy­ma­nia za ni­ja­ki grosz prze­pysz­nych je­dwa­biów, ta­niość pra­cy ludz­kiej, moż­ność spę­dza­nia po­ry upa­łów na Zy­chu, wy­go­da i do­stat­niość urzą­dze­nia do­mo­we­go – nie wy­pusz­cza­ły z te­go kra­ju. Nie­świa­do­mie czy pod­świa­do­mie trzy­ma­ło jesz­cze przy­wią­za­nie do ca­łe­go ukła­du sto­sun­ków, do prze­po­tę­gi car­sko-ro­syj­skiej, na któ­rej sie­dzia­ło się jak mu­cha na uprzę­ży ści­ska­ją­cej łeb i bo­ki dzi­kie­go, ob­ce­go ru­ma­ka.

Tak to z ro­ku na rok ma­rząc o po­wro­cie do kra­ju, a jed­no­cze­śnie po­ra­sta­jąc w zło­te i srebr­ne pió­ra Se­we­ryn Ba­ry­ka ca­łą du­szę wkła­dał w syn­ka, w zdro­we­go i za­żyw­ne­go Cza­ru­sia. Chło­piec ten miał od naj­wcze­śniej­szych lat naj­droż­sze na­uczy­ciel­ki fran­cu­skie­go, an­giel­skie­go, nie­miec­kie­go i pol­skie­go ję­zy­ka, naj­lep­szych, dro­go płat­nych ko­re­pe­ty­to­rów, gdy po­szedł do gim­na­zjum. Uczył się wca­le nie­źle, a ra­czej uczył­by się był zna­ko­mi­cie, gdy­by roz­ko­cha­ni w nim ro­dzi­ce nie prze­szka­dza­li swy­mi trwo­ga­mi i piesz­czo­ta­mi, czy aby się nie prze­pra­co­wu­je i nie wy­si­la za­nad­to. W za­cisz­nym ga­bi­ne­cie, wy­sła­nym pu­szy­stym dy­wa­nem, tak pu­szy­stym, że w nim sto­pa gi­nę­ła, oj­ciec i syn spę­dza­li jak naj­czę­ściej roz­kosz­ne sam na sam. Chło­piec pierw­szo­kla­si­sta, le­żąc na pier­siach oj­ca, z gło­wą przy je­go gło­wie, i oj­ciec, ko­ły­szą­cy się na bu­ja­ją­cym fo­te­lu, wca­ło­wy­wa­li so­bie z ust w usta ta­blicz­kę mno­że­nia, baj­kę fran­cu­ską, któ­rą sro­gi na­uczy­ciel fran­cu­skie­go za­dał na ju­tro, al­bo po­wta­rza­li do upa­dłe­go ja­kiś ma­ły wier­szy­czek pol­ski, że­by zaś nie za­po­mnieć do­bre­go wy­ma­wia­nia tej trud­nej mo­wy. Szko­ła ro­bi­ła swo­je. Cza­ruś sto­kroć le­piej mó­wił po ro­syj­sku niż po pol­sku. Nie po­ma­ga­ło prze­strze­ga­nie w do­mu mo­wy pol­skiej ani to, że słu­żą­ce by­ły Po­lki. Pa­ni do­mu, jak wia­do­mo, nie mo­gła wpły­nąć na zrusz­cze­nie sy­na. Nie mógł rów­nież przy­czy­nić się do zrusz­cze­nia Cza­ru­sia oj­ciec – do­sko­na­le zresz­tą ro­zu­mie­ją­cy ko­niecz­ność zna­jo­mo­ści ję­zy­ka pań­stwo­we­go i kła­dą­cy na tę ko­niecz­ność na­cisk wiel­ki – gdyż w tym okre­sie cza­su26 już mu sa­me­mu pach­nia­ło to coś de­li­kat­ne, mięk­kie, pań­skie, co z da­le­kie­go kra­ju się nio­sło. Lecz ży­cie sa­mo, prze­po­jo­ne du­chem ro­syj­skim, ro­bi­ło swo­je.

Tak to dni Cza­ru­sia upły­wa­ły w ra­mio­nach oj­ca i mat­ki, na ich ko­la­nach, pod ich roz­ko­cha­ny­mi oczy­ma.

Część pierw­sza – Szkla­ne do­my

Cza­ruś do­stał był wła­śnie pro­mo­cję z kla­sy czwar­tej do pią­tej i skoń­czył czter­na­sty rok ży­cia, gdy Se­we­ry­na Ba­ry­kę ja­ko ofi­ce­ra za­pa­so­we­go po­wo­ła­no do woj­ska. – Woj­na wy­bu­chła. – Szyb­ko, w cią­gu pa­ru dni, idyl­la ro­dzin­na zo­sta­ła zdru­zgo­ta­na. Ce­za­ry zna­lazł się sam z mat­ką w osie­ro­cia­łym miesz­ka­niu. Gdy od­pro­wa­dzał oj­ca na sta­tek wo­jen­ny od­cho­dzą­cy do Astra­cha­nia, nie czuł żad­ne­go zgo­ła ża­lu. No­wość! Zaj­mo­wa­ły go ty­sią­ce szcze­gó­łów, dro­bia­zgów, dat, na­zwisk, cyfr, zwią­za­nych z prze­bra­niem się oj­ca w mun­dur ofi­cer­ski. Pa­ko­wał wa­liz­kę, świet­ną wa­liz­kę oj­cow­ską z gru­bej, żół­tej skó­ry, z me­ta­lo­wym oku­ciem, z wy­ci­śnię­tym ini­cja­łem i mnó­stwem we­wnątrz ta­jem­ni­czych prze­gró­dek. Nie po­dzie­lał i nie ro­zu­miał zu­peł­nie pła­czu i spa­zmów mat­ki, de­spe­ru­ją­cej od świ­tu do no­cy. Do­pie­ro gdy oj­ciec w gro­nie in­nych ofi­ce­rów zo­stał na po­kła­dzie, a on sam z mat­ką na brze­gu, i kład­kę z ha­ła­sem ode­pchnię­to, Ce­za­rek do­znał na­pa­du prze­ra­że­nia, ja­kie­go jesz­cze ni­g­dy w ży­ciu nie do­świad­czył. Pod na­ci­skiem te­go uczu­cia wy­cią­gnął rę­ce i po­czął krzy­czeć jak ist­ny dzie­ciak. Lecz zna­ki uspa­ka­ja­ją­ce, któ­re kre­śli­ły w po­wie­trzu bia­łe rę­ce oj­cow­skie, uci­szy­ły go tak na­gle, jak na­gle przy­szła ta śle­pa bo­leść dzie­cię­ca. Prze­cie to na krót­ko! Ist­ne ma­new­ry! Woj­na nie bę­dzie trwa­ła dłu­go. Ja­kieś tam pa­rę ty­go­dni. Mo­że mie­siąc. Naj­wy­żej dwa. Wał ro­syj­ski prze­su­nie się po po­lach wro­gów, zmiaż­dży prze­szko­dy jak mar­chew czy ku­ku­ry­dzę i wszyst­ko wró­ci do nor­my. Tak mó­wi­li wszy­scy i ta­ką też opi­nię w spad­ku po oj­cu od­jeż­dża­ją­cym otrzy­mał Ce­za­ry.

Gdy z por­tu wra­cał do do­mu z mat­ką, za­iste, jak grób mil­czą­cą, był już we­so­ły. Po­cie­szy­ło go to i owo, a na­de wszyst­ko per­spek­ty­wa swo­bo­dy. Oj­ciec, któ­ry go ni­g­dy a ni­g­dy nie ka­rał, ni­g­dy na­wet nie ła­jał, a stro­fo­wał pół­żar­tem, z lek­ką drwin­ką, dow­cip­ku­jąc, po­sia­dał nad sy­nem wła­dzę że­la­zną, nie­złom­ną. Wbrew ła­god­ne­mu uśmie­cho­wi oj­ca, wbrew je­go grzecz­nym za­le­ce­niom i po­kor­nym ra­dom, do­bro­tli­wym proś­bom, rzu­co­nym wśród umi­zgów i za­ba­wy – nic nie moż­na by­ło po­ra­dzić. By­ły to ka­no­ny i pa­ra­gra­fy wo­li, na­rzu­co­ne z uśmie­chem i w gro­nie piesz­czo­tek. Był to rząd sa­mo­wład­ny i dyk­ta­tu­ra tak nie­złom­na, iż nic, li­te­ral­nie nic nie mo­gło jej prze­ła­mać. Te­raz ta że­la­zna ob­ręcz roz­luź­ni­ła się i sa­mo­chcąc opa­dła. Prze­strach pa­nicz­ny w oczach mat­ki: – „Co na to oj­ciec po­wie?” – znikł. Oj­ciec usu­nął się z miesz­ka­nia i ze świa­ta, a je­go nie­obec­ność po­wie­dzia­ła: „Rób, co chcesz!”

Swo­bo­da uszczę­śli­wi­ła Ce­zar­ka. Prze­ra­że­niem na­peł­ni­ła je­go mat­kę.

– Co te­raz bę­dzie? – szep­ta­ła za­ła­mu­jąc rę­ce.

Ce­za­ry nie za­da­wał so­bie ta­kich py­tań. Przy­rze­kał mat­ce, że bę­dzie po­słusz­ny, zu­peł­nie tak sa­mo, jak gdy­by oj­ciec był obec­ny w ga­bi­ne­cie. Po­sta­na­wiał być po­słusz­nym i uspa­ka­jał mat­kę mi­lio­nem naj­czul­szych piesz­czot. Lecz w grun­cie rze­czy du­szą i cia­łem wy­ry­wał, gdzie pieprz ro­śnie. Cze­go nie mógł u mat­ki do­piąć sa­mo­wol­ny­mi ka­pry­sa­mi, to wy­pra­szał umi­zga­mi lub awan­tu­rą. On to te­raz sta­wiał na swo­im. Ro­bił, co chciał. Nie do­strze­ga­jąc gra­nic tych ob­sza­rów, któ­rych mu daw­niej nie wol­no by­ło prze­kra­czać, rzu­cał się na pra­wo i na le­wo, w tył i na­przód – że­by wszyst­ko daw­niej za­ka­za­ne do­kład­nie obej­rzeć. Ca­łe te­raz dnie spę­dzał po­za do­mem na ło­bu­ze­rii z ko­le­ga­mi, na grach, za­ba­wach, eska­pa­dach27 i wa­gu­sach28. Gdy się skoń­czy­ły wa­ka­cje, „uczęsz­czał” do gim­na­zjum i po­bie­rał w do­mu jak daw­niej lek­cje fran­cu­skie­go i nie­miec­kie­go, an­giel­skie­go i pol­skie­go ję­zy­ka, ale był to już ra­czej sze­reg awan­tur, a nie­raz i bó­jek. Z każ­dym te­raz bel­frem za­dzie­rał, wsz­czy­nał kłót­nie i to­czył nie­skoń­czo­ne pro­ce­sy, do­zna­wał bo­wiem sta­le „nie­spra­wie­dli­wo­ści” i „krzywd”, za któ­re zno­wu ja­ko czło­wiek ho­no­ru mu­siał się mścić w spo­sób wła­ści­wy i za wła­ści­wy uzna­ny w sfe­rach mia­ro­daj­nych, wśród „sta­rych” ko­le­gów pią­tej kla­sy. Za­ba­wy – zresz­tą nie­win­ne – ła­zę­go­stwo i urwi­so­stwo, po­chło­nę­ły go jak ja­kiś ży­wioł. W gro­nie kil­ku sta­rych ko­le­gów dra­ło­wał29 z lek­cyj i bu­jał po oko­li­cy, a na­wet no­cą ga­niał po uli­cach, po ja­mach i wer­te­pach, po zwa­li­skach gwe­bryj­skich świą­tyń30 i ru­inach sta­rych me­cze­tów.

Wy­rwaw­szy się z oj­cow­skiej uździe­ni­cy nie mógł już znieść żad­ne­go ar­ka­nu31. Nie­szczę­sna mat­ka tra­ci­ła gło­wę, roz­pły­wa­ła się we łzach i ga­sła z nie­po­ko­ju. Na wi­dok tych łez gorz­kich i nu­dzą­cych go aż do śmier­ci Ce­za­ry po­pra­wiał się na dzień, z tru­dem – na dwa. Na trze­ci już zno­wu gdzieś coś pła­tał. Wy­bi­jał szy­by Ta­ta­rom, wdzie­rał się na pła­skie da­chy do­mów i, nie­wi­dzial­ny, strze­lał z pro­cy do do­mow­ni­ków. Tam wy­wier­cił dziu­rę w ścia­nie do­mu, ty­łem od­wró­co­ne­go do uli­cy, aże­by przez otwór przy­pa­try­wać się „żo­nom” mi­lio­ne­ra mu­zuł­ma­ni­na, cho­dzą­cym po bez­drzew­nym ogród­ku bez czar­cza­fów, czy­li je­dwab­nych za­słon na twa­rzach – tu zor­ga­ni­zo­wał nie­zno­śne­mu bel­fro­wi ko­cią mu­zy­kę. No­cą, bez ce­lu i sen­su wa­łę­sał się po nie­skoń­czo­nym bul­wa­rze no­we­go mia­sta al­bo po pro­stu jak bez­pań­ski pies ga­niał po za­uł­kach, po wą­skich i stro­mych ulicz­kach sta­re­go, uwi­jał się w por­cie, w bru­dach i cza­dach „czar­ne­go mia­sta”32 lub mię­dzy wul­ka­na­mi, któ­rych kra­te­ry wy­rzu­ca­ją sło­ne bło­to. Ta ko­niecz­ność włó­cze­nia się, bez­ce­lo­we­go cwa­łem wy­ry­wa­nia z miej­sca na miej­sce sta­ła się na­ło­giem i pa­sją. Nie mógł usie­dzieć. Nad­to – gry. Gry w pił­kę, w pa­sek, w ja­kieś ka­my­ki, „kicz­ki”33, w wy­świech­ta­ne gru­ziń­skie kost­ki.

Próż­nia­cze dnie Ce­za­re­go na­peł­nio­ne by­ły jed­nak nie by­le ja­ki­mi pra­ca­mi. Uczył się ro­li do te­atru ko­le­żeń­skie­go o tre­ści roz­bój­ni­czej, któ­ry miał być ode­gra­ny se­kret­nie w zbu­rzysz­czach sta­rych ba­kiń­skich for­ta­li­cji34. Bu­do­wał wraz z in­ny­mi skryt­ki w skal­nych pie­cza­rach i w la­bi­ryn­cie sta­rych mu­rów, w ce­lu prze­cho­wy­wa­nia za­ka­za­nych ksią­żek, nie­przy­zwo­itych wier­szy Pusz­ki­na i in­nych por­no­gra­fów35. Tam­że le­żał w ukry­ciu pe­wien wie­ko­wy re­wol­wer bez na­boi i prze­cho­wy­wa­ny był ozdob­ny gru­ziń­ski kin­żał36, któ­re­go cio­sy jesz­cze „na ra­zie” dla ni­ko­go nie by­ły prze­zna­czo­ne. Za­rów­no re­wol­wer, jak kin­żał, owi­nię­te w ko­lo­ro­we bi­buł­ki i czę­sto­tli­wie prze­wi­ja­ne, cze­ka­ły cier­pli­wie na swo­je lo­sy. Tym­cza­sem urzą­dza­no na­pa­ści na bur­żu­jów, za­rów­no ta­tar­skie­go, jak or­miań­skie­go ga­tun­ku, mniej mi­li­tar­ny­mi na­rzę­dzia­mi. Wy­star­cza­ły do bi­cia szyb zwy­czaj­ne ka­mie­nie.

Mat­ka nie by­ła w sta­nie utrzy­mać sy­na w do­mu, na­ka­zać mu zmia­ny wy­uz­da­nych oby­cza­jów, do­pil­no­wać go i wy­śle­dzić miej­sca je­go kry­jó­wek. Bez prze­rwy nie­mal cze­ka­ła na je­go po­wrót. Gdy chwy­tał czap­kę i pę­dem wy­la­ty­wał z do­mu, coś pod­su­wa­ło się do jej gar­dzie­li i za­pie­ra­ło od­dech. Nie mia­ła już si­ły pro­sić urwi­sa, że­by nie cho­dził. Z po­cząt­ku uda­wał po­słu­szeń­stwo: cza­ił się, przy­mi­lał, wy­pra­szał po­zwo­le­nie na bom­bler­kę. Póź­niej na­brał zu­chwa­łe­go re­zo­nu. Z cza­sem stał się im­per­ty­nenc­ki, drwią­cy, uszczy­pli­wy, kłó­tli­wy i na­pa­stli­wy. A wresz­cie nic so­bie z mat­ki nie ro­bił. Za­ci­snę­ła zę­by i mil­cza­ła prze­ży­wa­jąc nie­skoń­czo­ne go­dzi­ny trwo­gi o je­dy­na­ka.

To ob­ce mia­sto sta­ło się dla niej jesz­cze bar­dziej ob­ce, cu­dze, nie­po­ję­te, groź­ne, zło­wiesz­cze. Po wy­jeź­dzie mę­ża wszyst­kie­go się tu­taj ba­ła. Do­pó­ki mąż był w do­mu, on był oso­bą – ona ci­chym i po­kor­nym cie­niem oso­by. Te­raz ów cień mu­siał stać się fi­gu­rą czyn­ną. Cień mu­siał na­brać wo­li, wła­dzy, de­cy­zji. Jak­że ten mus był nie­zno­śny, jak uciąż­li­wy! Mu­sia­ła wie­dzieć o wszyst­kim, prze­wi­dy­wać, za­po­bie­gać, roz­ka­zy­wać. Gu­bi­ła się w plą­ta­ni­nie swych obo­wiąz­ków. Nie wie­dzia­ła, od cze­go za­cząć, gdzie jest dro­ga i jak nią iść. Wsty­dzi­ła się i trwo­ży­ła. Prze­ży­wa­ła jed­ną z naj­sroż­szych tor­tur, tor­tu­rę czy­nu na­rzu­co­ną nie­do­łęż­nej bier­no­ści. Cier­pia­ła, nie mo­gąc dać so­bie ra­dy. Trwo­ga o sy­na, któ­ry się jak na złość zli­sił, do­bi­ja­ła ją. Je­dy­ną ulgę znaj­dy­wa­ła w cią­gu no­cy, kie­dy chło­pak twar­do spał. Sły­sza­ła wte­dy je­go od­dech, wie­dzia­ła, że jest obok niej i że mu nic nie za­gra­ża. Ale sa­ma wte­dy nie spa­ła. Po­pa­dła w bez­sen­ność. Wo­la­ła jed­nak bez­sen­ność bia­łej no­cy niż trwo­gę bia­łe­go dnia. Och, jak­że do­brze jej by­ło przy­cza­ić się na le­go­wi­sku, za­su­nąć się w kąt i pa­trzeć na ślicz­ną gło­wę chłop­ca, owia­ną gę­stwi­ną fa­li­stej czu­pry­ny i – pa­trząc tak na nie­go – o nim ma­rzyć!… Ja­kiż ślicz­ny, ja­kiż uko­cha­ny ten ło­buz, ten urwis, ten włó­czy­kij i za­wa­li­dro­ga!

Co mu się też śni – co tam prze­pły­wa pod cza­ru­ją­cą płasz­czy­zną spa­dzi­ste­go czo­ła? Co też to wi­dać w tych oczach głu­cho za­mknię­tych, pod cie­ni­sty­mi po­wie­ka­mi? Ja­kiś na­mięt­ny krzyk do­by­wa się z pul­su­ją­ce­go gar­dła! Ja­kieś gwał­tow­ne, dzi­kie, sro­gie wi­do­wi­sko ja­wi się przed nim, bo pro­sty nos na­cią­ga się jak cię­ci­wa łu­ku, noz­drza drga­ją, a war­gi nie­zrów­na­nych ust od­sło­ni­ły gro­zę i groź­bę prze­ślicz­nych bia­łych zę­bów! Ja­ki to wilk! Cóż za pa­sja nie­strzy­ma­na w tym sen­nym dziec­ka uśmie­chu! A pa­trząc tak na głów­kę je­dy­na­ka, głę­bo­ko roz­wa­ża­ła: „Któż to jest, na Bo­ga! ten chło­piec? Oto ta­jem­ni­ca nie­zba­da­na po­czę­ła go w niej. Oto był ma­leń­ki i nie­do­łęż­ny – kru­szy­na cie­le­sna, byt za­leż­ny je­dy­nie od niej – cząst­ka jej ca­ło­ści, jak gdy­by no­wy or­gan jej cia­ła, rę­ka lub no­ga… Wy­kar­mi­ła go, wy­pie­lę­gno­wa­ła, wy­ho­do­wa­ła. Z ro­ku na rok rósł w jej rę­kach, w jej oczach, w jej ob­ję­ciu. Każ­dy dzień je­go za­le­żał od niej, z niej się po­czy­nał, na niej się koń­czył. Si­ły swe prze­la­ła, ży­cie swe prze­są­czy­ła kro­pla po kro­pli w je­go si­ły. Na­sta­wi­ła i wy­pro­sto­wa­ła dro­gi je­go krwi. Nada­ła mu głos, krzyk, śpiew. A oto te­raz ob­cy się sta­je i zło­wiesz­czy. Ob­ra­ca się prze­ciw­ko niej. Z nie­go pły­nie na nią ja­kieś złe. Bez­gra­nicz­na mi­łość ku nie­mu prze­kształ­ca się i prze­ra­dza na krzyw­dę sła­be­go jej cia­ła i du­cha omdla­łe­go. Gdy­by go tak bez­gra­nicz­nie nie ko­cha­ła, cóż by jej by­ło, choć­by się psuł i, gdzie chce, ha­sał? Ale on bi­je w mi­łość, tar­ga tą si­łą, któ­rą go ob­da­rzył jej sła­by osta­tek mo­cy”.

Dnia­ło nie­raz, za­nim znu­żo­na po­pa­da­ła w sła­by pół­sen, w krót­kie za­po­mnie­nie się, w pół­czu­wa­nie. Bu­dził ją każ­dy ruch chłop­ca, je­go chra­pa­nie al­bo mo­wa przez sen. W tych sta­nach pół­świa­do­mo­ści za­wsze ucie­ka­ła z tych miejsc ob­cych „do do­mu”, to zna­czy do Sie­dlec. Sły­sza­ła w głę­bi swej gło­wy stuk kół po­cią­gu i wi­dzia­ła nie­zmie­rzo­ne ob­sza­ry pól, la­sów, pu­stek i pa­stwisk tej zie­mi prze­ogrom­nej – Ro­sji – któ­ra by­ła jej wię­zie­niem. Skry­te, ra­do­sne, iście zło­dziej­skie ma­rze­nie pod­po­wia­da­ło jej pe­ry­pe­tie czy­nu: za­brać Cza­ru­sia, za­wią­zać w wę­zeł tro­chę rze­czy i czmych­nąć. Uciec z te­go wy­gna­nia! Zwiać! Wie­dzia­ła w każ­dym ock­nie­niu, że to jest nie­moż­li­we, że te­go być nie mo­że, że Se­we­ryn ni­g­dy by na to nie przy­stał. Czyż nie miał­by pra­wa po­wie­dzieć, że ucie­kła dla­te­go, że w Sie­dl­cach jest Szy­mon Ga­jo­wiec?

To imię i to na­zwi­sko mia­ło moc cza­ro­dziej­ską. Ono tu od­sła­nia­ło daw­ne, wio­sen­ne po­ran­ki i let­nie dni, któ­rych już nie ma na zie­mi. Mia­ła zno­wu sie­dem­na­ście lat i tę ra­dość w ser­cu, któ­rej już nie ma na zie­mi. Wie­dząc o tym do­sko­na­le, że to jest gru­by i śmiesz­ny non­sens, by­ła zno­wu so­bą, daw­ną, mło­dą dziew­czy­ną. Ko­cha­ła zno­wu Szy­mo­na Ga­jow­ca se­kret­nie, skry­cie, na śmierć – jak wte­dy. By­ła zno­wu na śmierć ko­cha­na przez te­go wy­smu­kłe­go, pięk­ne­go mło­dzień­ca – jak wte­dy. Prze­ży­wa­ła swój nie­my ro­mans. Cze­ka zno­wu na je­go wy­zna­nie – dłu­go, tę­sk­nie. Ale on nie po­wie­dział jej ni­g­dy ani sło­wa! Ani jed­ne­go wes­tchnie­nia, ani jed­ne­go pół­słó­wecz­ka! Tyl­ko w tych ciem­nych, głę­bo­kich oczach je­go pło­nie mi­łość. Och, nie ro­mans, nie mi­łost­ka, nie ra­do­sny flirt, lecz po­sęp­na mi­łość. Jak­że mógł ośmie­lić się na wy­zna­nie mi­ło­sne, jej, pan­nie z „do­mu” sie­dlec­kie­go, on, bied­ny kan­ce­li­sta z „Pa­ła­ty”37, a nad­to po­cho­dzą­cy z chło­pów pod­la­skich czy tam z ja­kiejś drob­nej za­go­no­wej szlach­ty. To­też mil­czał, aż się do­mil­czał! Przy­je­chał Se­we­ryn i wy­da­no ją bez ga­da­nia. Wspo­mi­na­ła zno­wu od­jazd swój z mę­żem do Ro­sji. Stoi oto w oknie wa­go­nu, uśmiech­nię­ta, szczę­śli­wa, mło­da mę­żat­ka. Mnó­stwo lu­dzi, wszy­scy zna­jo­mi, ca­łe mia­sto. Gwar, kwia­ty, uści­ski, po­zdro­wie­nia, ży­cze­nia. A w głę­bi pe­ro­nu, z da­la, sam je­den, opar­ty o fra­mu­gę okna – tam­ten. Jęk prze­rzy­nał du­szę na no­wo. Wi­dzia­ła je­go oczy i uśmiech pe­łen śmier­tel­nej bo­le­ści.

Wspo­mi­na­ła dnie daw­ne, uro­cze chwi­le, kie­dy prze­cha­dza­li się nad wo­dą sta­wu w Se­ku­le, nad wo­dą nie­za­po­mnia­ną, po­kry­tą wod­ny­mi li­lia­mi. Pa­mię­ta­ła każ­de je­go sło­wo owo­cze­sne, ci­chą roz­mo­wę o unii pod­la­skiej38, o mę­czeń­stwie, ka­to­wa­niach, przy­mu­sach. W du­szy je­go unia pod­la­ska i ca­ła owa kra­ina smut­na a peł­na ta­jem­ni­cy mia­ła jak gdy­by ka­pli­cę swo­ją. On to je­den wie­dział o wszyst­kim, wszyst­ko znał z ak­tów, z pa­pie­rów urzę­do­wych, z ta­jem­nych ra­por­tów. On je­den stał nad dro­ga­mi te­go kra­ju jak sa­mot­ny krzyż. Jej tyl­ko jed­nej po­wie­rzał se­kre­ty. I tak go oto zdra­dzi­ła… Wspo­mi­na­ła wy­ciecz­kę jed­ną do Dro­hi­czy­na39, dra­bi­nia­sty­mi wo­za­mi, w licz­nym to­wa­rzy­stwie mło­dzie­ży. Jak­że by­ło we­so­ło, ja­ka wio­sna by­ła w du­szach!

Po dro­dze za­trzy­ma­no się obok sta­rej unic­kiej ka­plicz­ki, za­bi­tej gwoź­dzia­mi i ska­za­nej na za­gła­dę. Wspo­mnia­ła so­bie oczy Ga­jow­ca, oczy wznie­sio­ne na ze­szło­wiecz­ny w głę­bi ob­raz. O Bo­że, te­go czło­wie­ka od­rzu­ci­ła, po­de­pta­ła, za­bi­ła na du­szy!… Wspo­mi­na­ła po raz ty­sięcz­ny ów list je­go okrut­ny, gdy się ro­ze­szła wieść, że wy­cho­dzi za Se­we­ry­na – list na sze­ściu stro­ni­cach, bła­gal­ny, że­brzą­cy, za­ma­za­ny stru­ga­mi łez, obłą­ka­ny list Ga­jow­ca. Po­dar­ła go wów­czas, lecz sło­wa te­go pi­sma ży­ły w jej du­szy. Czy­ta­ła je w pa­mię­ci swej, jak wte­dy na stry­chu, gdy tar­ga­ła wło­sy i omdle­wa­ła z roz­pa­czy. Na wspo­mnie­nie imie­nia te­go czło­wie­ka, któ­re­mu ni­g­dy nie uści­snę­ła rę­ki, do któ­re­go nie wy­rze­kła jed­ne­go czul­sze­go wy­ra­zu, wio­sna oj­czy­sta pach­nia­ła w jej du­szy. On to był jej na­uczy­cie­lem, prze­wod­ni­kiem, ci­chym mi­strzem – ach, i wy­bra­nym ze wszyst­kich lu­dzi na zie­mi! Wszyst­ko prze­szło, na­sta­ło strasz­ne od­da­le­nie w cza­sie, w prze­strze­ni – na­ro­dził się Cza­ruś – a prze­cie tam­ten czło­wiek nie umarł w du­szy. Gdy­by na­wet nie by­ło go już na zie­mi, bło­go­sła­wi­ła je­go pa­mięć…

Od mę­ża nad­cho­dzi­ły li­sty dość czę­sto. Był na li­nii bo­jo­wej, gdzieś w Pru­sach Wschod­nich, po­nad Ma­zur­ski­mi Je­zio­ra­mi40. Li­sty je­go by­ły jed­no­staj­ne, nie­mal urzę­do­we, su­che i za­wie­ra­ją­ce za­wsze te sa­me zwro­ty. Oczy­wi­ście nie skar­ży­ła się mę­żo­wi na sy­na – prze­ciw­nie, w spo­sób kłam­li­wy chwa­li­ła go za cno­ty, któ­rych ani cie­nia nie ujaw­niał. Oj­ciec dzię­ko­wał w li­stach swych Ce­za­re­mu za tak chwa­leb­ne pro­wa­dze­nie się i po­stę­py w na­ukach. Mat­ka od­czy­ty­wa­ła te ustę­py za­twar­dzia­łe­mu re­cy­dy­wi­ście i osią­ga­ła na chwi­lę coś w ro­dza­ju skru­chy i ża­lu za grze­chy. Ale niech­że któ­ry z ko­le­gów, ja­kiś tam Mi­sza czy Ko­la, gwiź­nie pod oknem, już by­ło po skru­sze i moc­nym po­sta­no­wie­niu po­pra­wy!

Raz tyl­ko przy­stą­pi­ło coś do Ce­zar­ka. Był zwy­czaj, iż w miej­sco­wej ka­pli­cy ka­to­lic­kiej śpie­wa­no w nie­dzie­lę na chór­ku. Ce­za­ry miał bar­dzo ład­ny głos i kil­ka już ra­zy śpie­wał so­lo przy akom­pa­nia­men­cie fis­har­mo­nii. Ksiądz, Gru­zin, wy­cho­wa­ny w głę­bi Ro­sji i nie­przy­chyl­nie uspo­so­bio­ny dla Po­la­ków, nie­chęt­nie zga­dzał się na te śpie­wy, jed­nak to­le­ro­wał je ze wzglę­du na licz­ną pol­ską ko­lo­nię. Pew­ne­go je­sien­ne­go po­ran­ka Ce­za­ry śpie­wał na chór­ku sta­rą, po­spo­li­tą pieśń:

Gdy się za­niósł od sa­mot­ne­go śpie­wu, chwy­ci­ło go coś za ser­ce. Nie­po­ję­ta, głu­cha tę­sk­no­ta za oj­cem się­gnę­ła do osta­tecz­nej głę­bi w je­go du­szy. Czuł, że la­da chwi­la za­nie­sie się od pła­czu. Śpiew je­go stał się przej­mu­ją­cy i pięk­niej­szy po­nad wszel­ką po­chwa­łę. Sta­ry, ste­ra­ny, za­pi­ty urzęd­nik, któ­ry już sła­bo ję­zyk pol­ski pa­mię­tał, le­d­wie mógł so­bie dać ra­dę z akom­pa­nia­men­tem – drżą­cy­mi pal­ca­mi chwy­tał współ­to­ny, aże­by nic nie uro­nić, aże­by – ucho­waj Bo­że! – nic nie ze­psuć w tej pie­śni, co się sta­ła wiesz­cze­niem po­nad­ludz­kim, za­iste mo­dli­twą przed Pa­nem. Zda­wa­ło się słu­cha­czom, że to anioł nie­biań­ski zstą­pił z ko­ściel­ne­go ob­ra­zu, sta­nął przy kla­wi­kor­dzie i za­śpie­wał za grzesz­nych lu­dzi pieśń bła­gal­ną.

Ten ko­ściel­ny na­strój od­szedł jed­nak rów­nie szyb­ko, jak przy­szedł. Za mu­ra­mi ka­pli­cy Cza­ruś był so­bą, a ra­czej był we wła­dzy wspól­ne­go sza­łu, któ­ry go wraz z ko­le­ga­mi opę­tał. Uczu­cie tę­sk­no­ty za oj­cem, nie­od­par­te i głę­bo­kie, na­po­tka­ło na swej dro­dze oba­wę wo­bec moż­li­wo­ści po­wro­tu ro­dzi­ca. Ol­brzy­mia ba­nia swo­bo­dy stłu­kła­by się na­tych­miast. Trze­ba by zno­wu przy­cza­ić się, uda­wać świę­tosz­ka, grzecz­niu­sia, pra­cow­nicz­ka, któ­ry o ni­czym nie my­śli, tyl­ko o szkol­nej i po­zasz­kol­nej na­uce. Ani mrum­ru już wte­dy o wła­snej wo­li, o bu­ja­niu sa­mo­pas, do­kąd oczy po­nio­są, i o tym nie­na­sy­co­nym upa­ja­niu się wol­nym po­wie­trzem, ja­kie da­je mło­do­cia­ne roz­pa­sa­nie.

Czę­sto­kroć zresz­tą owo roz­pa­sa­nie przy­bie­ra­ło for­my dziw­nie po­spo­li­te. Ko­le­dzy scho­dzi­li się u jed­ne­go ze współ­próż­nia­ków i, ni­by to w wiel­kiej ta­jem­ni­cy, śpie­wa­li naj­bar­dziej zna­ne i naj­bar­dziej okle­pa­ne pie­śni ro­syj­skie. Po śpie­wach na­stę­po­wa­ły kar­ty. Ten i ów ko­chał się. Ce­za­ry jesz­cze się w ni­kim nie ko­chał, ale wie­dział, że ta­ka po­zy­cja ist­nie­je i jest w mo­dzie.

Se­we­ryn Ba­ry­ka nie po­ko­nał Niem­ców nad Ma­zur­ski­mi Je­zio­ra­mi. Prze­ciw­nie – wiał na wschód z resz­tą ar­mii. Dłu­go nie by­ło od nie­go wie­ści, a gdy wresz­cie na­de­szła, to już zu­peł­nie ską­d­inąd. Był w Kar­pa­tach42. Parł na Wę­gry. Przy­sy­łał stam­tąd wia­do­mo­ści, tak sa­mo su­che i jed­no­brz­mią­ce. Każ­dy list za­czy­nał się od py­tań o Ce­za­re­go i koń­czył nie­skoń­czo­ny­mi dla nie­go po­zdro­wie­nia­mi. Ani jed­ne­go sło­wa, ani wzmian­ki o po­wro­cie! Bi­twy, ob­lę­że­nia, po­cho­dy, śnie­gi, do­li­ny i gó­ry, gó­ry, któ­rych Ce­za­ry nada­rem­nie szu­kał na ma­pie.

Po­ło­że­nie żo­ny i sy­na by­ło za­bez­pie­czo­ne. Już sa­ma pen­sja ofi­cer­ska, wy­pła­ca­na punk­tu­al­nie, wy­star­czy­ła­by naj­zu­peł­niej. Nad­to Se­we­ryn Ba­ry­ka przed pój­ściem na front wy­jął z sa­fe­su43 ban­ko­we­go znacz­ną część swych oszczęd­no­ści, za­mie­nił na zło­to i „na wszel­ki wy­pa­dek” za­ko­pał w piw­ni­cy wraz z bi­żu­te­rią i co cen­niej­szy­mi przed­mio­ta­mi ze sre­bra i zło­ta. Sa­mych pie­nię­dzy by­ło kil­ka­set ty­się­cy. Przy ce­re­mo­nii za­ko­py­wa­nia, do­ko­na­nej w no­cy z ca­łą ostroż­no­ścią i pre­me­dy­ta­cją, by­ła obec­na pa­ni Ba­ry­ko­wa i Ce­za­ry. Część ka­pi­ta­łu po­zo­sta­wio­na w ban­ku, zno­wu „na wszel­ki wy­pa­dek”, słu­ży­ła do do­raź­ne­go użyt­ku i do­wol­ne­go roz­po­rzą­dze­nia. Z te­go mat­ka i syn mo­gli czer­pać, ile chcie­li, na swe po­trze­by, na opła­tę lek­cji ję­zy­ków, mu­zy­ki, śpie­wu, tań­ca, kon­nej jaz­dy, łyżw, wro­tek, mo­to­cy­klu, ro­we­ru, ło­dzi mo­to­ro­wej, ae­ro­pla­nu, sa­mo­cho­du oraz wszel­kiej in­nej ma­nii czy fa­na­be­rii je­dy­na­ka, o ja­kiej tyl­ko du­sza je­go za­ma­rzyć mo­gła.

Ce­za­rek dbał o to, że­by „ra­chu­nek bie­żą­cy” nie sple­śniał w ban­ku. Pró­bo­wał wszyst­kie­go, co mu strze­li­ło do gło­wy. Mat­ka zga­dza­ła się na wszyst­ko, a ra­czej mu­sia­ła na wszyst­ko przy­sta­wać, co po­dyk­to­wał. Jeź­dził te­dy po lą­dzie i po mo­rzu, a na­wet la­tał po po­wie­trzu. Nie moż­na po­wie­dzieć, że­by się wca­le nie uczył al­bo na­wet źle uczył. Lu­bił na przy­kład mu­zy­kę i grał du­żo, w cza­sie lek­cji i po­za lek­cja­mi. Czy­tał mnó­stwo wsze­la­kich ksią­żek. Prze­cho­dził z kla­sy do kla­sy, tak i owak ła­ta­jąc bra­ki sys­te­ma­tycz­nych i po­rząd­nych stu­diów, jak to by­wa­ło za cza­sów oj­cow­skich, kie­dy trze­ba by­ło przy­sia­dy­wać fał­dów dzień dnia44 i wszyst­ko pil­nie od­ra­biać do ostat­nie­go uda­rien’ja45.

Po ro­ku, dwu, trzech la­tach, o oj­cu da­le­kim – w isto­cie – jak gdy­by słuch za­gi­nął. Ba­ry­ka był wciąż w ar­mii. Czy­nił ofen­sy­wy i do­zna­wał de­fen­syw, lecz nie przy­jeż­dżał. Raz do­niósł, że był ran­ny, że le­żał w szpi­ta­lu, kę­dyś da­le­ko, na gra­ni­cy rdzen­nej Pol­ski. Dłu­go po­tem nie pi­sał. Gdy po­tem list nad­szedł, był to skrypt nie­ofi­cjal­ny, da­to­wa­ny z in­ne­go miej­sca po­by­tu.

W tym cza­sie Ce­za­rek wy­ra­stał na sa­mo­dziel­ne­go, a ra­czej sa­mo­wład­ne­go mło­ko­sa. O oj­cu – ja­koś za­po­mniał. Myśl o oj­cu – by­ło to wid­mo prze­sta­rza­łych za­ka­zów, pa­dół ja­kiś ciem­ny, z któ­re­go zio­nę­ło uczu­cie dziw­nie bo­le­sne, ści­ska­ją­ce, a na­de wszyst­ko smut­ne, tę­sk­ne, lecz za­ra­zem w nie­po­ję­ty spo­sób wła­sne i ro­dzo­ne. Ce­za­ry nie lu­bił my­śleć o oj­cu. Cza­sa­mi jed­nak chwy­ta­ło go w pół dro­gi, ni to w ob­ję­cia, błęd­ne wid­mo – za­trzy­my­wa­ły po­środ­ku za­ba­wy nie­wi­dzial­ne rę­ce. Coś go cza­sa­mi cią­gnę­ło w od­męt smut­ku i ża­lu, któ­ry się na­gle pod no­ga­mi otwie­rał. Trze­ba by­ło po­tem za­bi­jać to uczu­cie, któ­re no­si­ło wśród ko­le­gów na­zwę chan­dra46, wy­sił­ka­mi na łód­ce, na ro­we­rze, na mo­to­cy­klu al­bo na dzi­kim ko­zac­kim ko­niu. W cią­gu tych dłu­gich wo­jen­nych lat mat­ka sta­ła się dla Ce­za­re­go czymś tak po­dat­nym, po­wol­nym, uży­tecz­nym, wła­snym, po­słusz­nym wzglę­dem każ­de­go za­chce­nia i od­ru­chu, że, za­iste, był to już je­go or­gan, jak rę­ka lub no­ga. Nie zna­czy to wca­le, że­by Ce­za­rek był złym sy­nem, a je­go mat­ka nie­do­łęż­ną cia­pą. Lecz tak da­le­ce zro­sły się te dwa or­ga­ni­zmy, a je­den tak do dru­gie­go na­le­żał, iż sta­no­wi­ły jed­no du­cho­we cia­ło. Z wol­na i kon­se­kwent­nie Ce­za­rek zaj­mo­wał miej­sce Se­we­ry­na ja­ko źró­dło de­cy­zji, ra­dy, pla­nu i rzu­tu oka na me­tę da­le­ką oraz ja­ko roz­ka­zo­daw­ca. Nie zaj­mo­wał się do­mem i je­go spra­wa­mi, lecz od nie­go wszyst­ko za­le­ża­ło. Wie­dzie­li wszy­scy, iż pa­ni Ba­ry­ko­wa od­bie­ra i wrę­cza pie­nią­dze tu­dzież wy­ko­ny­wu­je47 po­le­ce­nia, ale rzą­dzi pięk­ny Ce­za­rek.

W do­stat­nio urzą­dzo­nym miesz­ka­niu wszyst­ko zo­sta­ło na miej­scu, jak by­ło w chwi­li od­jaz­du Se­we­ry­na Ba­ry­ki. Ani je­den cięż­ki me­bel nie zo­stał ina­czej prze­sta­wio­ny w sa­lo­nie – ani jed­na książ­ka ina­czej po­ło­żo­na na biur­ku w ga­bi­ne­cie pa­na do­mu. Tak sa­mo wszyst­ko tkwi­ło na miej­scu, jak gdy­by te­goż dnia ra­no wy­szedł do swe­go urzę­du „na prze­my­słach”. Oto ga­ze­ta, któ­rą czy­tał w przed­dzień wy­jaz­du – oto dro­go­cen­ny nóż do roz­ci­na­nia kar­tek, jesz­cze, zda się, cie­pły od uję­cia przez je­go dłoń, tkwi w środ­ku roz­ło­żo­ne­go to­mu. Miesz­ka­nie to, moż­na by rzec, by­ło ob­ra­zem po­tęż­ne­go pań­stwa, w któ­re­go ob­rę­bie się przy­tu­li­ło. Jak tam, tak i tu wszyst­ko sta­ło po­tęż­ny­mi pra­ca­mi usta­no­wio­ne i z daw­na uję­te w klu­by.

Go­spo­darz nie wra­cał. W trze­cim ro­ku woj­ny nie by­ło od nie­go żad­nej wie­ści tak dłu­go, iż żo­na, a na­wet lek­ko­myśl­ny syn po­pa­dli w roz­pacz. In­for­ma­cje w urzę­dach woj­sko­wych by­ły ja­kieś męt­ne i nie­pew­ne. Raz po­wie­dzia­no, że ma­jor „Sie­wie­rian Gri­go­rie­wicz Ba­ry­ka” – za­gi­nął. Kie­dy in­dziej wy­ja­śnio­no, że do­stał się „praw­do­po­dob­nie” do nie­miec­kiej czy au­striac­kiej nie­wo­li. Wresz­cie od­pa­lo­no na­tar­czy­we py­ta­nia zim­nym cio­sem, z pew­nym iro­nicz­nym zmru­że­niem urzęd­ni­cze­go oka, iż prze­padł w ot­chła­niach woj­ny, wieść o nim za­gi­nę­ła tak da­le­ce, iż o tym czło­wie­ku nic zgo­ła nie wia­do­mo. Roz­pacz nie­szczę­snej ko­bie­ty prze­cho­dzi­ła wszel­kie gra­ni­ce.

Nie tu jed­nak by­ły gra­ni­ce, a na­wet nie tu­taj jesz­cze by­ło pań­stwo roz­pa­czy. Na­su­nę­ło się to pań­stwo wiel­kie i dzi­kie, nie­wia­ro­god­ne i nie­po­ję­te ja­ko­by za­gon ta­bu­nów ta­tar­skich, z prze­stwo­rów Ro­sji i z cza­su. Jed­ne­go dnia ro­ze­szła się w mie­ście Ba­ku lo­tem bły­ska­wi­cy wieść: re­wo­lu­cja48! Co zna­czy­ło w prak­ty­ce owo sło­wo, nikt ob­ja­śnić nie umiał, a gdy by­ło naj­mą­drzej­sze­go po­pro­sić o wy­ja­śnie­nie, na pew­no orzekł coś in­ne­go niż po­przed­ni znaw­ca i co in­ne­go niż je­go na­stęp­ca. Je­że­li kto wie­dział co­kol­wiek re­al­ne­go o isto­cie re­wo­lu­cji, to chy­ba tyl­ko sam Ce­za­ry Ba­ry­ka, gdyż on to ją wła­śnie z miej­sca wsz­czy­nał. Przede wszyst­kim, z daw­na już sły­sząc, że jest gdzieś ja­kaś re­wo­lu­cja, prze­stał „uczęsz­czać” do swej ósmej kla­sy. Wraz z nim co gor­liw­si wy­znaw­cy je­go spo­so­bu my­śle­nia i po­stę­po­wa­nia. Nad­to – prze­brał się po cy­wil­ne­mu. Nie­zu­peł­nie zresz­tą: czap­ka uczniow­ska bez pal­my, ma­ry­nar­ka cy­wil­na. Gdy zaś dy­rek­tor gim­na­zjum, spo­tkaw­szy go na mie­ście, w naj­nie­win­niej­szej my­śli za­py­tał, cze­mu to pa­ra­du­je po cy­wil­ne­mu, w czap­ce na ba­kier i ze szpi­cru­tą – tro­stocz­koj49 – w rę­ku, Ce­za­rek tąż szpi­cru­tą – tro­stocz­koj – wy­mie­rzył dy­rek­to­ro­wi w sen­sie od­po­wie­dzi dwa z daw­na zbio­ro­wo wy­śnio­ne in­dy­wi­du­al­ne cio­sy: je­den w pra­we ucho, a na­stęp­nie dru­gi w le­we. Zbie­go­wi­sko ulicz­ne nie sta­nę­ło po stro­nie po­krzyw­dzo­ne­go dy­rek­to­ra, lecz wła­śnie po stro­nie na­past­ni­ka Ba­ry­ki. Ce­za­ry od­szedł spo­koj­nie do do­mu, oto­czo­ny au­re­olą, nio­sąc w rę­ku sław­ną od­tąd tro­stocz­kę. Sko­ro zaś dy­rek­tor gim­na­zjum, zwo­ław­szy ra­dę pe­da­go­gicz­ną, wy­da­lił Ce­za­re­go Ba­ry­kę z tej szko­ły, ze wszyst­kich in­nych gim­na­zjów ba­kiń­skich i ze wszyst­kich szkół w pań­stwie, gdyż za­le­cił go do tak zwa­ne­go „wil­cze­go bi­le­tu” – to był to akt naj­zu­peł­niej nie­szko­dli­wy, gdyż Ce­za­ry Ba­ry­ka nie kwa­pił się już do żad­nej szko­ły w tym pań­stwie. In­ne mu już wia­try świ­sta­ły ko­ło uszu.

Ani pod­sąd­ny, ani człon­ko­wie ka­rzą­ce­go cia­ła nie­wie­le przy­wią­zy­wa­li wa­gi do wy­ro­ku. Obi­ty zwierzch­nik za­skar­żył wy­cho­wań­ca do są­du. Lecz nim nad­szedł ter­min po­wo­ła­nia na­past­ni­ka przed krat­ki, ja­kieś ta­jem­ni­cze si­ły tłu­kły co noc szy­by w miesz­ka­niu dy­rek­to­ra gim­na­zjum nie po­zo­sta­wia­jąc ani jed­nej – ma­za­ły dzieg­ciem i in­ny­mi źle wo­nie­ją­cy­mi mer­kap­ta­na­mi50 drzwi, scho­dy i ścia­ny je­go wil­li – wrzu­ca­ły mu do ga­bi­ne­tu przez dziu­ry w oknach zde­chłe szczu­ry, urzą­dza­ły po­de drzwia­mi ko­cie mu­zy­ki i wszel­kie in­ne ża­kow­skie psi­ku­sy. Po­li­cja? Po­li­cja sta­ła się w tej do­bie czyn­ni­kiem prze­dziw­nie ospa­łym. Nie mo­gła żad­ną mia­rą po­chwy­cić i uka­rać zło­czyń­ców. Moż­na by po­wie­dzieć, iż sro­mot­nie przed ni­mi tchó­rzy­ła, jak zresz­tą wszy­scy w mie­ście. Któż mógł wie­dzieć, czy to w ten spo­sób nie ob­ja­wia swej po­tę­gi re­wo­lu­cja, tak groź­na i wszech­wład­na na pół­no­cy pań­stwa? Tej zaś no­wej si­le na­czel­nej po­li­cja nie chcia­ła się na­ra­żać.

Przez czas dość dłu­gi w mie­ście Ba­ku by­ło głu­cho, mar­two i nud­no. Wszyst­ko jesz­cze po daw­ne­mu ru­sza­ło się i ła­zi­ło, ale nie­sły­cha­nie ospa­le, nie­mra­wo, z re­zer­wą, a na­wet jaw­ną per­fi­dią. Nie mo­gło być ina­czej, sko­ro z dnia na dzień wszyst­ko się od­mie­nia­ło. Dwa ży­wio­ły mia­sta51 – Ta­ta­rzy i Or­mia­nie – cza­to­wa­li na się wza­jem­nie z wy­szcze­rzo­ny­mi zę­ba­mi i wy­ostrzo­nym w za­na­drzu kin­ża­łem. Wła­dze, re­gu­lu­ją­ce ten sta­ry za­targ na rzecz pa­no­wa­nia ro­syj­skie­go, przy­wa­ro­wa­ły, al­bo­wiem w sa­mym źró­dle ich po­tę­gi coś się urwa­ło i wy­wró­ci­ło do gó­ry no­ga­mi. Wresz­cie wszyst­ko pierz­chło na wszyst­kie stro­ny. Zja­wił się ko­mi­sarz re­wo­lu­cyj­ny – o dzi­wo! – Po­lak z po­cho­dze­nia. Ten pio­ru­nem usta­no­wił no­wą wła­dzę i za­pro­wa­dził no­we po­rząd­ki. Ta­ta­rzy i Or­mia­nie da­li po­kój wal­ce, a jed­ni i dru­dzy na swój spo­sób wy­zy­ski­wa­li sy­tu­ację. Przede wszyst­kim – zni­kły wszel­kie to­wa­ry. Po­za­my­ka­no skle­py. Za­bra­kło żyw­no­ści. Ban­ki nie wy­da­wa­ły zło­żo­nych ka­pi­ta­łów i nie wy­pła­ca­ły pro­cen­tów. Nikt nie do­sta­wał pen­sji. Ru­go­wa­no z miesz­kań. Za­pa­no­wa­ła uli­ca, ro­bot­ni­cy naf­to­wi i fa­brycz­ni, cze­ladź skle­po­wa i do­mo­wa, ma­ry­na­rze. By­ło tam jed­nak sto­sun­ko­wo spo­koj­nie. Mia­sto sta­ło wła­ści­wie bra­kiem rzą­du, a si­łę swą czer­pa­ło z wal­ki skłó­co­nych ple­mion. Lud­ność nie­za­moż­na upa­ja­ła się mi­tyn­ga­mi52, mo­wa­mi i wy­wra­ca­niem wszyst­kie­go na ni­ce.

Ce­za­ry Ba­ry­ka był oczy­wi­ście by­wal­cem zgro­ma­dzeń lu­do­wych. Na jed­nym z ta­kich zbie­go­wisk wie­sza­no in ef­fi­gie53 bur­żu­azyj­nych ce­sa­rzów, wiel­ko­rząd­ców, pre­zy­den­tów, ge­ne­ra­łów, wo­dzów – mię­dzy in­ny­mi lal­kę ubra­ną za Jó­ze­fa Pił­sud­skie­go. Tłum kla­skał ra­do­śnie, a Ce­za­rek naj­gło­śniej, choć nic jesz­cze, co praw­da, o Jó­ze­fie Pił­sud­skim nie wie­dział. Wszyst­ko, co wy­krzy­ki­wa­li mów­cy wie­co­wi, tra­fia­ło mu do prze­ko­na­nia, by­ło jak­by wy­ję­te z je­go wnę­trza, wy­rwa­ne z je­go gło­wy. To by­ła wła­śnie esen­cja rze­czy. Gdy wra­cał do do­mu, po­wta­rzał mat­ce wszyst­ko od a do z, wy­ja­śniał ar­ka­na co za­wil­sze. Mó­wił z ra­do­ścią, z fu­rią od­kryw­cy, któ­ry na­resz­cie tra­fił na swo­ją dro­gę.

Mat­ka nie cho­dzi­ła na mi­tyn­gi. Pa­trzy­ła te­raz po­nu­ro w zie­mię i nie od­zy­wa­ła się z ni­czym do ni­ko­go. Gdy by­ła z Ce­za­rym sam na sam, pró­bo­wa­ła opo­no­wać. Lecz wte­dy po­pa­dał w gniew, gro­mił ją, iż ni­cze­go nie mo­że zro­zu­mieć z rze­czy tak ja­snych, pro­stych i spra­wie­dli­wych. Ga­da­ła zaś nie­stwo­rzo­ne kli­tuś-baj­tuś. Twier­dzi­ła, że kto by chciał two­rzyć ustrój ko­mu­ni­stycz­ny, to po­wi­nien by po­dzie­lić na rów­ne dzia­ły pu­stą zie­mię, ja­kiś step czy ja­kieś gó­ry, i tam wspól­ny­mi si­ła­mi orać, siać, bu­do­wać – żąć i zbie­rać. Za­czy­nać wszyst­ko spra­wie­dli­wie, z Bo­ga i ze sie­bie. Cóż to za ko­mu­nizm, gdy się we­drzeć do cu­dzych do­mów, pa­ła­ców, ko­ścio­łów, któ­re dla in­nych ce­lów zo­sta­ły prze­zna­czo­ne i po rów­no po­dzie­lić się nie da­dzą. Jest to – mó­wi­ła – po­spo­li­ta gra­bież. Nie­wiel­ka to sztu­ka z pa­ła­cu zro­bić mu­zeum. By­ło­by sztu­ką god­ną no­wych lu­dzi – wy­two­rzyć sa­mym przed­mio­ty mu­ze­al­ne i umie­ścić je w gma­chu zbu­do­wa­nym ko­mu­ni­stycz­ny­mi si­ła­mi w mu­ze­al­nym ce­lu. Draż­ni­ła tak sy­na swy­mi ba­nia­lu­ka­mi, ar­gu­men­ta­mi spod ciem­nej gwiaz­dy, a ra­czej z naj­ob­skur­niej­szej „sie­dlec­kiej” uli­cy, aż tu­taj na świa­tło re­wo­lu­cji przy­tasz­czo­ny­mi, iż świerz­bi­ła go rę­ka, że­by ją za ta­kie an­ty-re­wo­lu­cyj­ne bzdu­ry po pro­stu zdzie­lić po­tęż­nie i raz na za­wsze od­uczyć re­ak­cji. Nie szczę­dził jej uwag w sło­wie i od­po­wied­nich epi­te­tów. Znie­cier­pli­wie­nie po­no­si­ło go nie­raz tak da­le­ko, iż póź­niej ża­ło­wał pew­nych do­bit­nych afo­ry­zmów. Gdy się już bar­dzo gnie­wał, za­ci­cha­ła, a na­wet ro­bi­ła mi­ny i gry­ma­sy przy­ta­ku­ją­ce al­bo wprost uda­wa­ła re­wo­lu­cyj­ny en­tu­zjazm.

Nie na sa­mych wie­cach i ze­bra­niach by­wał mło­dy Ba­ry­ka. W tłu­mie, w pod­nie­co­nym, wzbu­rzo­nym, roz­ju­szo­nym na­tło­ku lu­dzi, pę­dził nie­raz do wię­zień, gdy wy­włó­czo­no z lo­chów róż­nych bia­ło­gwar­dzi­stów, re­ak­cyj­nych ge­ne­ra­łów, wsła­wio­nych okru­cień­stwa­mi, i gdy ich mor­do­wa­no. Pa­trzał, jak się w tej ro­bo­cie od­zna­cza­li ma­ry­na­rze oraz roz­ma­ite oso­by urzę­do­we. Cze­kał nie­raz dłu­go na sa­mo­wol­ne eg­ze­ku­cje i przy­pa­try­wał się nie­opi­sa­nym sza­leń­stwom ludz­kim, gdy za­bi­ja­no po­wol­nie, wśród bła­gań ska­zań­ców o ry­chlej­szą śmierć. Gdy wra­cał z tych wi­do­wisk i opo­wia­dał mat­ce szcze­gó­ło­wo, co tam by­ło i jak się od­by­wa­ło, gdy miał oczy roz­sze­rzo­ne, noz­drza ro­ze­dr­ga­ne, gdy był zzia­ja­ny, wzru­szo­ny, uśmiech­nię­ty dia­bel­skim pół­u­śmie­chem, ona co­fa­ła się przed nim, wle­pia­ła weń prze­ra­żo­ne oczy i mam­ro­ta­ła swe mo­dli­twy.

Pew­nej no­cy, gdy twar­do spał, ze­szła do piw­ni­cy ze śle­pą la­tar­ką i wy­ko­pa­ła znacz­ną część skar­bu zło­żo­ne­go przez mę­ża. Tę więk­szą i cen­niej­szą część wy­nio­sła za mia­sto i ukry­ła w mu­rach sta­rych zwa­lisk, w pew­nej wnę­ce, któ­rą naj­przód z pre­me­dy­ta­cją zba­da­ła. Ta jej prze­zor­ność – wy­ni­ka­ją­ca z głu­che­go ro­zu­mie­nia pro­stac­kie­go, z in­stynk­tu, ja­kim się w woj­nach i re­wo­lu­cjach rzą­dzą i kie­ru­ją lu­dzie przy­ziem­ni, tak zwa­ni ciem­ni, chło­pi, kup­czy­ki, ma­li prze­my­słow­cy, pod­miej­scy rze­mieśl­ni­cy i drob­ni za­rob­ni­cy – wnet wzię­ła swój sku­tek. Wy­da­ny zo­stał de­kret ko­mi­sar­ski, aże­by każ­dy, kto­kol­wiek ma skarb za­ko­pa­ny w zie­mi, wska­zał go wła­dzy pod ka­rą głów­ną. Ce­za­ry przy­szedł do do­mu z wia­do­mo­ścią o de­kre­cie i oświad­cze­niem, iż on nie­zwłocz­nie wska­że miej­sce skar­bu ro­dzin­ne­go w piw­ni­cy. Nie z tchó­rzo­stwa, lecz dla idei! Dość te­go ży­cia na koszt lu­du! Nie chce mieć krwi na swych rę­kach! Pa­li go zło­to oj­cow­skie!

Mat­ka ki­wa­ła gło­wą. Zga­dza­ła się, sko­ro tak chce on, gło­wa do­mu. Nie by­ło już mo­wy ani wzmian­ki o oj­cu. Ce­za­rek wy­ko­nał swe po­sta­no­wie­nie. Przy­szli wnet lu­dzie świa­do­mi, maj­ster­ki w prze­szu­ki­wa­niu piw­nic, cwa­nia­ki w tej ma­te­rii, któ­rzy by i bez je­go „idei” zna­leź­li skarb oj­cow­ski, zwą­cha­li i spe­ne­tro­wa­li złot­ko, choć­by by­ło na sto łok­ci w zie­mię czy w mur wpusz­czo­ne. Ce­za­ry pa­trzał z du­mą, gdy wy­no­szo­no oszczęd­no­ści Se­we­ry­na Ba­ry­ki. Gdy jed­nak zja­wił się na obiad zha­sa­ny i zgłod­nia­ły, żą­dał je­dze­nia i gnie­wał się, gdy by­ło ma­ło. A by­ło co­raz mniej i co­raz jed­no­staj­niej­sze: co dzień – ry­by i ka­wior. Ani już śla­du chle­ba, mię­sa, ja­rzyn, owo­ców! Do­wóz ustał i skle­py by­ły na głu­cho za­mknię­te. Ce­za­ry nie py­tał, skąd mat­ka bie­rze pie­nią­dze na ry­by i ka­wior. Tę­sk­nił za chle­bem i owo­ca­mi, ale po­cie­szał się pew­ni­kiem, iż re­wo­lu­cja prze­ży­wa te bra­ki chwi­lo­wo. Tym­cza­sem ry­by i ka­wior, po­wta­rza­ją­ce się trzy ra­zy dzien­nie i bez od­mia­ny, po­czę­ły szko­dzić na zdro­wiu wszyst­kim.

Cóż do­pie­ro mó­wić o mat­ce Ba­ry­ki! Nie ja­dła, chu­dła z dnia na dzień, a nie sy­pia­ła wca­le. Gdy mło­dy adept54 re­wo­lu­cji ca­ły te­raz dzień spę­dzał po­za do­mem na ob­ser­wo­wa­niu zja­wisk spo­łecz­ne­go prze­wro­tu, a wła­ści­wie na gro­ma­dze­niu fa­ce­cji, za­baw­nych nie­skoń­cze­nie, sko­ro jed­ni szli z sa­lo­nów do piw­nic, a in­ni z piw­nic do sa­lo­nów – mat­ka je­go gro­ma­dzi­ła za­pa­sy. Wy­my­ka­ła się z mia­sta na da­le­ką pro­win­cję. Czy­ni­ła wy­pra­wy w step uro­dzaj­ny, bie­gną­cy ku wy­brze­żom rze­ki Ku­ry55, do za­gród ta­tar­skich i gru­ziń­skich al­bo do fol­warcz­ków nie­miec­kich. Zra­zu je­cha­ła ko­le­ją, a póź­niej z ja­kiejś pod­rzęd­nej sta­cyj­ki pusz­cza­ła się pie­cho­tą. Nio­sła ze so­bą zło­te i srebr­ne przed­mio­ty, zło­te im­pe­ria­ły56 i srebr­ne ru­ble, a w za­mian za nie wy­pra­sza­ła ja­kieś pa­rę garn­cy ziar­na psze­ni­cy, ży­ta, wresz­cie jęcz­mie­nia, a na­wet pro­sa. Kil­ka­kroć uda­ło jej się wy­dę­bić, po pro­stu wy­że­brać, za ol­brzy­mią ce­nę nie­co mą­ki. Nio­sła ją z po­wro­tem, upa­da­jąc pod cię­ża­rem, wior­sta­mi do sta­cji ko­le­jo­wej, a w sa­mym po­cią­gu prze­my­ca­ła, krót­ko mó­wiąc, pod spód­ni­cą. Cho­dzi­ły bo­wiem wzdłuż wa­go­nów pa­tro­le i kon­fi­sko­wa­ły te­go ro­dza­ju in­dy­wi­du­ali­stycz­ną i bur­żu­azyj­ną kon­tra­ban­dę. Przy­tasz­czyw­szy ziar­no do mia­sta, Ba­ry­ko­wa nio­sła je po no­cy do Ta­ta­rów, z któ­ry­mi mia­ła za­daw­nio­ne kon­szach­ty. Meł­ła ziar­no, zno­wu za ba­jecz­ną opła­tą w zło­cie i sre­brze. Po no­cy rów­nież pie­kła chle­by i pod­pło­my­ki, naj­czę­ściej nie­wy­ro­śnię­te plac­ki z jęcz­mie­nia, aże­by jej je­dy­nak mógł za­kosz­to­wać świę­te­go, mącz­ne­go chle­ba. Ce­za­ry ma­ło co wie­dział o tych mat­czy­nych wy­ciecz­kach. Nie in­for­mo­wa­ła go prze­cie, skąd i ja­kim spo­so­bem po­sia­da cen­ne rze­czy na wy­mia­nę za zbo­że i mą­kę. Wie­dzia­ła, że w świę­tej głu­po­cie swo­jej wy­dał­by w te pę­dy i tam­ten skarb z gro­ty. Pra­wi­ła mu te­dy, iż ten Ta­tar al­bo tam­ten Or­miasz­ka da­je jej po sta­rej zna­jo­mo­ści pa­rę gar­ści żyt­niej mą­ki.

Lecz si­ły tej ko­bie­ty ma­la­ły. No­gi jej za­pla­ta­ły się i gię­ły. W oczach la­tał jak­by rój skrzy­deł czar­nych nie­to­pe­rzów, a du­sza peł­na by­ła mro­ku i stra­chu. Ba­ła się te­raz śmier­ci. Strasz­li­wie, ach, strasz­li­wie! Cóż się sta­nie z tym chłop­cem nie­szczę­snym! Bę­dzie ja­kimś ka­tem, zbó­jem, mor­der­cą! Du­sza je­go ru­nie w prze­paść! Umrze tu­taj z gło­du wśród lu­dzi, któ­rzy się tę­go na­śmie­ją z je­go chłop­czyń­skiej ła­two­wier­no­ści.

Miesz­ka­nie Se­we­ry­na Ba­ry­ki za­re­kwi­ro­wa­no. Do sa­lo­nu, ga­bi­ne­tu, sy­pial­ni, ja­dal­ni wpro­wa­dzi­li się no­wi lu­dzie. Roz­sie­dli się na me­blach i za­gar­nę­li wszyst­ko, co by­ło w miesz­ka­niu. Ce­za­ry z mat­ką mie­ścił się te­raz w naj­mniej­szym po­ko­iku, a sy­piał w ni­szy, gdzie daw­niej by­ło le­go­wi­sko po­ko­jów­ki.

Gdy za­bie­ra­no ga­bi­net oj­ca, Ce­za­ry przy­po­mniał so­bie za­le­ce­nie: „Pil­no­wać jak oka w gło­wie!” – wy­pi­sa­ne w ma­łej ksią­żecz­ce opra­wio­nej ozdob­nie, któ­rą mu nie­raz po­ka­zy­wa­no. Chciał od­szu­kać ową ksią­żecz­kę, po­ka­zać ją, ko­mu na­le­ży, ja­ko nie­win­ną pa­miąt­kę, i za­cho­wać ją dla oj­ca, gdy­by przy­pad­kiem żył i gdy­by kie­dyś po­wró­cił. Prze­szu­kał ca­łą sza­fę, prze­rzu­cił wszyst­kie książ­ki, lecz bro­szur­ki o wy­pra­wie ge­ne­ra­ła Dwer­nic­kie­go na Ruś nie zna­lazł. Przy­szedł te­dy do wnio­sku, że oj­ciec mu­siał ją za­brać ze so­bą.

Pry­wa­cje57, na któ­re Ce­za­ry Ba­ry­ka zo­stał na­ra­żo­ny – wy­rze­cze­nie się pół­do­bro­wol­ne i szcze­rze ofiar­ne wszyst­kie­go: roz­kosz­nych za­baw, spor­tów, miesz­ka­nia, je­dze­nia, ubra­nia, pie­nię­dzy – po­dzia­ła­ło jed­nak na nie­go w pew­nej mie­rze otrzeź­wia­ją­co. Ja­koś spo­waż­niał, ze­smut­niał. Po­czął spo­strze­gać rze­czy i zja­wi­ska, któ­re daw­niej nie wpa­da­ły mu w oczy. Przede wszyst­kim z na­gła i z dzi­wacz­ną oczy­wi­sto­ścią uj­rzał – mat­kę. Ude­rzy­ła go nie­spo­dzie­wa­nie jej twarz, jej ma­ło­mów­ność, jej spo­glą­da­nie spode łba, jej spo­sób za­cho­wa­nia się, po­stę­po­wa­nia, mil­cze­nia. Przy­pa­trzył się jej pew­ne­go ra­zu pil­nie, spod oka – i wzdry­gnął się jak od spa­rze­nia bia­łym że­la­zem. Po­czął ob­ser­wo­wać jej wy­bie­gi, śle­dzić jej kro­ki, ba­dać jej uczyn­ki – i wzdry­gnął się jesz­cze bar­dziej. Nie by­ła prze­cie jesz­cze sta­ra, mia­ła za­le­d­wie czter­dzie­ści lat, a wy­glą­da­ła na sześć­dzie­siąt. Zgar­bi­ła się, sku­li­ła, zma­la­ła. By­ła si­wa, po­marsz­czo­na, żół­ta, odzia­na w daw­ną, wy­świech­ta­ną su­kien­czy­nę. Gdy bie­ga­ła za je­go spra­wa­mi, wy­no­si­ła je­go bru­dy, pra­ła je­go bie­li­znę, ob­słu­gi­wa­ła go jak po­ko­jów­ka i ku­char­ka – czę­sto chwy­ta­ła się rę­ka­mi za ser­ce al­bo za gło­wę. Wi­dział, jak się pod­pie­ra sę­ka­tym ki­jem wcho­dząc na scho­dy – ma­ca rę­ka­mi sprzę­ty i ścia­ny w bia­ły dzień, jak­by na­gle ośle­pła. Sma­ga­ją­cy wstyd wziął go w ob­ro­ty na wspo­mnie­nie usług tej ste­ra­nej i bez­sil­nej ko­bie­ty, gdy go pie­lę­gno­wa­ła, zdro­we­go bycz­ka, któ­ry się wy­sy­piał, ob­że­rał, wy­po­czy­wał i tra­wił wo­bec niej, go­nią­cej ostat­kiem tchu i wy­czer­pa­ny­mi ner­wa­mi.

Nie mógł jed­nak­że zmie­nić od ra­zu po­stę­po­wa­nia – ni­by to dla­te­go, że mat­ka spo­strze­gła­by się od ra­zu – a wła­ści­wie z ja­kie­goś szcze­gól­ne­go wsty­du czy z ja­kiejś py­chy. Po­czął nie­po­strze­że­nie, chył­kiem, ni­by to od nie­chce­nia po­ma­gać w pra­cy: no­sić cięż­kie rze­czy, usu­wać bru­dy, myć pod­ło­gę i na­czy­nia, na­wet prać, pra­so­wać, rą­bać drwa, dźwi­gać wo­dę i pi­tra­sić ja­dło. Tłu­ma­czył mat­ce z daw­ną opry­skli­wo­ścią, iż na­de­szły cza­sy in­ne, ko­mu­ni­stycz­ne, i oto wszy­scy mu­szą pra­co­wać. Kto nie pra­cu­je, ten niech nie je. Gra­bit’ na­gra­blen­no­je58 – o ty­le tyl­ko jest słusz­ne, o ile się pra­cu­je. Precz z bia­ły­mi rącz­ka­mi! – i tym po­dob­ne.

Wy­śle­dził wresz­cie se­kret mat­czy­ny, naj­sta­ran­niej cho­wa­ny: wy­pra­wy za mia­sto po zbo­że. Wte­dy ogar­nął go żal stu­siecz­ny. Ce­za­ry pła­kał głu­cho, my­śląc o tym, jak bie­gła ob­cy­mi po­la­mi, cią­gnąc i nio­sąc dla nie­go zbo­że, jak się od ro­wu do ro­wu sła­nia­ła na zwą­tla­łych no­gach, jak chwy­ta­ła po­wie­trze, któ­re­go płu­ca co­raz wię­cej po­trze­bo­wa­ły. Po­czął w no­cy cza­to­wać na jej bez­sen­ność. Wsta­wał, okry­wał ją, ma­łą i chu­dą pod koł­drą, jak­by jej wca­le nie by­ło – utu­lał, uspa­ka­jał, uci­szał. Zda­rza­ło się, iż za­sy­pia­ła słod­ko uśmiech­nię­ta, z ra­do­snym w ser­cu we­se­lem od je­go ła­ska­wych słów i nie­znacz­nych po­gła­skań.

W tym cza­sie obo­je ja­koś przy­tu­li­li się do sie­bie mo­ral­nie i wspar­li ra­mio­na­mi du­cha. Ce­za­ry spo­strzegł, iż mat­ka, któ­ra „nic nie mo­gła ska­po­wać, naj­prost­szych rze­czy nie ro­zu­mia­ła” – nie by­ła prze­cież tak ogra­ni­czo­na, jak mu się z pierw­sze­go wy­da­wa­ło. Pew­ne wy­ni­ki prze­wi­dy­wa­ła nie­omyl­nie ja­sno, nie­któ­re zja­wi­ska oce­ni­ła z ma­te­ma­tycz­ną do­kład­no­ścią. Tu brzmią ta­kie oto ha­sła, wdra­ża się w ży­cie ta­kie oto że­la­zne dy­rek­ty­wy, ta­kie pa­da­ją wznio­słe i wspa­nia­łe na­ka­zy – a ona wi­dzi w skut­ku coś bez­względ­nie od­wrot­ne­go, coś śmiesz­nie i dia­me­tral­nie59 prze­ciw­ne­go. I oto, wbrew lo­gi­ce rze­czy, wbrew si­le i kie­run­ko­wi im­pul­su – we­dług jej mru­kli­wej, pół­gęb­kiem wy­ra­żo­nej wąt­pli­wo­ści spra­wy po­szły. Za­sta­na­wia­ła Ce­za­re­go ta przy­pad­ko­wa zbież­ność, lecz nie zdo­ła­ła go ze­pchnąć z dro­gi ob­ra­nej.

Gdy od stro­ny Astra­cha­nia przy­cho­dził sta­tek pa­sa­żer­ski, o czym mat­ka za­wsze z gó­ry wie­dzia­ła, oby­dwo­je cho­dzi­li do por­tu i wy­cze­ki­wa­li – nie wie­dzieć na co. Wła­ści­wie na­wet wie­dzie­li na co, lecz ni­g­dy o tym nie mó­wi­li. Nie chcie­li przy­znać się przed so­bą i ba­li się, że­by nie spło­szyć szczę­ścia. Cze­ka­li na oj­ca. Te­raz już Ce­za­ry nie lę­kał się je­go po­wro­tu, gdy by­ło za póź­no. Stra­cił już wszel­ką na­dzie­ję, od­kąd mu po­wie­dzia­no w urzę­dzie, że oj­ciec zgi­nął na woj­nie. Nie wy­ja­wiał te­go mat­ce, gdyż nie był w sta­nie wy­mie­rzyć jej te­go cio­su w stru­dzo­ne ser­ce. Zresz­tą – wąt­pił. Ileż to ra­zy po­wra­ca­li ci, któ­rych za za­bi­tych ogło­szo­no!

Sta­li te­dy za­wsze w por­cie i cze­ka­li, gdy w za­dy­mio­nej od mgły, sza­ro­błę­kit­nej ot­chła­ni mo­rza miał się uka­zać punk­cik nie­ja­sny. Twarz mat­ki kost­nia­ła wte­dy, oczy męt­nia­ły, war­gi sta­wa­ły się drżą­ce, dło­nie mię­ły chust­kę, mo­krą od łez. Taj­ne, bez­słow­ne mo­dli­twy prze­pły­wa­ły po­przez jej cia­ło wy­nisz­czo­ne – mo­dli­twy ta­mecz­ne, pod­la­skie, wśród re­li­gij­nych prze­śla­do­wań wy­ho­do­wa­ne, a na tak da­le­ki brzeg wy­nie­sio­ne i na tak od­mien­ne ko­le­je wy­da­rzeń… Zży­ma­ła się we­wnętrz­nie, wi­ła się w udrę­cze­niu po­wąt­pie­wa­nia i w ży­wej tor­tu­rze na­dziei, upa­da­ła pod krzy­żem swym, le­żąc u drzwi Bo­ga w bła­ga­niu, aże­by na tym stat­ku, co za Ap­sze­roń­skim Pół­wy­spem w mrocz­nej rósł da­le­ko­ści – był Se­we­ryn. Z mo­rza i z te­go lą­du ru­skie­go, sto­kroć ob­szer­niej­sze­go niż mo­rze, z dzie­jów strasz­li­wych woj­ny i re­wo­lu­cji, z po­ża­rów i sza­leń­stwa gro­mad ludz­kich – mó­gł­że nad­pły­nąć czło­wiek wy­śnio­ny, on je­den je­dy­ny, któ­ry ją na ten brzeg wy­wiódł i sa­mą rzu­cił? Pa­trzy­ła po­przez za­sło­ny łez w sta­tek ów, ja­ko­by w wi­dze­nie anio­ła bo­że­go, któ­ry mię­dzy lą­dem i mo­rzem prze­bie­ga nio­sąc szczę­ście al­bo nie­szczę­ście. Ser­ce ło­mo­ta­ło w jej pier­si jak dzwon w wie­ży pu­stej, gdy sta­tek nad­pły­wał, wcho­dził do przy­sta­ni, przy­bi­jał… Rzu­ca­ła się oczy­ma na każ­dą twarz i na każ­dą po­stać, gdy pu­blicz­ność za­czę­ła wy­cho­dzić. Mie­rzy­ła wzro­kiem każ­de­go czło­wie­ka i każ­de­go od­trą­ca­ła – ze spło­szo­nym i za­lę­kłym swo­im prze­kleń­stwem.

– Nie ma! – gdy wy­cho­dzi­li tłu­mem.

– Nie ma! – gdy się ci­snę­li na most­ku.

– Nie ma! – gdy się roz­sy­py­wa­li na ka­mien­nym wy­brze­żu.

A gdy wy­szedł na­resz­cie ostat­ni z ostat­nich i sa­mi je­no ma­ry­na­rze zo­sta­wa­li na po­kła­dzie, mu­sia­ła sa­ma sie­bie prze­mo­cą chwy­tać za ra­mio­na, aże­by nie ru­nąć na gła­zy por­tu, nie wyć i nie rwać wło­sów. Lecz prze­cie do­ro­sły syn stał przy niej. On tak­że pa­trzał w przy­by­szów. On tak­że prze­wier­cał tłusz­czę oczy­ma i za­ta­piał wzrok w ciż­bę na most­ku, sko­ro tyl­ko wy­wa­lać się za­czę­ła z wnę­trza okrę­tu. I on cze­kał. Nie­raz okrop­ne mo­skiew­skie wy­zwi­sko z warg je­go zla­ty­wa­ło. Za­czy­nał drwić z tych przy­by­szów. Wska­zy­wał ich mat­ce z nie­na­wi­ścią, z tą no­wą, no­wo­mod­ną nie­na­wi­ścią, ja­kiej ni­g­dy przed­tem w je­go ser­cu nie by­ło. Mó­wił, że to jest kał Ro­sji. Mó­wił, że cze­luść otwar­ta te­go stat­ku to jest jak gdy­by otwór kisz­ki od­cho­do­wej wiel­kie­go car­stwa. Ucie­ki­nie­rzy! Uchodź­cy! Bur­żu­je! Da­ją oto dra­pa­ka z oj­czy­zny. Zmia­ta­ją – urzęd­ni­cy, dy­gni­ta­rze, pa­no­wie, wiel­cy ma­gna­ci i pod­ma­gnat­ki, kup­cy, prze­my­słow­cy, chło­pi, po­pi i ofi­ce­ro­wie. Wład­cy nie­daw­ni, czi­no­dra­ły60, stu­paj­ki61, wszel­kie ciem­ne in­dy­wi­dua w naj­dzi­wacz­niej­szych ubra­niach i reszt­kach mun­du­rów. Ten i ów ma jesz­cze gwiaz­dę, „ko­kar­dę”62 na cza­pie. Pa­no­wie w ar­mia­kach63, ma­gna­ci w chłop­skich ru­basz­kach64, a mam­ro­czą z ci­cha po­mię­dzy so­bą po fran­cu­sku. Wor­ki nio­są na ple­cach, to­bo­ły plą­czą się do­oko­ła ich nóg, rę­ce nie mo­gą udźwi­gnąć gra­tów i sprzę­tów. Da­ją nu­ra z oj­czy­zny swej do Azji Mniej­szej, do Kon­stan­ty­no­po­la i „w ogó­le”, by­le­by tyl­ko w świat da­le­ki. Go­to­wi by­li pod­bi­jać, przy­własz­czać so­bie, po­chło­nąć świat ca­ły, a te­raz świat ich po­chło­nie. Wy­cho­dzą na pod­bój świa­ta w pa­ni­ce, w trwo­dze, w bo­jaź­ni wiel­kiej, któ­ra ich ba­tem wy­pę­dza z dzie­dzin ich wła­dzy. Prze­fa­so­wa­ła ich i prze­ma­ce­ro­wa­ła do­sko­na­le re­wo­lu­cja w zę­bach i try­bach swych ka­tow­ni-czre­zwy­cza­jek65. Wie­ją te­raz, gdzie pieprz ro­śnie. Wo­lą być w łach­ma­nach i iść o ki­ju, by­le­by da­lej a da­lej, od tych miejsc nie­ogar­nio­nych, nad któ­ry­mi roz­po­ście­ra­ło się pra­wo ich pa­ra­gra­fu i ich ko­zac­kie­go ba­to­ga.

Pew­ne­go dnia, gdy tak obo­je cze­ka­li jak zwy­kle i gdy już ca­ły sta­tek opu­sto­szał aż do ostat­nie­go czło­wie­ka – a cze­ka­li po swo­je­mu, na próż­no – za­uwa­ży­li pew­ną gru­pę nę­dza­rek, któ­re wy­szedł­szy ze stat­ku usia­dły w kucz­ki tuż na ka­mie­niach, ze­braw­szy ko­ło sie­bie wę­zeł­ki i to­boł­ki. By­ła to ro­dzi­na zło­żo­na z czte­rech dziew­cząt i mat­ki, ko­bie­ty star­szej. Dziew­czę­ta by­ły su­che, wy­nisz­czo­ne, ob­dar­te tak da­le­ce, że obu­wie ich skła­da­ło się z desz­czu­łek po­przy­wią­zy­wa­nych do stóp sznur­ka­mi, łach­ma­ny zwi­sa­ły z nich w strzę­pach, a przez dziu­ry wi­dać by­ło na­gie cia­ło. Oso­by te nie by­ły jed­nak nę­dzar­ka­mi z uro­dze­nia. Twa­rze ich by­ły re­gu­lar­ne i sub­tel­ne, a twarz mat­ki zdra­dza­ła, po­mi­mo łach­ma­nów odzie­nia, ja­kąś wy­twor­ność i de­li­kat­ność. Sa­mo cier­pie­nie by­ło w tej twa­rzy od­mien­ne, jak gdy­by do­brze wy­cho­wa­ne i ary­sto­kra­tycz­ne. Mat­ka Ce­za­re­go, przez wro­dzo­ne jej uspo­so­bie­nie li­to­ści­wo­ści, pod­su­nę­ła się do tych ko­biet i za­czę­ła z ni­mi roz­ma­wiać. Ce­za­ry, któ­ry ta­kich tkli­wizn nie zno­sił, ru­szył w swo­ją stro­nę. Wte­dy je­go mat­ka śmia­ło już za­wią­za­ła zna­jo­mość z przy­by­ły­mi. Oka­za­ło się, że jest to księż­na i księż­nicz­ki Szczer­ba­tow-Ma­ma­jew, ucie­ka­ją­ce z kra­ju. Ma­jąt­ki ich, obej­mu­ją­ce wiel­kie ob­sza­ry zie­mi, la­sy, fa­bry­ki, pa­ła­ce, wil­le – zo­sta­ły skon­fi­sko­wa­ne, a one sa­me, prze­wle­czo­ne przez naj­roz­ma­it­sze kry­mi­na­ły, zje­dzo­ne przez cho­ro­by, kro­sty, brud, wszy i nę­dzę osta­tecz­ną, wy­rwa­ły się wresz­cie i ucie­ka­ją, do­kąd oczy po­nio­są.

Pa­ni Ba­ry­ko­wa, tknię­ta współ­czu­ciem, za­pro­si­ła je do swe­go po­ko­ju i po­ło­ży­ła spać, jak mo­gła i zdo­ła­ła w nie­wiel­kim lo­ka­lu. Gdy mło­de usnę­ły na wspól­nym le­go­wi­sku, roz­po­star­tym na zie­mi, w po­przek izby, księż­na Szczer­ba­tow-Ma­ma­jew w kuch­ni zwie­rzy­ła się w czte­ry oczy go­ścin­nej i li­to­ści­wej Po­lce. Oto na obu­dwu66 wy­chu­dłych łyd­kach, od ko­la­na do sto­py, mia­ła po­za­pi­na­ne bran­so­le­ty bez­cen­nej war­to­ści, nie tyl­ko co do wa­lo­ru dro­gich ka­mie­ni, lecz i co do ich wa­gi hi­sto­rycz­nej, pa­miąt­ko­wej. Te zło­te kaj­da­ny nę­ka­ły ją strasz­li­wie, gdyż, na pół po­otwie­ra­ne, wgry­zły się w cia­ło swy­mi pasz­cza­mi i po­wy­że­ra­ły krwa­we wklę­śnię­cia. Obie­dwie67 od­ję­ły z bo­le­snych nóg księż­nej owe bran­so­le­ty, któ­rych w po­cią­gach-tie­płusz­kach68, a po­tem na stat­ku nie zdej­mo­wa­ła od ty­go­dni w oba­wie re­wi­zji i kon­fi­ska­ty. Uło­ży­ły je na pie­cu i księż­na od ty­lu cza­sów pierw­szy raz za­snę­ła.

Nie­szczę­ście chcia­ło, że tej­że no­cy zwa­li­ła się do miesz­ka­nia re­wi­zja. Pre­cjo­za zna­le­zio­no i za­bra­no, a ka­rę za ukry­wa­nie zło­ta i dro­gich ka­mie­ni w ta­kiej ilo­ści po­niósł Ce­za­ry i je­go mat­ka. Oby­dwo­je do­sta­li się na czar­ną li­stę. Tyl­ko do­bra opi­nia, ja­ką u władz bol­sze­wic­kich cie­szył się „to­wa­rzysz Ba­ry­ka”, wpły­nę­ła na zmniej­sze­nie ka­ry. Emi­grant­ki, któ­re, oczy­wi­sta, śle­dzo­no, do­sta­ły się zno­wu do sro­giej tur­my69.

Go­ści­na udzie­lo­na księż­nej Szczer­ba­tow-Ma­ma­jew nie wy­szła mat­ce Ce­za­re­go na zdro­wie. Od tej chwi­li by­ła, wi­dać, ści­śle tro­pio­na, gdyż przy­trzy­ma­no ją wła­śnie, gdy za­mie­rza­ła wy­do­być coś ze skar­bu ukry­te­go w gó­rze za mia­stem – w ce­lu wy­pra­wie­nia się zno­wu na wieś po zbo­że. Bi­ta po­tęż­nie „po mor­dzie”, przy­zna­ła się do po­sia­da­nia skar­bu i po­ka­za­ła kry­jów­kę, gdzie się mie­ścił. To jej jed­nak nie ura­to­wa­ło. Skie­ro­wa­no ją do ro­bót pu­blicz­nych w por­cie. Nie­dłu­go tam jed­nak pra­co­wa­ła. Ro­bo­ty owe by­ły do­sko­na­łą ku­ra­cją pro­wa­dzą­cą z te­go świa­ta na tam­ten. Ce­za­ry wy­jed­nał to swy­mi proś­ba­mi, iż na ja­kiś czas umiesz­czo­no mu mat­kę w szpi­ta­lu po­wszech­nym. Lecz gdy od­po­czę­ła, trze­ba by­ło zno­wu iść do cięż­kich ro­bót. Sła­by i znisz­czo­ny or­ga­nizm nie wy­trzy­mał: pchnię­ta przez do­zor­cę, pa­dła na dro­dze i skoń­czy­ła ży­cie. Mia­no zwło­ki cho­wać we wspól­nym ro­wie kontr­re­wo­lu­cjo­ni­stów, lecz i tu syn wy­że­brał ustęp­stwo. Po­cho­wa­no „bur­żuj­kę” od­dziel­nie, na ka­to­lic­kim cmen­ta­rzu. Ksiądz Gru­zin od­pra­wił nad nią prze­pi­sa­ne mo­dły, wy­po­wie­dział sta­re ła­ciń­skie wy­ra­zy, do któ­rych by­ła przy­tro­czo­na jej dzie­cię­ca wia­ra, ra­dość mło­do­ści i wiel­kie smut­ki ży­cia.

Nim jed­nak spusz­czo­no pro­stą trum­nę w głąb do­łu, Ce­za­ry za­pra­gnął raz jesz­cze spoj­rzeć na mat­kę. Ode­rwał de­skę na­kry­wa­ją­cą świer­ko­we pu­dło i po raz ostat­ni przy­pa­trzył się ob­li­czu zga­słej. Spla­ta­jąc jej ze­sztyw­nia­łe pal­ce do snu wiecz­ne­go, zo­ba­czył rów­nież, że zło­ta ob­rącz­ka, któ­rą przez ty­le lat przy­wykł ca­ło­wać i wy­czu­wać, iż by­ła nie­ja­ko czę­ścią rę­ki, czymś ni­by kość czy su­staw70, wro­śnię­ta w skó­rę chu­dej rę­ki – że ta zło­ta ob­rącz­ka zdar­ta zo­sta­ła z pal­ca wraz z nie­ży­wą skó­rą, gdyż, wi­dać, nie chcia­ła pod­dać się roz­łą­cze­niu do­bro­wol­ne­mu. Sczer­nia­ła, za­pie­kła ra­na wid­nia­ła na tym miej­scu, gdzie nie­gdyś by­ła ob­rącz­ka. Ce­za­ry za­pa­mię­tał so­bie ten wi­dok. Nikt nie umiał mu po­wie­dzieć, kto za­brał ślub­ny pier­ścień mat­ki. Na za­py­ta­nie, czy tu na­stą­pi­ła kon­fi­ska­ta, wzru­sza­no urzę­do­wy­mi ra­mio­na­mi, od­po­wia­da­no skrzy­wie­niem ust w uśmiech po­błaż­li­wy, iro­nicz­ny-nie­iro­nicz­ny, wy­ro­zu­mia­ły. Te­raz do­pie­ro czu­ciem do­tarł do wia­do­mo­ści, dla ko­go to w dzie­ciń­stwie i za­ra­niu wcze­snych mło­dzień­czych lat prze­cho­wy­wał kin­żał w skal­nej kau­ka­skiej pie­cza­rze.

Tak to Ce­za­ry Ba­ry­ka sam je­den zo­stał na świe­cie. Nie miał już mat­ki, nie miał oj­ca i nie miał nic z daw­ne­go do­stat­ku. Na­wet po­kój w daw­nym miesz­ka­niu ode­bra­no mu i prze­zna­czo­no in­ny, da­le­ko od te­go miej­sca, w czar­nym mie­ście, wśród „prze­my­słów”. Po śmier­ci mat­ki o oj­cu prze­stał już my­śleć. Wła­dze bol­sze­wic­kie, gdy jesz­cze raz usi­ło­wał po­wziąć wia­do­mość, udzie­li­ły mu fa­tal­nej. We­dług tej ostat­niej in­for­ma­cji Se­we­ryn Ba­ry­ka, ma­jor ar­mii car­skiej, prze­szedł daw­no – daw­no na stro­nę wro­gów, przy­stał do pol­skich le­gio­nów, zdra­dził swój sztan­dar. Lecz – do­da­wa­no – i tam, w tych le­gio­nach, nie ma go we­dług da­nych, ja­kie biu­ra wy­wia­dow­cze po­sia­da­ją. I tam prze­padł bez wie­ści. – Po­gib!71 – wy­krztu­szo­no wresz­cie z ukry­tą ra­do­ścią.

By­ła to już for­mu­ła ostat­nia, nie­odwo­łal­na.

Ce­za­ry schwy­ta­ny zo­stał przez ar­kan72 sa­mot­no­ści. Za ży­cia mat­ki nie znał te­go sta­nu. Tak du­ży ka­wa­ler, wy­pra­wia­jąc roz­ma­ite fo­chy czy­sto oso­bi­ste, szedł prze­cież pro­wa­dzo­ny za rę­kę. Te­raz do­pie­ro zdrę­twiał, nie znaj­du­jąc już w próż­ni rę­ki ma­łej, chu­dej, sła­bej. Sta­wiał się har­do sa­me­mu so­bie, tłu­ma­cząc swym uczu­ciom, że prze­cież to jest naj­na­tu­ral­niej­sze zja­wi­sko, iż sta­ra, scho­ro­wa­na, zde­ner­wo­wa­na ko­bie­ci­na zmar­ła. Zwłasz­cza w wa­run­kach tak dla jej zdro­wia nie­od­po­wied­nich. Ale nie pod­da­wał się ro­zu­mo­wa­niu, nie chciał mu ulec – żal – stan po­dob­ny do wszech­wład­nej go­rącz­ki, któ­ra po­ra­ża or­ga­nizm zdro­wy. Sa­me no­gi nio­sły na cmen­tarz, do tej świe­żej ku­py gli­ny prze­sy­co­nej ziem­ny­mi ga­za­mi, gdzie le­ża­ło za­ko­pa­ne je­ste­stwo czu­ją­ce mat­ki. Sie­dział tam i pa­trzał w zie­mię.

Te­raz do­pie­ro wy­raź­nie wi­dział, jak ta sła­ba ko­bie­ta by­ła sa­mą so­bą, jak da­le­ce świa­do­mie szła do swe­go ce­lu, jak nie­omyl­nie wi­dzia­ła wszyst­ko, co by­ło na dro­dze, po któ­rej szła do swe­go ce­lu. Ona jed­na nie by­ła za­sko­czo­na przez wy­pad­ki. Chwy­ta­ła nad­cho­dzą­ce w swe dło­nie na­tych­miast, do­sko­na­le i świa­do­mie, co w każ­dej mi­nu­cie jej, mat­ce czy­nić na­le­ży. Przy­pa­tru­jąc się te­raz po­przez ku­pę czer­wo­nej ba­kiń­skiej gli­ny ży­ciu swej mat­ki, Ce­za­ry wi­dział, że ona nie by­ła sła­ba, lecz wła­śnie sil­na. Gnę­bi­ły ją, na­pa­sto­wa­ły, bi­ły cho­ro­by wy­dzie­ra­ją­ce wszel­ką si­łę – bez­sen­ność, ane­mia, wresz­cie bie­da i gło­do­wa­nie, a wszyst­kie wy­szczer­bi­ły się na niej. Prze­cie ani na jed­nę73 mi­nu­tę nie pod­da­ła się ni­cze­mu, nie usta­ła, nie cof­nę­ła się, nie uci­chła. Do­pie­ro pod­ła, so­ba­cza74 ludz­ka prze­moc i fi­zycz­na, nie­zwal­czo­na śmierć prze­trą­ci­ła jej że­la­zną wo­lę. Te­raz do­pie­ro wy­su­nę­ły się na świa­tło prze­wi­nie­nia wzglę­dem niej, nie­po­słu­szeń­stwa, gru­biań­stwa, cham­skie opo­ry, nędz­ne po­słu­gi­wa­nie się tym bez­cen­nym na­czy­niem du­cha. Ale łzy nie­mę­skie, któ­re skru­cha wy­ci­ska­ła, sta­no­wi­ły kry­ni­cę oczysz­cze­nia. Na no­wo się od­naj­dy­wa­li – mat­ka i syn. Rę­ka w rę­kę szli w la­sy da­le­kie na sto­kach po­łu­dnio­wych pod­gó­rza al­bo w ga­je nad­brzeż­ne Zy­chu, któ­re wie­trzyk wio­sen­ny po­gła­ska­niem osre­brzał. Ce­za­ry był sam i nie sam. Pa­trzył na wdzięcz­ne drzew­ko brzo­skwi­nio­we, co na tle ka­mien­ne­go ogro­dze­nia pra­co­wi­te­go Ta­ta­ra ja­snym się ró­żem wy­róż­nia­ło w tym strasz­nym bez­drzew­nym kra­ju, i mó­wił z ci­cha do mat­ki: – Patrz, sa­mot­ne drzew­ko brzo­skwi­nio­we! – Zry­wał naj­wcze­śniej­sze wio­sen­ne ane­mo­ny75 i kie­li­chy ich bez­won­ne, otwar­te w stro­nę nie­ba, od­da­wał nie ist­nie­ją­cej dło­ni. Kładł kwia­ty te w zim­nym po­wie­trzu, a gdy upa­da­ły na zie­mię, śnił, iż rę­ce wiecz­nie skłon­ne do ob­jęć przy­ci­ska­ją je do uśmiech­nię­tych ust, czuł na so­bie po­wró­sła nie do prze­stą­pie­nia, z tą sa­mą si­łą obej­mu­ją­ce.

Dłu­gie go­dzi­ny prze­pę­dzał na wpa­try­wa­niu się w mo­rze, wiecz­nie jed­na­kie i wiecz­nie od­mien­ne, ku któ­re­mu usko­ki na­gich gór zni­ża­ją się na­głym upad­kiem – nad któ­rym wi­szą zwa­ły strzę­pia­stych so­sen Po­łu­dnia. Gdy tra­wy otu­la­ją­ce urwi­ste ogro­dy pięk­nej za­to­ki pół­wy­spu za­zie­le­ni­ły się buj­ną i lśnią­cą bar­wą, a wśród nich sto­kroć, fioł­ki i sa­san­ki otwar­ły swe oczy ży­we i uka­za­ły twa­rzycz­ki, przy­po­mi­nał so­bie pi­sma po­etów, któ­rych mu się w róż­nych ję­zy­kach uczyć ka­za­no i któ­ry­mi daw­niej po­gar­dzał. Gdy wy­le­wa­ły woń swą, wiecz­ne ro­dzą­cą wzru­sze­nie, przy­cho­dził do prze­świad­cze­nia, iż dwie są tyl­ko na zie­mi spra­wy nie­śmier­tel­ne i nie pod­le­ga­ją­ce ze­psu­ciu śmier­ci: wie­ku­isty po­wrót kwia­tów na wio­snę i od­two­rze­nie ich po­wro­tu na zie­mię w wier­szach po­etów. Wy­po­wia­dał te­raz mat­ce umar­łej te ci­che, wo­nie­ją­ce jak fioł­ki sło­wa, na nic ni­ko­mu nie przy­dat­ne, swoj­skie i ob­ce, któ­rych daw­niej nie ro­zu­miał i nie ce­nił. Po­sy­łał jej do zim­nej głę­bi gro­bu wia­do­mość tam­ty­mi sło­wy, iż wio­sna przy­szła zno­wu – iż pta­szek zło­to­pió­ry, wi­wil­ga bo­ża-wo­la, któ­re­go tak lu­bi­li po­ka­zy­wać so­bie za dni szczę­śli­wych, upły­nio­nych, któ­re­go śpie­wu słu­chać lu­bi­li w po­ran­ki wio­sny, zja­wił się skąd­siś zno­wu i wśród ga­łę­zi sa­mot­ne­go ce­dru nie­zro­zu­mia­łą mo­wą swo­ją ogła­sza nie­bio­som, mo­rzu i zie­mi szczę­ście po­wro­tu przed­wio­śnia.

Ce­za­ry – po­nie­wcza­sie! – był te­raz ule­gły mat­ce. Wsu­wał się pod jej rę­kę, jak wte­dy, gdy był ma­leń­ki i bez­sil­ny. Usi­ło­wał po­siąść wszyst­kie jej my­śli, zro­zu­mieć ją, po­jąć ją aż do ostat­ka. I znacz­na by­ła ulga w je­go cier­pie­niu, gdy ją tak w sie­bie wchła­niał. Wszyst­kę76! Z ca­łym za­so­bem jej my­śli, uczu­wań, ze wszyst­ki­mi od­no­ga­mi, od­ga­łę­zie­nia­mi i za­zę­bie­nia­mi jej na­tu­ry. Ze wszyst­ki­mi błę­da­mi! Ro­zu­miał te­raz ilość i ja­kość błę­dów. Prze­ba­czał im i pusz­czał je na wol­ność. Oto tak o spra­wach te­go świa­ta błęd­nie są­dzi­ła. Wi­dział jak na dło­ni dro­gę jej ro­zu­mo­wa­nia. Na­wet tam, gdzie by­ła w isto­cie prze­mą­drza­ła77, nie­omyl­na, do­sko­na­le prze­wi­du­ją­ca, do­strze­gał błąd i od­pusz­czał go z ser­ca. Nie mo­gąc prze­ko­nać ży­wej, prze­ko­ny­wał du­cha. Wy­ja­wiał na­wza­jem du­cho­wi sa­me­go sie­bie. Uczył go ta­jem­ni­cy swe­go du­cho­we­go wnę­trza. Kę­dyś da­le­ko na gó­rze ja­ło­wej, któ­rą krzy­we, ko­śla­we krza­ki za­ście­la­ły, wiódł z mat­ką dłu­gie roz­mo­wy. Wy­ja­śniał jej ta­jem­ni­cę, iż prze­cie on sam – Ce­za­ry – nie był nią, mat­ką. Był czymś in­nym, od­mien­nym, osob­nym, no­wym, twar­dym, szorst­kim, ru­chli­wym i po­dat­nym na bu­rze i gwał­ty – czymś mło­dym, a nie sta­rym ja­ko ona. W je­go ser­cu mę­skim i mło­dym in­ny się pa­lił pło­mień niż w jej ser­cu ko­bie­cym, sta­rym i mat­czy­nym. Wy­ja­śniał jej z mi­ło­ścią i czcią, iż ona nie mo­gła, gdyż nie by­ła w sta­nie za wi­ną swej płci i swej mi­ło­ści, de­fek­tu mi­ło­ści – po­jąć ogro­mu bu­rzy za­war­te­go w re­wo­lu­cji. On wchła­niał ten ogrom bu­rzy, jak gąb­ka wo­dę oce­anu, a ona, mat­ka, nie by­ła w sta­nie nic z te­go wy­ssać dla sie­bie, gdyż zbyt moc­no, ja­ko mat­ka, trwo­ży­ła się i mi­ło­wa­ła. A te­raz, gdy już od niej ode­szło nik­czem­ne, ziem­skie, sła­be, ko­bie­ce drże­nie ser­ca i nie­moc, i trwo­ga o sy­na – gdy już nie wła­da jej cia­łem bez­sen­ne czu­wa­nie – gdy jest sa­mym tyl­ko wol­nym i czy­stym du­chem – nie­chaj­że wej­rzy w je­go ser­ce, niech wstą­pi w je­go ser­ce mę­skie i mło­de. Prze­ni­ka­ła nie­gdyś wszyst­kie po­trze­by je­go or­ga­ni­zmu nie­mow­lę­ce­go, wdzie­ra­ła się w sa­mo sed­no je­go isto­ty. Tak sa­mo te­raz!

„Re­wo­lu­cja – na­uczał du­cha mat­ki – jest to ko­niecz­ność, wyż­sza po­nad wszyst­ko. Jest to pra­wo mo­ral­ne. Po­przez dzie­siąt­ki se­tek lat lu­dzie nie­szczę­śli­wi by­li przez uprzy­wi­le­jo­wa­nych dep­ta­ni, cie­mię­że­ni, wy­zu­wa­ni ze wszel­kie­go pra­wa. Iluż to wsku­tek te­go be­stial­skie­go pra­wa pa­no­wa­nia uprzy­wi­le­jo­wa­nych nad wy­zu­ty­mi ze wszel­kie­go pra­wa po­nio­sło śmierć z cho­rób, z nę­dzy, z ka­tu­szy przy­mu­so­we­go ubó­stwa, w udrę­cze­niach, w jarz­mie służ­by! Na­wet w wi­dze­niu i za po­mo­cą lot­nej wy­obraź­ni nie­po­dob­na zli­czyć ogro­mu ist­nień za­mor­do­wa­nych, bo­gactw du­cha zni­we­czo­nych, pięk­na na za­wsze uni­ce­stwio­ne­go. Jest to ja­ko­wyś kon­ty­nent po­grze­bio­nych za ży­cia, cmen­ta­rzy­sko bez koń­ca, gdzie każ­da grud­ka zie­mi wzy­wa o po­mstę nad Ka­inem. Gdy­by te grud­ki mar­twej zie­mi mo­gły prze­ma­wiać al­bo zna­la­zły moż­ność da­wa­nia zro­zu­mia­łych zna­ków, to każ­dy ka­mień cer­kwi i ko­ścio­łów wy­da­wał­by jęk, każ­da ce­gła pa­ła­ców, każ­da ko­lum­na sal ocie­ka­ła­by krwią, a bruk ulic zro­szo­ny by był łza­mi. Al­bo­wiem wszę­dzie pod prze­mo­cą strasz­li­wą, w jarz­mie, pod ba­tem i w uci­sku czło­wiek mu­siał pra­co­wać nie dla sie­bie, lecz dla dru­gie­go czło­wie­ka. Na­sze pie­nią­dze, na­sze cen­ne i wy­god­ne sprzę­ty, na­sze dro­gie na­czy­nia i smacz­ne w nich po­tra­wy za­pra­wio­ne są i prze­sy­co­ne do cna krzyw­dą czło­wie­czą. O mat­ko! Nie chcę już pić dro­gie­go wi­na, bo ono zmie­sza­ne jest z po­tem mę­czen­ni­ków. Nie chcę stą­pać po pu­szy­stych dy­wa­nach, bo sto­py mo­je cho­dzi­ły­by po char­czą­cych pier­siach su­chot­ni­ków. Nie chcę no­sić pięk­ne­go odzie­nia, bo ono pa­li­ło­by mię jak tu­ni­ka za­pra­wio­na krwią ze śmier­tel­nej ra­ny cen­tau­ra Nes­so­sa78. Na­le­ża­ło raz prze­cie wy­ko­nać ten skok lwi, aże­by prze­moc ze­pchnąć prze­mo­cą ra­mie­nia z tro­nu po­tę­gi. Jak­że szczę­śli­wi je­ste­śmy, że sta­ło się to za na­szych cza­sów, że do­ko­na­ło się w na­szych oczach! Pa­trzy­li­śmy na po­ród brze­mie­nia cza­sów. Precz na­resz­cie z krzyw­dą! Precz z prze­mo­cą czło­wie­ka nad czło­wie­kiem! Twój syn nie mo­że stać w sze­re­gu cie­mię­ży­cie­li. Nie chcę! Nie bę­dę! Nie bę­dę! Nie bę­dę!”

Chwia­ły się ła­god­nie ga­łę­zie, w słoń­cu przy­grza­ne. Wśród ma­łych list­ków szem­ra­ło jak­by wes­tchnie­nie. W wie­trze z po­łu­dnia po­la­tał nie­ja­ko szept, zna­ny z dzie­ciń­stwa, do któ­re­go ucho przy­wy­kło:

„Tak, tak, mój syn­ku! Sko­ro ty mó­wisz, że tak, to tak…”

In­ną ko­le­ją po­to­czy­ło się ży­cie miesz­kań­ców mia­sta Ba­ku, pół­wy­spu i ca­łe­go kau­ka­skie­go pod­gó­rza, gdy w mar­cu 1918 ro­ku jed­na część miesz­kań­ców – tzn. Or­mia­nie pod wo­dzą Szau­mian­ca – za­we­zwa­ła czte­ry puł­ki or­miań­sko-gru­ziń­skie, pod­pusz­czo­ne do cof­nię­cia się z fron­tu azja­tyc­kie­go przez roz­ka­zy z re­wo­lu­cyj­ne­go rzą­du ro­syj­skie­go, a nad­to, gdy zdo­ła­ła prze­ko­nać do­wód­cę wojsk an­giel­skich, aże­by swą ar­ty­le­rią, pie­cho­tą i ka­wa­le­rią w łącz­nej su­mie dwu ty­się­cy lu­dzi ob­sa­dził cen­trum roz­cią­gnię­tej osa­dy ba­kiń­skiej. Dru­ga część miesz­kań­ców – to zna­czy Ta­ta­rzy – na sku­tek ta­kie­go ob­ro­tu rze­czy przy­pa­dła w prze­ra­że­niu do zie­mi, ma­jąc w pa­mię­ci swe prze­wi­ny, strasz­li­wą rzeź z ro­ku 1905, któ­rej ofia­rą pa­dło wów­czas or­miań­skie po­gło­wie.

Oba­wy i prze­wi­dy­wa­nia nie za­wio­dły Ta­ta­rów. Or­mia­nie spa­li­li me­cze­ty wraz z ta­tar­ski­mi ko­bie­ta­mi i dzieć­mi, któ­re się tam schro­ni­ły, i od mar­ca do wrze­śnia by­li pa­na­mi ży­cia i śmier­ci, a ra­czej dys­po­zy­to­ra­mi79 sa­mej śmier­ci Ta­ta­rów. Tej dru­giej czę­ści miesz­kań­ców mia­sta Ba­ku i je­go oko­lic nie po­zo­sta­ło do zro­bie­nia nic in­ne­go, jak szu­kać po­mo­cy na ze­wnątrz. Nie mo­gła zaś jej zna­leźć gdzie in­dziej, tyl­ko nad Bos­fo­rem80, u stóp ka­li­fa, za­stęp­cy pro­ro­ka i na­tu­ral­ne­go mści­cie­la znie­wa­żo­nych i spa­lo­nych me­cze­tów. Ka­lif na­kło­nił ucha do proś­by i dzie­jów krzyw­dy je­dy­no­wier­ców ta­tar­skich i turk­meń­skich. Znacz­na ar­mia tu­rec­ka pod wo­dzą Nu­ri-Pa­szy w si­le po­no trzech dy­wi­zji ru­szy­ła na zdo­by­cie po­gó­rza, prze­kro­czy­ła Ku­rę, tnąc w pień miesz­kań­ców wio­sek or­miań­skich, a przez gór­skie po­to­ki ście­ląc pod ko­ła ar­mat po­mo­sty z tru­pów.