Środki karne po nowelizacji w 2015 r. ebook

Motywacja zasługująca na szczególne potępienie nie jest pojęciem jednoznacznym, a jego zdefiniowanie napotyka trudności nie tylko z uwagi na złożoność semantyczną, ale również ze względu na to, że ustawodawca posłużył się w ustawie wyrażeniem nieprawnym. Pojęcie „motywacja zasługująca na szczególne potępienie” pojawia się przy tym w kodeksie karnym kilkakrotnie. W art. 40 § 2 k.k. użyte zostało jako przesłanka orzeczenia pozbawienia praw publicznych, natomiast w art. 148 § 2 pkt 3 k.k. – jako znamię kwalifikowanego typu zabójstwa. Ponadto ustawodawca posługuje się pojęciem „motywacja” w art. 53 § 2 k.k., wymieniając dyrektywy sądowego wymiaru kary, oraz w art. 115 § 2 k.k., definiując pojęcie społecznej szkodliwości czynu.

W literaturze słusznie zwraca się uwagę, że pojęcie to ma charakter czysto ocenny i odnosi się bardzo silnie do ocen moralnych28 i w istocie jest zbliżone do tzw. klauzul generalnych29, czyli zwrotów nieokreślonych znaczeniowo, będących częścią przepisu prawnego odsyłających do ogólnie ukierunkowanych, ocennych kryteriów pozaprawnych, których konkretna treść jest ustalana w procesie stosowania prawa30.

W znaczeniu słownikowym motywacja oznacza: coś, co powoduje podjęcie jakichś działań lub decyzji; zachęta, bodziec, pobudka; uzasadnienie czyichś działań lub decyzji; umotywowanie31; zespół czynników, które powinny skłonić kogoś do działania; czynnik powodujący czyjeś działanie, zachęcający do zrobienia czegoś, uzasadniający czyjeś postępowanie32. Synonimicznie to tyle co: motyw, racja, bodziec, pobudka, powód, impuls, asumpt33.

Termin ten używany jest głównie w psychologii, aczkolwiek również w tej dziedzinie nie jest on rozumiany jednolicie. Stosuje się go do opisu mechanizmów odpowiedzialnych za uruchomienie, ukierunkowanie, podtrzymanie i zakończenie zachowania34. Motywacja jest zatem chronologicznie pierwszym elementem zachowania się człowieka35. Spotkać można także bardziej złożone ujęcie motywacji. Przyjmuje się, że składają się na nią zmienne dynamogeniczne, a więc te, które determinują aktywacyjne i energetyczne cechy zachowania oraz jego intensywność i trwałość; zmienne ukierunkowujące, regulujące, organizujące i orientujące, tj. determinanty kierunkowych zachowań, oraz zmienne wektorowe, tzn. jednoczące funkcję dynamogeniczną i kierunkową36. Wyróżnić można także koncepcję zakładającą, że najważniejszym składnikiem motywu są procesy emocjonalne, jak lęk, strach, gniew37, jak również taki kierunek interpretacyjny, zgodnie z którym za kluczowy uznaje się związek pomiędzy procesami emocjonalnymi a poznawczymi38.

W innym kontekście zakłada się z kolei, że motywacja to z jednej strony względnie stała tendencja do analizowania określonych celów, wartości czy zadań życiowych. W tym przypadku wiąże się ona z osobowością człowieka, rozumianą jako funkcjonalna całość, która jest odpowiedzialna za integrację oraz regulację wszelkich czynności i zachowań. Z drugiej natomiast strony motywacja jest rozumiana wąsko i utożsamiana z pojęciem procesu motywacyjnego, który jest bezpośrednią przyczyną konkretnego zachowania się sprawcy39.

Mając na uwadze, że zachowanie człowieka ma najczęściej charakter polimotywacyjny, przekonuje szerokie ujęcie motywacji, zakładające kompleksową ocenę przeżyć towarzyszących sprawcy. Zasadnie podkreśla się w orzecznictwie, że rekonstrukcja procesu motywacyjnego zachodzącego w psychice konkretnego sprawcy określonego czynu musi z natury rzeczy opierać się przede wszystkim na analizie jego osobowości, a więc cech charakteru, usposobienia, poziomu umysłowego, reakcji emocjonalnych, stosunku do otoczenia i zachowania się w różnych sytuacjach życiowych. Dopiero suma tych danych osobopoznawczych w zestawieniu z wszystkimi okolicznościami popełnionego czynu daje podstawę do prawidłowej oceny jego strony podmiotowej40. Chodzi o uwzględnienie wszelkich zmiennych osobowościowych i czynników sytuacyjnych oraz bodźców zewnętrznych pełniących funkcję sterowania czynnościami tak, aby doprowadziły do określonego wyniku41. Innymi słowy, należy uwzględniać zarówno motyw bezpośredni, jak i tło motywacyjne42. Pomijając szersze rozważania na temat psychologicznych teorii motywacji43, w kontekście prawnokarnym przyjąć można, że motywacja stanowi świadome przeżycia jednostki stanowiące rację jej zachowania44; będzie to więc szeroko rozumiany motyw towarzyszący realizacji znamion przestępstwa45; „splot przeżyć psychicznych” warunkujący decyzję popełnienia przestępstwa, pozwalający odpowiedzieć na pytanie, dlaczego sprawca tak, a nie inaczej, zachował się w określonych warunkach46.

Motywacja jako przesłanka pozbawienia praw publicznych musi cechować się tym, że zasługuje na szczególne potępienie, a zatem musi być uznana za zło, mieć charakter hańbiący, zostać oceniona wyjątkowo nagannie47. Potępić to tyle co: uznać kogoś winnym czegoś, zganić, napiętnować48. Poza tym stopień potępienia musi być szczególny, czyli wyższy niż przeciętny odznaczający się czymś osobliwym49. Ustawodawca odwołuje się w ten sposób do kategorii pozaprawnych. Chodzi o ocenę motywacji z punktu widzenia norm moralnych. Potępienie, które stanowi swoistą sankcję moralną w postaci reakcji społecznej, musi przy tym przybrać kwalifikowaną postać; musi być wyższe, niż to wynika z samego faktu popełnienia przestępstwa. Jest bowiem oczywiste, że już samo zachowanie wyczerpujące znamiona przestępstwa zasługuje na potępienie. Wystąpić musi nasilenie elementów powodujących potępienie sprawcy.

W orzecznictwie precyzuje się, że chodzi o motywację, która w rozumieniu powszechnym jest jaskrawo naganna, wywołuje silne reakcje repulsywne w społeczeństwie, takie jak oburzenie, potępienie, gniew. Oznacza ona działanie z motywów zasługujących na szczególne napiętnowanie, a więc ocenianych wyjątkowo negatywnie50. Słusznie twierdzi się, że każde zabójstwo jest naruszeniem wzorca postępowania, jednakże „szczególne potępienie” może mieć miejsce tylko wtedy, gdy w motywacji sprawcy występują jakieś szczególnie naganne elementy51. Szczególne potępienie motywacji sprawcy zabójstwa odnosi się, przede wszystkim, do pozaprawnej kategorii reguł i norm moralnych, aprobowanych powszechnie w odczuciu społecznym, uznanych za powszechnie obowiązującą moralność i skonfrontowanych z motywacją sprawcy, rażąco, jaskrawie odbiegającą od tych norm52.

Odwołanie się do abstrakcyjnego wzorca w postaci zapatrywań i odczuć społecznych jest kwestionowane w orzecznictwie. Twierdzi się bowiem, że w orzekaniu nie powinno się kierować społecznym poczuciem sprawiedliwości, odczuciem społecznym czy innymi podobnie ogólnikowymi kategoriami. Są to przesłanki nieracjonalne, wywodzące się z emocjonalnych nastrojów części społeczeństwa, kreowanych rozmaitymi mechanizmami. Po pierwsze – gdyby wyroki sądów miały zależeć od nastrojów społeczeństwa, należałoby przede wszystkim każdorazowo analizować stosunek do badanego przestępstwa różnych grup zawodowych, terytorialnych, wiekowych itd. Po drugie – należałoby w tym uwzględniać zmienność owych nastrojów. Po trzecie – właśnie po to obdarzono sądy niezawisłością, by wyrokowały niezależnie od wszelkich zewnętrznych uwarunkowań, nie tylko od władz państwowych, ale i od owego „społecznego odczucia”. Inną rzeczą – słuszną – jest uwzględniać w wyrokowaniu skutki społeczne postępowania karnego, a inną – złą – bezkrytycznie podporządkowywać się (i los podsądnych) imaginowanym oczekiwaniom jakichś grup społecznych53.

Faktem jest, że ocena motywacji jako przesłanki pozbawienia praw publicznych nie jest zadaniem łatwym oraz że ustawodawca odwołał się w art. 40 § 2 k.k. do norm pozaprawnych i ocen aksjologicznych. Nie oznacza to jednak, że w ten sposób ogranicza się niezależność sędziowską. Nie sposób się też zgodzić z twierdzeniem, iż dyspozycja art. 40 § 2 k.k. nakazuje bezkrytycznie podporządkowywać się imaginowanym oczekiwanym jakichś grup społecznych. Chodzi o odwołanie się do powszechnie akceptowalnych norm moralnych i stwierdzenie faktu ich ewidentnego naruszenia, nie ma to nic wspólnego z badaniem doraźnych nastrojów społecznych. Nie sposób więc w pełni podzielić powyższej krytyki. Zgodzić natomiast należy się z tym, iż w dłuższej perspektywie czasowej zachodzić może zmiana wzorca, do którego odnosi się szczególne potępienie motywacji sprawcy. Jest to konsekwencją zmian zachodzących w społeczeństwie, które jednocześnie implikują zmianę systemu wartości54.

Pojęcie „motywacja” zastąpiło używane na gruncie kodeksów karnych z 1932 r. i 1969 r. terminy „pobudka” i „motyw”55. Zestawiając poprzednio obowiązujące regulacje prawne z aktualnym brzmieniem art. 40 § 2 k.k., w orzecznictwie słusznie zauważono, że wprowadzając do kodeksu karnego z 1997 r. określenie „motywacja zasługująca na szczególne potępienie”, ustawodawca niewątpliwie zawęził tę przesłankę w stosunku do dawnego określenia „niskie pobudki” z art. 40 § 2 k.k. z 1969 r.56 W poprzednim stanie prawnym przyjmowano, że motyw jedynie wyjaśnia, dlaczego sprawca dopuścił się czynu (przeżycie psychiczne o charakterze intelektualnym), pobudką zaś jest uczucie, na podłożu którego zrodziło się dążenie sprawcy do realizacji czynu zabronionego57. Są to jednak terminy na tyle zbliżone znaczeniowo, że możliwe jest wykorzystanie dorobku doktryny i orzecznictwa z okresu obowiązywania poprzednich kodyfikacji karnych.

Dla prawidłowej interpretacji omawianej przesłanki pozbawienia praw publicznych niezbędna jest w związku z tym znajomość zarówno prawa, jak i psychologii czy etyki, i to nie tylko w odniesieniu do terminu „motywacja”, ale również zwrotu „szczególne potępienie”58. Na marginesie zauważyć należy, że w prawie wykroczeń działanie w sposób zasługujący na szczególne potępienie stanowi jedną z okoliczności obciążających (art. 33 § 4 pkt 3 k.w.).

Dla ustalenia motywacji sprawcy istotne znaczenia będzie miała kwestia strony podmiotowej przestępstwa. Zasadnie zauważa się, że motywacja jest pojęciem zbiorczym i odnosi się do stanów emocjonalno-intelektualnych sprawcy, a więc zarówno jego pobudek, świadomości, jak i woli określonego działania w kierunku popełnienia przez niego przestępstwa59.

Ocena konkretnego przypadku wymaga analizy tzw. tła motywacyjnego, czyli zmiennych predysponujących do dokonania danego czynu zabronionego lub odgrywających zasadniczą rolę w powstaniu zachowania przestępczego. Są to czynniki biologiczno-osobowościowe i sytuacyjne, które wywarły decydujący wpływ na działanie sprawcy w chwili popełnienia czynu; mogą one bezpośrednio poprzedzać czyn, jak również oddziaływać na sprawcę przez dłuższy czas przed jego popełnieniem60. Istotne znaczenie będzie miało zatem ustalenie stanu poczytalności sprawcy. Nie jest to kwestia oceniana w orzecznictwie w sposób jednoznaczny. Z jednej strony przyjmuje się, że motywy zasługujące na szczególne potępienie to takie, które w potocznym rozumieniu zasługują na skrajnie negatywne oceny moralne, a przez to wymagają szczególnego napiętnowania. Skoro ocena ta wyraża szczególnie wysoki stopień winy sprawcy, to nie powinna być stosowana, gdy sprawca działał ze znacznie ograniczoną poczytalnością61. Działanie z niskich pobudek czy też lekceważący stosunek do norm społecznych mogą charakteryzować wyłącznie działanie sprawcy w pełni poczytalnego62. Z drugiej jednak strony odnotować można pogląd, iż ograniczona w stopniu znacznym poczytalność nie ma wpływu na ocenę procesu motywacyjnego sprawcy63.

To ostatnie stanowisko wydaje się bardziej przekonujące. Fakt ograniczonej poczytalności nie oznacza bowiem, że zachowanie sprawcy jest z założenia pozbawione motywu i że nie podlega on ocenie. Kwestia ta wymaga wnikliwego zbadania, zwłaszcza w kontekście okoliczności, które powodowały ograniczenie poczytalności sprawcy.

Motywacja zasługująca na szczególne postąpienie może wchodzić w rachubę jedynie w razie przestępstw umyślnych64, popełnionych zarówno z zamiarem bezpośrednim, jak i z ewentualnym65. Nie musi występować dolus premeditatus (zamiar przemyślany). Przyjęcie tego rodzaju motywacji jest możliwe także w razie zawinienia w postaci dolus repentinus (zamiaru nagłego). Istotne jest bowiem to, że także i działanie nagłe poprzedzone jest, jak wskazuje na to współczesna psychologia, procesem motywacyjnym, tyle że przebiegającym w odmienny (spiętrzony, skumulowany) sposób66.

Może ona również wystąpić w razie popełnienia przestępstw z winy kombinowanej, gdyż są one uznawane za przestępstwa umyślne67. O charakterze przestępstwa kwalifikowanego przez następstwa czynu decyduje bowiem charakter przestępstwa podstawowego68. Istnienie po stronie sprawcy tego rodzaju motywacji jest natomiast wykluczone w razie skazania za przestępstwo nieumyślne69.

Ocena motywacji sprawcy nie może być dokonywania in abstracto, a ma sens jedynie przy uwzględnieniu okoliczności konkretnego przypadku. Wynika to ze złożoności ludzkiej osobowości oraz faktu, że procesy motywacyjne mogą występować w nieskończenie różnorodnych formach. Nie można zatem wykluczyć, że taki sam motyw w danej sytuacji może być uznany za wyjątkowo naganny, w innej zaś – ocena taka nie będzie uprawniona70.

Ustawa nie zawiera katalogu okoliczności nakazujących uznanie danego zachowania za motywację zasługującą na szczególne potępienie. Skoro tak, to kwestia ta winna podlegać ocenie przez pryzmat okoliczności konkretnej sprawy; niemniej jednak należy stwierdzić, iż nie zalicza się do nich ani tych elementów, które wchodzą w skład znamion typu przestępstwa, ani nawet tych, które podlegając stopniowaniu, mogą mieć wpływ na zaostrzenie wymiaru kary. Będzie to więc motyw towarzyszący realizacji znamion przestępstwa, ale pozostający poza ich zakresem71.

Jak już wspomniano, przyjmuje się, że chodzi o motywację, która w rozumieniu powszechnym jest jaskrawo naganna, wywołuje silne reakcje repulsywne w społeczeństwie, takie jak oburzenie, potępienie, gniew. Oznacza ona działanie z motywów zasługujących na szczególne napiętnowanie, a więc ocenianych wyjątkowo negatywnie72; motywy działania sprawcy muszą przekraczać próg „zwykłego” potępienia przestępstwa73.

Słusznie podnosi się także, że użycie przez ustawodawcę dwóch określeń ocennych stwarzać może wątpliwości w toku stosowania prawa, wykładnię trzeba więc odnieść do szczególnie wyrazistych, repulsywnych reakcji społecznych (np. gniew, oburzenie społeczne wywołane popełnionym przestępstwem)74.

Niejednokrotnie działanie sprawcy może być motywowane chęcią osiągnięcia korzyści majątkowej. Powstaje wobec tego problem wpływu tej okoliczności na pozbawienie praw publicznych.

Zgodzić należy się z generalnym twierdzeniem, że chęć odniesienia bezprawnej korzyści majątkowej – jakkolwiek sama w sobie godna społecznego napiętnowania – nie wystarcza obecnie do przyjęcia motywacji zasługującej na szczególne potępienie75, zaś w poprzednim stanie prawnym była uznawana za działanie z niskich pobudek76. Dążenie do wzbogacenia się nie zawsze musi uchodzić za motyw zasługujący na szczególne potępienie, a szczególnie w zestawieniu z charakterem popełnionego przestępstwa. Przez to określenie należy rozumieć motywy wyjątkowo naganne, wywołujące silne oburzenie społeczne i odruch potępienia, przekraczające próg zwykłych reakcji negatywnych77.

Nie sposób zatem każdorazowo stawiać prosty znak równości pomiędzy działaniem w celu osiągnięcia korzyści majątkowej a motywacją zasługującą na szczególne potępienie. Nie jest to uzasadnione zwłaszcza wówczas, gdy korzyść tego rodzaju należy do znamion ustawowych typu czynu.

Podobnie jak motywacja ekonomiczna, w praktyce orzeczniczej i doktrynie oceniana jest motywacja seksualna. Wprawdzie początkowo twierdzono, że chęć zaspokojenia popędu seksualnego zawsze stanowi działanie z niskich pobudek78, lecz aktualnie przeważa wyrażone już w latach 60. stanowisko przeciwne. Przyjmuje się, że samo tylko działanie z chęci zaspokojenia popędu płciowego kosztem wolności seksualnej, znamienne dla przestępstw przeciw wolności seksualnej, nie może być równoznaczne z przyjęciem istnienia niskich pobudek (obecnie – motywacji zasługującej na szczególne potępienie)79.

Motywacja sprawcy przestępstwa seksualnego może być uznana za zasługującą na szczególne potępienie jedynie wtedy, gdy zostanie ustalone, iż działał on nie tylko z chęci zaspokojenia popędu płciowego, lecz zarazem z innych jeszcze motywów, które w odczuciu społecznym uchodzą za godne pogardy lub odrażające. W orzecznictwie przyjmuje się, że popęd płciowy jest wrodzoną, prawidłową, fizjologiczną właściwością człowieka. Dążenie do zaspokojenia tego popędu może przejawiać się w różny sposób i stanowić w życiu człowieka bodziec o pozytywnym znaczeniu. Z tych względów sama chęć zaspokojenia wrodzonego popędu płciowego nie może być uznana za działanie z motywacji zasługującej na szczególne potępienie, podobnie jak chęć zaspokojenia głodu lub działanie pod wpływem strachu. Fakt zaś, że chęć zaspokojenia lub pobudzenia popędu płciowego realizowana jest w sposób przestępny, a w szczególności w okolicznościach określonych w znamionach przestępstw przeciwko wolności seksualnej, powoduje, że działanie sprawcy staje się przestępstwem zagrożonym surową karą, nie zmieniając jednak charakteru samego motywu80. Motywacja seksualna zawiera się w istocie większości przestępstw seksualnych.

Zaspokojenie popędu płciowego drogą przestępstwa ani dokonanie gwałtu w postaci zbiorowej samo przez się nie przesądza zatem o działaniu z takiej motywacji. Decyduje o tym dodatkowy czynnik psychiczny poza impulsem zaspokojenia popędu płciowego. Może nim być chęć osiągnięcia korzyści majątkowej, chęć poniżenia godności osoby pokrzywdzonej, chęć zemsty, zazdrość lub sadyzm81.

Znamiona działania z motywacji zasługującej na szczególne potępienie nosi zachowanie sprawcy zgwałcenia mające na celu sponiewieranie godności osoby pokrzywdzonej, udręczenie czy też spełnienie sadystycznej skłonności, albowiem sprawca wykazuje tym samym pogardliwy stosunek do zasad współżycia społecznego i porządku prawnego82. Podobnie należy ocenić bezwzględny sposób działania sprawcy zgwałcenia83, działanie z chęci zemsty lub z zazdrości84 czy też realizację popędu seksualnego w sposób nieprawidłowy, np. kazirodztwo, pedofilia85.

Jako przykład motywacji zasługującej na szczególne potępienie zasadnie podaje się także bezpodstawne upokorzenie kobiety, przez osoby jej znane i bliskie, wyrażające się w podejmowaniu wobec niej nieakceptowanych, wielokrotnych i zróżnicowanych praktyk seksualnych, dotkliwym biciu oraz obcięciu włosów i ogoleniu głowy. W trafnej ocenie sądu stanowi to zaprzeczenie elementarnych ludzkich odczuć prowadzących do wytworzenia u ofiary sytuacji wysoce traumatycznej nie tylko środowiskowo, ale i rzutującej na wykreowanie długotrwałego stresu pourazowego86.

W orzecznictwie spotkać można jednak krytykę stanowiska, jakoby sama tylko motywacja seksualna nigdy nie zasługiwała na szczególne potępienie. W ocenie Sądu Najwyższego głoszący tak skrajną interpretację nie dostrzegają, że motywacja skłaniająca do atakowania wolności w sferze seksualnej własnego małoletniego dziecka i do kaleczenia jego rozwoju psychofizycznego budzi wyjątkowe oburzenie. Jest ona jaskrawo naganna, jako że wywołuje w społeczeństwie odrazę, gniew i potępienie87. W zasygnalizowanym w treści orzeczenia stanie faktycznym pojawiają się jednak zasadnicze elementy summa summarum przesądzające o motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Chodzi o takie okoliczności jak atakowanie sfery seksualnej własnego małoletniego dziecka czy powodowanie rozstroju zdrowia skutkującego powstaniem trwałych lub nawet przemijających zaburzeń psychofizycznych w rozwoju dziecka88.

W kontekście konkretnej sprawy o motywacji zasługującej na szczególne potępienie świadczyć mogą takie okoliczności jak: zabicie człowieka na zlecenie za opłatą, pozbycie się niewygodnego świadka, dopuszczenie się morderstwa w wyniku dążenia do uzyskania spadku, pozbawienie życia rywala dla pożądanego stanowiska, zabicie człowieka „dla zabawy” czy nawet bez istotnego wyraźnego motywu89, jak również chęć zemsty, poniżenia lub znęcania się nad inną osobą90 czy też działanie zaplanowane, podstępne, okrutne91 oraz frustracja oskarżonego i chęć odreagowania własnych niepowodzeń życiowych i jednocześnie chęć upokorzenia, upodlenia oraz poniżenia pokrzywdzonego92.

Procesy motywacyjne sprawców zabójstw stanowią bez wątpienia zjawisko złożone93. Nie ulega wątpliwości, że dokonanie zamachu na czyjeś życie może mieć zróżnicowaną etiologię i podłoże motywacyjne. Pojawia się w związku z tym problem, jakie okoliczności zabójstwa mogą decydować o przyjęciu motywacji zasługującej na szczególne potępienie.

Generalnie zastrzec należy, że w rachubę wchodzą jedynie takie, które radykalnie zwiększają naganność zachowania, jakim jest zabicie człowieka. Działanie sprawcy musi wynikać z motywów, które w sposób rażący odbiegają od naruszonego wzorca postępowania. Podzielić należy w związku z tym stanowisko, że nie będzie o tym przesądzać fakt, iż sprawca działał pod wpływem chęci odegrania się i niepozostawienia uderzenia go bez odwetu94 czy też motywowany poczuciem zagrożenia95. Zasadnie przyjmuje się także, że jeżeli zamiar pozbawienia życia motywowany był nie tylko chęcią usunięcia członków konkurującej grupy przestępczej, lecz również obawą przed ich obiektywnie agresywnymi i zagrażającymi życiu zachowaniami, określenie motywacji zasługującej na szczególne potępienie nie jest słuszne96.

Cechy motywacji zasługującej na szczególne potępienie może natomiast wykazywać działanie dla wyżycia się bądź wywołania podziwu i swoistego uznania u kolegów sprawcy97, chęć uniknięcia odpowiedzialności, jaką niesie ze sobą ojcostwo98, pozbycia się konkurenta99, niewygodnego świadka100, usprawiedliwienie zabójstwa potrzebą wyeliminowania ze społeczeństwa ludzi należących w ocenie sprawcy do „drugiej kategorii”101. Za motywację zasługującą na szczególne potępienie uznaje się także dopuszczenie się morderstwa w wyniku dążenia do uzyskania spadku, pozbawienie życia rywala dla pożądanego stanowiska, zabicie człowieka „dla zabawy” czy nawet bez istotnego wyraźnego motywu102. Ten ostatni przykład może jednak budzić wątpliwości, albowiem zaprzecza istnieniu motywu w działaniu sprawcy, ten zaś jest warunkiem koniecznym przyjęcia kwalifikowanego typu zabójstwa. Dokonanie zabójstwa bez powodu nie może być zatem utożsamiane z motywacją zasługującą na szczególne potępienie103. Zgodzić natomiast należy się ze stanowiskiem, że motywacja zasługująca na szczególne potępienie może zachodzić w sytuacji, gdy motyw bezpośredni jest nieadekwatny do wagi czynu, np. w przypadku zabójstwa z nudów czy z ciekawości104.

Charakter taki może mieć także zabójstwo kierowane żądzą zemsty, zwłaszcza gdy akt zemsty nie zostaje zrealizowany na osobie, której zachowanie wywołało chęć odwetu, ale na kimś innym, w tym w szczególności na osobie dla niego najbliższej. W orzecznictwie trafnie się zauważa, że zemstę należy ujmować w trojaki sposób, a mianowicie, jako dążenie odwetowe człowieka, który pragnie zapłacić złem za zło, jako działanie realizujące to dążenie, a wreszcie jako skutek, który sprawca osiągnął w wyniku swojego działania odwetowego. Z samej istoty zemsty wynika zatem, że z reguły prowadzi ona do działań przemyślanych, a nie do nagłych decyzji związanych z gwałtownymi wybuchami. Sprawca, który działa pod wpływem zemsty, popełnia przestępstwo z reguły nie dlatego, że opanował go nagły gwałtowny poryw emocjonalny, ale także dlatego, że znalazł najodpowiedniejszą chwilę i najdogodniejsze warunki dla realizacji swych odwetowych dążeń. Nie ulega żadnej wątpliwości, iż zabójstwo dziecka – istoty niemogącej w sposób efektywny się bronić – zasługuje na szczególne potępienie, zwłaszcza gdy motywem działania była chęć zemsty105. Chęć zemsty może być jednak wywołana innymi okolicznościami, które wykluczają przyjęcie motywacji zasługującej na szczególne potępienie. W szczególności chodzi o przypadki, gdy działania odwetowe są następstwem dotkliwej krzywdy, jakiej doznał sprawca.

Odrębną kwestią jest zabójstwo popełnione w celu osiągnięcia korzyści majątkowej. Jak już wspomniano, jest to okoliczność, która sama w sobie nie wystarcza do przyjęcia motywacji zasługującej na szczególne potępienie106, w powiązaniu jednak z zamachem na życie ludzkie taka kwalifikacja jest zasadna. Trafnie argumentuje się, że gdy dla uzyskania pieniędzy poświęca się życie ludzkie, jest to działanie z motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Dla własnego niegodziwego zysku sprawca poświęca bowiem najważniejsze dobro prawne – ludzkie życie107. Przyjęcie motywacji zasługującej na szczególne potępienie jest zasadne w każdym wypadku zabójstwa motywowanego szczególnie naganną chęcią zysku (np. zabójstwo „najemne”; w celu uzyskania spadku lub pozbycia się rywala do pożądanego stanowiska; zabójstwo ofiary, względem której na sprawcy ciąży obowiązek alimentacyjny)108.

W kontekście powyższego wątpliwości może budzić dokonanie zabójstwa w związku z rozbojem. Jest to zagadnienie sporne. Z jednej strony odnotować można pogląd, zgodnie z którym, jeżeli zabójstwo jest popełnione w związku z rabunkiem, to motyw zasługujący na szczególne potępienie został już objęty kwalifikacją prawną z art. 148 § 2 pkt 2 k.k. i oddaje ona całą zawartość kryminalną czynu (zbieg pomijalny)109. Stanowisko przeciwne opiera się na założeniu odmiennym, iż nie każde zabójstwo w związku z rozbojem stanowi jednocześnie zabójstwo w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie. W związku z czym jedynie w przypadkach, w których sprawca działał ze szczególnie naganną motywacją, należy przyjąć zbieg kumulatywny przepisów art. 148 § 2 pkt 2 i pkt 3 oraz art. 280 § 1 lub § 2 w zw. z art. 11 § 2 k.k.110 To ostatnie stanowisko jest przekonujące. Chodzi o motyw towarzyszący realizacji znamion przestępstwa, ale pozostający poza ich zakresem111; musi on przekraczać próg „zwykłego” potępienia przestępstwa112, którym w tym przypadku jest dokonanie zabójstwa w związku z rozbojem. Poza tym zabór w celu przywłaszczenia cudzej rzeczy ruchomej, jako element rozboju, nie zawsze będzie tożsamy z chęcią osiągnięcia korzyści majątkowej, tym bardziej że jej wartość może być minimalna113.

Inny wątek, który może nasuwać wątpliwości, sprowadza się do ustalenia wzajemnej relacji, jaka zachodzi pomiędzy art. 148 § 2 pkt 3 k.k., który wyraża kwalifikowany, ze względu na motywację zasługującą na szczególne potępienie, typ zabójstwa, a art. 40 § 2 k.k. Trafnie wskazuje się, że niezależnie od elementów decydujących o przyjęciu „motywacji zasługującej na szczególne potępienie” zarówno w przepisie art. 40 § 2 k.k., jak i w art. 148 § 2 pkt 3 k.k. element ten pełni analogiczną funkcję i powinien być rozumiany identycznie114. Podobnie odwołanie się do zakazu wykładni homonimicznej wymaga założenia, że identyczne sformułowania w ramach tego samego aktu prawnego mają jednakowe znaczenie. Konsekwencja wyrażająca się w nadawaniu poszczególnym słowom i zwrotom zawsze takiego samego znaczenia należy także do wymogów stawianych racjonalnemu prawodawcy115.

Stąd też zaaprobować należy stanowisko, że jedynie w razie przypisania sprawcy popełnienia zbrodni zabójstwa w typie kwalifikowanym z uwagi na motywację zasługującą na szczególne potępienie (art. 148 § 2 pkt 3 k.k.) otwiera się przed sądem możliwość sięgnięcia po środek karny z art. 40 k.k. Przypisanie sprawcy popełnienia zabójstwa w innym typie kwalifikowanym (np. z art. 148 § 2 pkt 1, 2 lub 4 k.k.) czy też w typie podstawowym (art. 148 § 1 k.k.) wyklucza w ogóle możliwość orzeczenia wobec sprawcy środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych, albowiem zbrodnia ta nie została popełniona w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie116. Istnienie przesłanek z art. 40 § 2 k.k. sąd ma obowiązek odrębnie badać jedynie w przypadkach skazania za przestępstwa inne niż zabójstwo. W przypadku zabójstwa bowiem stwierdzenie, że sprawca działał w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie, powinno spowodować surowszą kwalifikację prawną czynu i przyjęcie typu kwalifikowanego117. Pogląd ten jest powszechnie przyjmowany w orzecznictwie i doktrynie118.

Niezależnie od elementów decydujących o przyjęciu motywacji zasługującej na szczególne potępienie w obu przepisach element ten pełni analogiczną funkcję – wskazuje na zwiększony stopień naganności zachowania sprawcy, uzasadniający stosowanie surowszej represji. Względy wykładni językowej nie budzą wątpliwości, że pojęcie „w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie” należy na gruncie obu przepisów, tj. art. 40 § 2 i art. 148 § 2 pkt 3 k.k., rozumieć identycznie119.

Nie zmienia to jednak faktu, że orzeczenie środka karnego każdorazowo ma charakter fakultatywny. Zgodzić się należy, że posłużenie się takimi samymi określeniami przy konstruowaniu znamion zabójstwa i przesłanek pozbawienia praw publicznych pozostaje bez wpływu na tryb orzekania środka karnego, który nadal pozostaje fakultatywny120. Obligatoryjność środka karnego jest wyraźnie formułowana w przepisach części ogólnej kodeksu karnego (np. art. 41 § 1b k.k.; art. 41a § 2 k.k.; art. 41b § 4 k.k.); fakultatywność pozbawienia praw publicznych wynika wprost z dyspozycji art. 40 § 2 k.k.

Nie sposób zaaprobować pogląd, że możliwe są sytuacje orzeczenia na podstawie art. 40 § 2 k.k. przewidzianego w nim środka karnego także wtedy, gdy zabójstwo nie zostało popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie. Zdaniem Sądu Apelacyjnego może to mieć miejsce wówczas, gdy przestępstwo pozostające w zbiegu kumulatywnym ze zbrodnią zabójstwa, w szczególności któreś z wymienionych w art. 148 § 2 pkt 2 k.k., zostało popełnione w wyniku motywacji zasługującej na szczególne potępienie121. Słusznie twierdzi się, że w razie popełnienia przestępstwa kwalifikowanego z art. 148 § 2 pkt 1 lub 2 k.k. z motywacji zasługującej na szczególne potępienie czyn sprawcy podlega kumulatywnej kwalifikacji także z art. 148 § 2 pkt 3 k.k.122

Ustalenie, czy dane przestępstwo zostało popełnione z motywacji zasługującej na szczególne potępienie, należy do sfery swobodnej oceny sędziowskiej dokonywanej na podstawie zgromadzonego materiału dowodowego (art. 7 k.p.k.)123. Orzekając pozbawienie praw publicznych, sąd jest jednak zobowiązany wskazać na fakty uzasadniające zastosowanie tego środka karnego124. Nieodniesienie się w wyroku skazującym do motywacji sprawcy przy jednoczesnym zastosowaniu pozbawienia praw publicznych uznawane jest w orzecznictwie za rażące naruszenie przepisów prawa mające istotny wpływ na treść orzeczenia, w rozumieniu art. 523 k.p.k.125 Podobnie uchyleniem skutkuje orzeczenie pozbawienia praw publicznych bez wskazania, za który z przypisanych sprawcy czynów środek ten został orzeczony w przypadku zbiegu przestępstw126. Bez uzasadnionego odwołania się do kryterium motywacji zasługującej na szczególne potępienie stosowanie środka karnego w postaci pozbawienia praw publicznych nie jest w ogóle możliwe127.

Za niewystarczające należy uznać także lakoniczne i ogólnikowe wskazanie powodów przyjęcia takiej kwalifikacji zachowania sprawcy128. Ustalenie, że sprawca działał w wyniku motywacji zasługujących na szczególne potępienie, musi być zawsze zawarte w wyroku w postaci jednoznacznej formuły słownej129.

Przypisując oskarżonym działanie z motywacji zasługującej na szczególne potępienie, sąd ma zatem obowiązek jednoznacznie wskazać na rodzaj motywów oraz fakty, które uzasadniają przyjęcie, że oskarżeni działali z takiej motywacji130.