1
Nie ma nawet okna. Puste ściany pomalowane olejną, błyszczącą farbą na kolor budyniu śmietankowego. Na podłodze małego pokoju leży wzorzysty arabski dywan, lekko sfatygowany, gdzieniegdzie poplamiony lub przypalony. Pod ścianami dokoła rozłożone brązowe otomany i poduszki wyszywane złotymi nitkami w arabskie esy-floresy, ważące tyle, że trudno je podnieść. Wiele więcej w tym pokoju nie znajdziemy. Jeszcze tylko stolik z ceratą, a na nim stary laptop, który zmęczonym wiatraczkiem zagłusza nawet odgłos ulicy. Okno w zasadzie jest, tylko nie na ulicę. Do drugiego pokoju. Dopiero ten posiada okno na zewnątrz, ale i tak całe w kratach i zasłonięte firanką. Wysoko nad głową, w rogu pokoju, umieszczona dość przypadkowo, pali się długa świetlówka, której mrugające światło wita mnie każdego poranka. Obok niej na kablu dynda jeszcze samotna lampa, zagubiona w budyniowym bezkresie. Bez nich byłoby zupełnie ciemno. Wokół lampy tańczą powolnie kłęby papierosowego dymu zmieszane z oparami czarnego kadzidełka. Z głośników rzężącego laptopa leci Cocaine Claptona, a zza murów słychać wieczorne wezwanie do modlitwy, płynące ze skrzeczących głośników pobliskiego minaretu. Gdyby nie ten głos muezzina, można by pomyśleć, że jestem na tyłach jakiegoś klubu bluesowego. Ale nie. Leżę na otomanie i przypatruję się przypadkowym kształtom wytworzonym przez sufit, ścianę i schody biegnące na pierwsze piętro. Wyjmuję aparat, robię im zdjęcie. Potem fotografuję okno do okna i stolik. Będą ładne zdjęcia z wyjazdu. Zaczynam się oswajać z tym widokiem. Te budyniowe ściany staną się moim obrazem tego miejsca. Wtedy, trzeciego dnia, jeszcze nie wiedziałem, że prawie jedynym. Z każdym dniem dostrzegam w moim pustym pokoju coś nowego, czego nie zauważyłem wcześniej. Mamy dla siebie bardzo dużo czasu, poznamy się w każdym calu, wzdłuż i wszerz, i w poprzek. On mnie, a ja jego. Na środku zastawa do parzenia herbaty, taca, szklanki, czajniki. Jedna ze ścian kryje ciekawy zakamarek, schowek, do którego odważam się wejść dopiero po kilku dniach. Tam jest więcej koców i jeszcze więcej poduszek, zlewozmywak oraz wielka głowa cukru pilnowana przez biało-czarną kotkę. W drugim pokoju, tym z oknem na świat, jest jeszcze bardziej pusto, ale tam raczej nie wchodzę, no bo okno właśnie. Jak zasłonimy zasłony, to będzie podejrzane, mówi mój gospodarz. Lepiej mieć odsłonięte i nie zbliżać się do niego zanadto.
Mówię już o nim „mój pokój”. To dlatego, że nie mogę z niego wyjść. Całe dnie i noce spędzam w jego milczącym towarzystwie, podziwiając budyniowe, nierówne ściany. Czasami nazywam go celą i wtedy śmiejemy się z moim gospodarzem. Jak wrócisz do Polski, to powiesz, że cię tu więziliśmy, że przez dwa tygodnie nie wychodziłeś z pokoju, niezłe wczasy, nie? Czasami wychodzę na dach domu, w którym mieszkam. Ale tam jest niewiele lepiej. Taras na dachu obudowano wysoką, dwumetrową betonową attyką. Mieszka tu ta kotka, czarno-biała, wraz z piątką kociąt, malutkich. Gdy już nie może wytrzymać z potomstwem, schodzi na dół i pilnuje cukru w zakamarku mojego pokoju. Jedyne, co widać z dachu, to wieża pobliskiego meczetu, z której muezzin budzi mnie swoją pieśnią każdego dnia o wschodzie słońca. Ponad attykę wystaje jeszcze kawałek ściany sąsiedniego budynku, no i kable, masa kabli, poplątanych, poskręcanych, zaplatanych w fantazyjne warkocze, biegnących nad głowami nie wiadomo gdzie, na tle nieba nieskażonego nawet jednym malutkim obłokiem. Przez szparę w murze zerkam na ulicę. Ruch, gwar, stragany, auta. To samo co na każdej arabskiej ulicy. Lepiej chyba jednak już na dole w pokoju, bo na dachu, mimo że dopiero kwiecień, jest jak na patelni. Czuję się zupełnie bezbronny wobec palącego słońca, nie ma gdzie uciec, pułapka. Nawet trudno podziwiać te kable, bo ledwo można otworzyć oczy. Więc znów w pokoju, tu przynajmniej przyjemnie chłodno i położyć się można.
Wygląda na to, że mam sporo szczęścia. Od czterech dni marokańska policja nie wie, gdzie jestem. Te cztery dni to ponoć naprawdę niezły wynik i raczej się nie zdarza. Mój gospodarz mówi, że jak rozmawia ze znajomymi, to nikt nie może uwierzyć.
– Na pewno cię szukają, bez wątpienia. I prędzej czy później znajdą. Dlatego róbmy swoją robotę jak najszybciej, bo tu nigdy nie wiesz, ile masz czasu. Sądzę, że są nieźle wkurzeni, wpuścili obcokrajowca i ten im przepadł. To tutaj rzadkość. Jesteś jednym z trzech, może czterech obcokrajowców obecnie w mieście. My wiemy o każdym, komu udaje się wjechać do El Aaiúnu.
*
Sześćset pięćdziesiąt kilometrów na północ od mojego budyniowego pokoju celi leży Agadir, jeden z najbardziej popularnych kurortów, mekka dla znudzonych brakiem słońca Niemców, Skandynawów, Polaków. Kwintesencja wakacji typu all inclusive, z drinkiem z palemką i dyskoteką na plaży. Na agadirskim lotnisku słychać głównie niemiecki. Dwie Niemki, stałe bywalczynie kurortu, z którymi jadę taksówką z lotniska, na moje pytanie, czy teraz jest sezon, odpowiadają zdziwione: tu jest sezon zawsze, gdy w Niemczech są święta. A teraz są, i to wielkanocne. No więc jest i sezon. Hotele o wdzięcznych nazwach Beach Paradise, Albatros, Royal Bay pękają w szwach, ustawione jeden koło drugiego wzdłuż nadmorskiej promenady. Plaża, choć ogromna, to pełna leżaczków, kocyków, krzesełek, parawanów i Marokańczyków sprzedających co tylko europejska dusza zapragnie, a europejski portfel udźwignie. Wczasy przecież. Sklepikarze zacierają ręce, taksówkarze chowają liczniki, a kieszonkowcy i oszuści są w ekstazie. Sprzedawcy wycieczek na każdym rogu próbują złowić turystów, proponując zwiedzanie „prawdziwego Maroka”, „prawdziwej, dzikiej Sahary” lub „prawdziwego Agadiru” (tu już naprawdę przesadzają, jako że ten prawdziwy legł całkowicie w gruzach podczas trzęsienia ziemi w 1960 roku).
Trudno przejść przez ulicę, trudno usiąść na plaży, a zjedzenie obiadu w spokoju to już najprawdziwsze wyzwanie. Jak nie wycieczka, no to może przynajmniej przejażdżka na wielbłądzie? Albo haszysz? Speszal ofer for ju, maj friend! Wyśmienity, nie będziesz żałował! Haszysz też nie? Może zegarek? Złoty! Rolex, a jakże! Telefon? iPhone? Najnowszy, niekradziony! Okulary? Przeciwsłoneczne ray-bany z powłoką UV, nowy wzór, hit tego lata! Kocyk? Ręcznie wyszywany, tylko sto dirhamów, no dobra spuszczę od razu do osiemdziesięciu, for ju, maj friend. Na pewno nie będziesz potrzebował? Dam dwa za sto pięćdziesiąt! Może czerwony, ładniejszy, lub niebieski? No to chociaż klapki? To są najki oryginalne przecież, za mniej niż osiemdziesiąt to nie oddam! Jeśli nie klapki, to mam coś, co na pewno się panu przyda na wakacjach: Man’s Extasy, lepsze od viagry, maj friend!
Nad miastem wznosi się wzgórze, na którym stał antyczny Agadir. Dziś zostały z niego jedynie fragmenty murów obronnych. Wzgórze widać z każdego miejsca w mieście. Podobnie jak gigantycznych rozmiarów napis na nim ułożony: „Allah, Ojczyzna, Król”. W nocy podświetlają go lampami, żeby przypadkiem nikt nie zapomniał.
*
Zawsze ciekawiło mnie, co się znajduje poniżej tego kraju uwielbianego przez turystów z całego świata, miłośników bezpiecznej afrykańskiej egzotyki. Patrzyłem na mapę i zachodziłem w głowę, czemu – w przeciwieństwie do innych krajów – to, co znajduje się „pod” Marokiem, oddzielone jest przerywaną, a nie ciągłą linią. Spytałem więc pewnego Marokańczyka mieszkającego w Polsce. Maroko – odparł bez wahania.
Kupując bilet autobusowy w okienku na dworcu w Agadirze, na pytanie „dokąd?” odpowiadam więc oględnie: na południe. Gdzieś konkretnie? Na południe. Po prostu. Osoba, która na mnie czeka w El Aaiúnie, zaleciła, żebym udawał zwykłego, znudzonego turystę, który przypadkiem zapragnął pojechać na południe zamiast na północ. Staram się, jak mogę.
Jak się nazywa to miasto? Ach tak, to nad morzem? Nie? Szkoda. A jest tam coś ciekawego do zwiedzania, jakieś zabytki? Sprzedawca w okienku patrzy się na mnie jak na idiotę. Podobnym, lecz nieco bardziej podejrzliwym, srogim wręcz wzrokiem obdarza mnie ze ściany Jego Królewska Mość Król Mohammed VI, świecąc wydatnymi zakolami z wiszącego krzywo obrazka. Ten chyba wie, o co chodzi, coś podejrzewa. Rzucam mu w odpowiedzi krótkie spojrzenie i kwituję najszczerszym uśmiechem. Dziękuję, stanowisko 10, odjazd 21.30, życzymy udanego pobytu w El Aaiúnie, to piękne miasto. Pan jest surferem, prawda? Teraz ja się patrzę na sprzedawcę w okienku jak na idiotę. Aha, niech pan sobie zrobi kopię paszportu. Dużo kopii.
Z radością podbiegam do autokaru, turysta cieszy się, że jedzie zwiedzać piękne miasto. Kierunek El Aaiún, stolica Sahary Zachodniej. Nie, przepraszam, słowo „Sahara Zachodnia” tu nie istnieje. Tu mówi się „Prowincje Południowe” lub „Sahara Marokańska”. Co za różnica zresztą, jestem przecież turystą, nie moje to sprawy, jak to się wszystko nazywa i dlaczego. Turysta nie martwi się tym, że El Aaiún to miasto okupowane, że wczoraj wyrzucili z niego trzech obcokrajowców, a dwóch innych przetrzymują w areszcie hotelowym. Turysta nie wie też o tym, że przedwczoraj i trzy dni wcześniej na ulicach tego miasta pobito do krwi wielu ludzi, niektórych skatowano, innych zamknięto w więzieniach i torturowano. Przecież nie oglądał każdego dnia doniesień z El Aaiúnu, nie widział zakrwawionych kobiet, wozów pancernych na ulicach i oddziałów specjalnych policji szturmujących prywatne domy. Nie widział tego wszystkiego. I nie chce tego oglądać. Zresztą po co mu ta wiedza? Turysta zasiada na pierwszym miejscu w autokarze, wyjmuje przewodnik po Maroku i uśmiecha się do ludzi siedzących obok. Cieszy się, że jedzie zwiedzać Afrykę. W tym szczerym i jakże naiwnym uśmiechu krystalizuje się cała przepaść między Europą i Afryką. Przypomina mi się rozmowa z kimś, kto, jak wielu Europejczyków, zrobił sobie wycieczkę kamperem wzdłuż zachodniego wybrzeża Afryki, od Tangeru po rzekę Senegal. Fantastycznie było! Widoki, wybrzeże, statki, plaża, pustynia. Problemy? Nie, raczej nie. Raz tylko jakiś chłopak pokazał w naszą stronę znak wiktorii, tak dziwnie trochę, bo pod pachą, jakby się bał czegoś. Ale nie wiem, o co chodziło. Potem Marokańczycy wytłumaczyli nam, że to znak przyjaźni, pokoju między Marokiem a Saharą. I że się lubią. Wyobrażam sobie, że ludzie siedzący dokoła mnie w autokarze myślą o mnie dokładnie to, co ten chłopak pomyślał o ludziach z kampera.
– Niech pan da mi wszystkie kopie swojego paszportu – mówi kierowca. – Ile pan ma? Osiem powinno wystarczyć, ale niech pan da wszystkie, monsieur. Niech mi pan zaufa, to dla pana dobra – uśmiecha się życzliwie.
Pierwsza kontrola. Udając, że śpię, słyszę rozmowy kierowcy z kolejnymi policjantami. Obcokrajowiec? Jeden. Z Polski. Skąd? Z Polski. Śpi. Ksero paszportu. Gdzie jedzie? Do El Aaiúnu. Dziennikarz? Nie, chyba nie, mówi, że architekt. Jedźcie. Potem druga kontrola i trzecia.
Czwarta. Piąta. Tarfaja. Szósta. Im bliżej narysowanej przerywaną linią granicy, tym więcej. Moje zdjęcie w paszporcie chyba wzbudza sympatię, a zawód architekta zaufanie. Paszport zresztą nowiutki, wyrobiony tuż przed wyjazdem. Ten poprzedni, z dziewięćdziesięciodniową wizą algierską wielokrotnego wjazdu, mógłby się tutaj nie spodobać. Zwłaszcza w Tah, niewielkiej miejscowości, dawniej granicy między Marokiem a Saharą Hiszpańską. Siódma. Ta wyjątkowa. Wiele budynków, światła latarek, policjanci, wozy. I pomnik niedający nikomu zapomnieć, że Sahara Zachodnia to odwieczne ziemie marokańskie. Po obu stronach drogi wielkie tablice w kształcie klinów, na nich napisy ku czci Hassana I, sułtana Maroka z końca XIX wieku. To mniej więcej tak, jakby na granicy w Zgorzelcu postawić pomnik Stanisława Augusta Poniatowskiego. Wymowna sugestia: to zawsze było nasze, z dziada pradziada.
Nad ranem autokar dociera do celu i staje na ostatniej barykadzie przed wjazdem do samego El Aaiúnu. Ósma. Tym razem odpowiedzi udzielone przez kierowcę nie wystarczają, policjant prosi, bym wysiadł, i zaprasza na posterunek. Narodowość? Polska. Zawód? Architekt. Cel podróży? Nie wiem właściwie, tak naprawdę to jadę dalej, znajomi czekają niedaleko Dakhli[2], mamy trochę posurfować, ponoć tam dobrze wieje, tak słyszałem. No ale ta Dakhla to jeszcze kawał drogi i pomyślałem, że zatrzymam się tutaj, trochę pozwiedzam miasto. El Aaiún – mówi powoli, tak by nazwa mogła odpowiednio wybrzmieć w niewielkim wnętrzu budki kontrolnej. Jak długo zamierza pan zostać w naszym mieście?
Wszystkie kłamstwa przychodzą mi jakoś zadziwiająco łatwo, aż sam nie mogę uwierzyć, może to dlatego, że jest wcześnie rano i jestem niewyspany. Robię, co mogę, by sprawiać wrażenie znudzonego wakacjami europejskiego turysty, który postanowił wyrwać się z objęć marrakeszańskich handlarzy i uciekł na „dzikie” południe, niczym Tunner i Kit z Pod osłoną nieba. Pierwszy raz w naszym kraju? No tak się składa. To dlaczego pan nie pojedzie obejrzeć Casablanki czy Fezu? Krótką ciszę, która zapadła po tym pytaniu, przerywa niespodziewanie dzwonek mojego telefonu. Truchleję, bo na wyświetlaczu pojawia się numer osoby, która ma się mną zaopiekować w El Aaiúnie.
Gdzie pan się zatrzyma w naszym mieście? W hotelu oczywiście. Jodesa? – podpowiada funkcjonariusz. Wyśmienicie, niech pan się tam właśnie zatrzyma, to dobry hotel. A proszę mi powiedzieć, co pan projektuje w swojej pracy? – rzuca na odchodne, powoli wręczając mi paszport. Domy, wie pan, domy. Ostatnio głównie domy. Odbieram paszport i kieruję się do autokaru. Miłego pobytu życzymy, El Aaiún to ładne miasto.
Wracam nieśpiesznie do autokaru, w duszy modląc się, by ten jak najszybciej odjechał. Ale chyba się udało. Udało, bo do El Aaiúnu rzadko wpuszczani są obcokrajowcy. Dziennikarze, działacze organizacji praw człowieka, fundacji czy stowarzyszeń solidarności z Saharą zazwyczaj zatrzymywani są właśnie na tym posterunku i odwożeni wprost na lotnisko. Tam muszą kupić bilet na najbliższy samolot opuszczający Maroko. Gdy jednak komuś uda się wystarczająco nakłamać na wjazdowej barykadzie, dalej jest jedynie trudniej. Każdy obcokrajowiec jest uważnie obserwowany przez tajne służby i gdy zajdzie najmniejsze podejrzenie, że wykonuje jakąś pracę dziennikarską, od razu go deportują. A ja się bałem jak cholera. Tygodnie przed wyjazdem spędziłem na oglądaniu zdjęć i filmów z El Aaiúnu. Co chwilę czytałem o kolejnych deportowanych osobach, rekwirowanych aparatach fotograficznych, niszczonych kartach pamięci, aresztach hotelowych. Jak się później dowiem, w ciągu mojego pobytu w El Aaiúnie do miasta nie wpuszczono trzydziestu siedmiu obcokrajowców. No to chyba mam szczęście.
Zwłaszcza że zupełnie nie wiedziałem, jak ta cała wyprawa będzie przebiegać. Najbardziej zastanawiało mnie, jak mam się spotkać z ludźmi, którzy są non stop śledzeni i podsłuchiwani. Spotkanie w czasie okupacji. Brzmi prawie jak miłość w czasie zarazy.
Już przygotowanie wyjazdu zakrawało na poważną konspirację. Uprzedzono mnie, że zarówno maile, jak i telefony większości saharyjskich działaczy są kontrolowane. Więc: nie rozmawiaj dłużej niż czterdzieści sekund, po tym czasie automatycznie włącza się rejestrator rozmów. Nigdy nie podawaj żadnych szczegółów – miejsc, nazwisk, mów szybko i konkretnie. Moje pierwsze maile przypominały szyfrogramy. Nie byłem pewien, co mogę pisać, poruszałem się jak po polu minowym, by przypadkiem nie spalić wyjazdu jeszcze w Polsce. A oni często nie odpowiadali, zdarzało się, że w tym czasie niektórzy mieli kłopoty i musieli się ukrywać. Jedyną w miarę bezpieczną formą kontaktu jest Skype, tego ponoć marokańskie służby specjalne kontrolować nie mogą.
Więc na miejscu ktoś na mnie czeka. Nazywam go swoim Saharyjskim Łącznikiem. Ma na imię Hamza i to właściwie wszystko, co o nim wiem. Nie wiem nawet, jak wygląda, znamy się jedynie z krótkiej wymiany maili. W ostatnich wiadomościach zapewniał mnie: don’t worry, they will not kill us, we will face them! W konspiracyjnej paranoi osobom kontaktowym ponadawałem dla niepoznaki polskie imiona i hasła: Stefan, Henryk lub warsztat Kościelisko. No bo się boję. Choć teraz chyba mniej niż w Agadirze, bo teraz już nie ma wyjścia.
Koło ósmej rano, w świetle wschodzącego pustynnego słońca, mój autokar wjeżdża powoli do doliny Saguia el Hamra, nad którą położony jest El Aaiún. Toczy się powolutku, dostojnie przejeżdża pod bramą wjazdową z ogromnym arabskim łukiem, potem mija potężne koszary wojskowe z dwoma pękatymi wieżami, jeszcze z czasów hiszpańskiej kolonii. Dopiero wtedy zza wzgórza wyłania się samo miasto rozciągające się po drugiej stronie rzeki, zalane porannym światłem. Jego monotonną sylwetkę urozmaicają jedynie wystające nieśmiało wieże minaretów. Minąwszy koszary, droga lekko opada, a autokar wjeżdża między dwie skalne ściany kadrujące widok na most, który prowadzi na południowy brzeg. Teraz dociera do mnie, że właśnie wjeżdżam do okupowanego El Aaiúnu, stolicy Sahary Zachodniej. A to takie ładne miasto. Wygląda trochę jak jakiś romantyczny arabski bastion pośrodku pustyni, rozciągający się na skarpie opadającej do szerokiej doliny rzeki Saguia el Hamra. Mogliby tu kręcić Lawrenca z Arabii. Albo W pustyni i w puszczy. Przejeżdżając przez most, widzę mury pierwszych domów odbijające się w tafli rzeki, po bokach wysokie trzciny lekko kołyszące się na wietrze, a nad nimi zawieszone w powietrzu stado ptaków. Oaza. El Aaiún to hiszpańska transkrypcja arabskiego słowa „Al-‘Uyūn”. Po francusku miejscowość nazywa się Laâyoune. Jej nazwa znaczy tyle co studnia, źródło wody. Hiszpanie wybrali ładne miejsce dla stolicy swojej kolonii. Patrzę z zaciekawieniem na miasto przez wielką przednią szybę autokaru, który właśnie wspina się na południowy brzeg rzeki. W zasadzie nie widać nic szczególnego, ale na moment udaje mi się zapomnieć o tym, że kompletnie nie wiem, co zrobić, jak wysiądę z autokaru. Co, jeśli Saharyjskiego Łącznika nie będzie? Mój chwilowy błogostan zostaje przerwany widokiem szeregu budynków policyjnych. Jedne pilnowane przez uzbrojonych strażników, drugie otoczone drutem kolczastym i barykadami, inne wysokimi murami.
– Wysiadaj, El Aaiún, dojechałeś – mówi kierowca. Wyskakuję z autokaru, staję zdezorientowany na chodniku, przeciskając się między ludźmi i ich ogromnymi bagażami, na przystanku dziesiątki ludzi. Wystaję z tłumu, tak że widać mnie z daleka. Nie dość, że jedyny biały, to jeszcze w kolorowej koszulce i dwa metry wzrostu. Kamuflaż nie najlepszy, co tu dużo mówić. Wtem podchodzi do mnie ktoś w skórzanej kurtce, arafatce na szyi i chwyta mnie za rękę. I am your friend, come quick! Przez chwilę pomyślałem: a skąd ja mam wiedzieć, czy to on? Come, come! Ale jakie wyjście? Chwytam swój plecak i szybko wsiadamy do czekającego tuż obok auta. Go, quick, no time – rzuca mój czarnowłosy „przyjaciel” do kierowcy i auto rusza szeroką aleją w głąb miasta.
– Nazywam się Hamza – mówi tym razem już spokojnie, odwracając się z przedniego siedzenia. – To ze mną rozmawiałeś. To ja miałem cię odebrać i to u mnie będziesz mieszkał. – Podaje mi rękę, a na jego twarzy pojawia się szeroki uśmiech. – Cieszymy się, że udało ci się przyjechać do El Aaiúnu.
Po kilku minutach auto parkuje tuż pod stalowymi drzwiami jakiegoś domu. Ulica pusta. Hamza wysiada pierwszy, szybko otwiera drzwi.
– Wysiadaj i od razu wchodź do domu, nie rozglądaj się.
Gdzieś w oddali słychać przeciągły krzyk: „Viva POLISARIO!”.
*
A więc pokój, świetlówka nad głową, budyniowe ściany dokoła. Hamza siedzi na materacu naprzeciw mnie i pali kolejne papierosy, jeden za drugim. Na stoliku śniadanie, mleko w termosie, kawa, dżem i taki śmieszny okrągły chleb. Chyba musi być jeszcze dość wcześnie, choć może to tylko wrażenie, bo nie ma światła dziennego. W tym pokoju zresztą zawsze wydaje się, że jest noc. Świetlówka daje zimne, szpitalne światło. Pory dnia rozróżnić można jedynie, słuchając odgłosów z ulicy. Wstępem do tej melodii jest wezwanie do modlitwy. Pech chciał, że minaret stoi tuż za domem. O świcie mam wrażenie, że muezzin śpiewa przeciągające się „Allahu akbar” wprost do mojego ucha, jakby specjalnie tylko dla mnie. Od tej chwili nie będzie już ciszy. Wkrótce melodię wzbogacą rytmy ulicy, gwar ulicznego rynku, a potem utwór rozwinie się o wrzaski dzieci z pobliskiego przedszkola. Przedpołudniowe apogeum miejska muzyka osiągnie, gdy wejdą ciężkie metaliczne rytmy dobiegające z warsztatu samochodowego, raz spawarka, raz wiertarka, czasami młotek. A potem wszystko nagle zamilknie. Mój kolega DJ użyłby stwierdzenia, że teraz wchodzi drop, czyli wyciszamy wszystko i zostaje tylko lekka melodia, jak w klubie. Popołudniowa melodia El Aaiúnu jest faktycznie delikatna, zduszona nieznośnym słońcem i upałem. To są te godziny, podczas których słychać od czasu do czasu jedynie jakieś przejeżdżające auto albo rżenie osła pośrodku pustej ulicy, no może jeszcze jakieś wezwanie do modlitwy powtórzy się po drodze, jak uporczywy refren. Ale drop jest zawsze tylko ciszą przed burzą – powiedziałby mój kolega – buduje napięcie, które w końcu znajdzie swoją kulminację, czyli breakdown. I tak też się dzieje tutaj. Wraz z końcem dnia dzień się rozpoczyna. Miasto znów budzi się do życia, i to znacznie bardziej niż o poranku. Eksploduje całą feerią dźwięków, wieczornych rytmów, melodii, wokali i wokaliz, jakby całe świętowało fakt, że słońce w końcu dało mu kilka godzin wytchnienia. Wkrótce po zachodzie wybrzmi ostatni refren dnia, ostatnie wezwanie do modlitwy, lecz cały utwór będzie trwał w najlepsze jeszcze przez parę godzin.
– Hamza, która jest w ogóle godzina?
– Jedenasta.
– To dlaczego u mnie pokazuje, że jest dziesiąta? Telefon pokazuje co innego, twój laptop co innego, a ty mówisz jeszcze co innego.
– Bo to zależy, o co pytasz – mówi Hamza, przeciągając się na materacu. Oficjalnie jest dziesiąta, strefa GMT, taka jak w Maroku. Ale jak nie masz nic do roboty, jak ja na przykład, to żyjesz sobie w GMT+1, jak w Algierii albo Hiszpanii. Poza tym co za różnica. Ja wiem, wy musicie mieć wszystko ułożone, zaplanowane, rozpisane. My żyjemy dniem dzisiejszym. Wy macie zegarki, my mamy czas. Co jutro, Bóg jeden wie.
Odpalając kolejnego papierosa, Hamza przedstawia mi plan działania na kolejne dni. Plan sprowadzający się do tego, z kim się spotkamy. Bo gdzie, to jest oczywiste – ja nie mogę przecież wyjść z domu. A o której? To też bez znaczenia. Tu z nikim nie umówisz się na konkretną godzinę, na przykład 18.15 albo 19.30. Możesz się co najwyżej umówić na porę dnia, a pora jest w zasadzie jedna, czyli po zachodzie słońca. I ten ktoś będzie wiedział, która to godzina.
Zresztą w okupowanym El Aaiúnie nic nie jest proste i nic nie jest pewne. El Aaiún nie jest wielkim miastem, liczy dwieście tysięcy mieszkańców. Saharyjczycy, rdzenna ludność rejonu, stanowią, według różnych szacunków, jedynie od dwudziestu do trzydziestu procent. Według szacunków, bo władze nie publikują takich statystyk. Reszta ludności to marokańscy osadnicy, zachęceni różnorakimi przywilejami, zwolnieniami z podatków i dwukrotnie wyższymi niż na terenie Maroka pensjami. Saharyjczycy mówią o nich pogardliwie hamala – tragarze. Bo przyszli na ich ziemie z tobołami na plecach.
– Kolejny dzień, a oni nadal nie wiedzą, gdzie jesteś – śmieje się Hamza, chodząc po pokoju z kadzidełkiem neutralizującym papierosowy dym. – Chyba ich wykiwaliśmy. Mogę się założyć, że szukają cię po całym mieście. Jak zrobimy, co mamy do zrobienia, to wtedy wyjdziemy na ulicę, zobaczysz, zabiorę cię na herbatę, do restauracji, pójdziemy sobie jak normalni ludzie, usiądziemy i zamówimy, co chcemy. I będziemy się z nich śmiać, wtedy, proszę, niech cię deportują, idioci, a mnie niech zamkną w więzieniu. Ale dopiero jak skończymy, tymczasem konspiracja.
Gdybym mieszkał w jednym z hotelów, dajmy na to w najtańszym Jodesa lub trochę lepszym Sahara Line, byłby nie lada kłopot. Musiałbym być przykładnym, niewzbudzającym cienia podejrzeń turystą. Wstawałbym rano, chodziłbym do kafejki leniwie wypić poranne espresso, zagryzane sypiącym się croissantem lub pain au chocolat. Śniadanie kontynentalne w stylu postkolonialnofrancuskim. By zadbać o moje bezpieczeństwo i chronić mnie przed groźnymi, czyhającymi wszędzie „separatystami”, przy śniadaniu towarzyszyłby mi jakiś pan siedzący dyskretnie przy stoliku obok ze swoją kawą, swoim rogalikiem i gazetą. Czasami zerkałby w moją stronę, by upewnić się, że jestem bezpieczny i że dobrze się bawię. A potem… potem w zasadzie nie wiadomo co, bo w El Aaiúnie turysta przecież nie ma co robić. Mógłbym co najwyżej wraz z moim incognito towarzyszem pojechać na oddaloną o trzydzieści kilometrów plażę. On jechałby za mną na swoim motorze lub w służbowym aucie. Potem swój kocyk rozłożyłby kilka metrów od mojego, czujny i zawsze gotowy bronić mnie niczym bulterier. Mógłbym też zapewne przejść się ulicami samego El Aaiúnu, kupić ręcznie robiony czajniczek i kilo herbaty. On trzymałby się z tyłu, może usiadłby na ławce lub zajrzał do sklepu obok. Potem odprowadziłby mnie do hotelu, może szepnąłby słówko recepcjoniście, a następnego dnia czekałby na mnie w hotelowym holu. Mógłbym pewnie zrobić też kilka zdjęć „z wakacji”, choć z tym to już ostrożnie i raczej niedużym aparatem, bo te duże znaczą niechybnie, że jesteś dziennikarzem. Dziennikarz ma przecież duży aparat i jeszcze większy obiektyw, robi zdjęcia ludziom i w dodatku chce z nimi rozmawiać. Zresztą nawet bez dużego aparatu każdy obcokrajowiec jest tutaj z góry podejrzewany o bycie dziennikarzem. Lub aktywistą zajmującym się prawami człowieka. Lub jakimś innym popaprańcem z wypaczonymi ideami, a tych nie lubi się tutaj nawet bardziej niż Saharyjczyków. Na pewno zaś na swoich wakacjach nie mógłbym się spotkać z Hamzą. Mój przymusowy towarzysz zadbałby o to, a w wypadku mojej niesubordynacji zabrałby mnie swoim autem na lotnisko i poprosił, bym niezwłocznie kupił bilet powrotny.
Nigdy więc nie mógłbym się dowiedzieć, kim jest Hamza. Rocznik 1982, zawód: poeta, orientacja polityczna: pro-POLISARIO, aktywista. Tak mogłoby w skrócie wyglądać jego dossier leżące w zakurzonej teczce na biurku w jednym z marokańskich komisariatów. Do tego przypięte zszywką zdjęcie, a na nim pociągła twarz z długim, orlim nosem, szeroko otwartymi oczami, czarnym, gęstym zarostem i takimi samymi włosami. Słowem: Saharyjczyk, a jak Saharyjczyk, to separatysta. Można powiedzieć, że Hamza Lakhal jest osobą znaną zarówno policji, jak i swoim rodakom. Nie sławną, po prostu znaną, jakiekolwiek zabarwienie może mieć to słowo w tym kontekście. Niektórzy Saharyjczycy ponoć znają nawet jego wiersze, choć „znają” w tym przypadku nie oznacza „czytają”. Poezji Hamzy Lakhala w El Aaiúnie nie można przeczytać, można ją co najwyżej usłyszeć na jednym z wieczorów poezji organizowanych w ukryciu na dachu lub w piwnicy jednego z budynków gdzieś na przedmieściach.
– Zacząłem chyba jakieś dziesięć lat temu, może nawet więcej – mówi Hamza, odpalając następnego papierosa. – Zobacz, bez banderolki, z przemytu, właśnie okradam marokański budżet – śmieje się. – W 2002 roku próbowałem dostać się na jakiś wieczór poezji, oczywiście taki dla Marokańczyków, innych tutaj nie ma, a i tych jest niewiele. Za którymś razem udało mi się, wszedłem na scenę i wyrecytowałem swój wiersz. Na sali zapadła cisza. Już mnie tam więcej nie wpuścili.
Tego samego roku Hamza wyleciał z hukiem z liceum. Władze ukarały go, bo organizował studenckie protesty, arogancko domagając się, by w El Aaiúnie powstał pierwszy uniwersytet. By nie trzeba było jeździć do Agadiru lub jeszcze dalej, do Casablanki czy Rabatu. Jak dostaniesz miejsce na uczelni w Agadirze, to jeszcze pół biedy, bo to jedynie sześćset pięćdziesiąt kilometrów stąd, a autokar kosztuje dwieście dirhamów. Lecz Saharyjczyków zazwyczaj wysyłają dalej, czasami nawet do Tangeru, tysiąc czterysta kilometrów od domu. Teraz, po dziesięciu latach, jak dobrze pójdzie, Hamza będzie mógł podejść do matury, jest nadzieja, że władze pozwolą mu nawet pójść na studia. Tak naprawdę zawsze chciał być muzykiem, grać na gitarze, jak Mark Knopfler, David Gilmour. Albo malarzem. Malarzem nawet przez chwilę był, w domu ma kilka swoich obrazów, ale nie pokazuje ich. Jakoś tak się poukładało, sam nie wie zresztą czemu, że zamiast muzykiem został poetą. Mówi, że to przez warunki, w jakich przyszło mu dorastać, że przez poezję może uratować siebie z lat dzieciństwa.
– Ja się wtedy strasznie bałem. Byłem koszmarnie wystraszonym dzieciakiem. Teraz chyba staram się stawić czoło tym wszystkim wspomnieniom. Tym wybebeszanym poduszkom, rozbijanym meblom, książkom zrzucanym z półek, wybitym oknom, rozwalonym drzwiom. I ubranym na czarno policjantom, stojącym nad moimi rodzicami.
Hamza pisze w klasycznym arabskim, choć językiem Saharyjczyków jest dialekt hassanijja.
– Klasyczny arabski to taka baza dla wielu języków, które wy, z perspektywy Europy, traktujecie jako arabski – tłumaczy mi. – To trochę jak z łaciną w waszym przypadku. Jest bazą wielu języków, tyle że łacina jest językiem martwym, a klasyczny arabski nadal żyje.
Parę lat temu Hamza wydał nawet swój pierwszy tomik poezji. Nie mógł jednak tego zrobić w swoim mieście. Tu nikt nie wydałby wierszy Saharyjczyka, zwłaszcza mówiących cokolwiek o ojczyźnie czy niepodległości. Dzieła Hamzy zostały opublikowane we Francji nakładem wydawnictwa L’Harmattan. Harmattan to taki silny suchy wiatr. Wieje z Sahary.
– Nawet nie wiem, jak wygląda ten mój tomik – mówi z gorzkim uśmiechem Hamza. – Gdy został wydany, a wydawnictwo zaprosiło mnie na spotkanie autorskie do Francji, władze marokańskie odmówiły wydania mi wizy. Nie pojechałem. Potem chcieli mi chociaż przysłać paczkę pocztą, ale to też się nie udało. Więc nie mam nawet jednego egzemplarza.
Hamza chciałby zrobić kiedyś doktorat, najlepiej z filozofii. Ale na to szanse są marne, bo Saharyjczyków nie dopuszcza się do wyższych stopni naukowych. Jest więc z konieczności samoukiem, zupełnym i absolutnym. Bo w El Aaiúnie jak chcesz coś zrobić, to musisz to zrobić sam, nikt inny ci w tym nie pomoże. Chcesz nauczyć się angielskiego lub francuskiego? Kursów nie ma, więc uczysz się samemu, oglądając filmy w internecie i słuchając piosenek. Chcesz czytać? To sam musisz zdobywać książki, księgarni tu nie ma, bibliotek też nie, a jak zamówisz z zagranicy, to raczej nie przyjdzie. A Hamza czytać lubi, w domu, w kafejce, na pustyni. Wtedy choć przez chwilę nie musi być tu i teraz, w okupowanym El Aaiúnie. Książki zdobywa więc dzięki znajomym, którzy jeżdżą do Maroka. W Agadirze czy Rabacie można kupić wszystko, ktoś zawsze coś przywiezie. Lubi zwłaszcza literaturę arabską, ale europejską i amerykańską także. Za młodu uwielbiał Iliadę Homera.
– Wyobrażałem sobie, że sam jestem takim rycerzem w pięknej błyszczącej zbroi na wspaniałym koniu. I że jestem nieśmiertelny jak Achilles. A ci po drugiej stronie to Marokańczycy.
Z wiekiem przyszła pora na Szekspira, Marlowe’a i starożytnych filozofów z różnych kręgów kulturowych, Konfucjusza, Arystotelesa, Sokratesa. Najbardziej ceni tego ostatniego, za jego nieprzejednaną postawę. Przecież mógł uniknąć śmierci, a jednak nie zdecydował się uciec, choć nakłaniali go do tego jego uczniowie. Umarł za swoje poglądy, twardy i bezkompromisowy do samego końca. Ale najważniejszy dla Hamzy pozostaje Mahmud Darwisz, poeta palestyński, członek Organizacji Wyzwolenia Palestyny. „Widzę więzienie tak, jak chcę, różane dni, / co przeminęły, żeby ukazać we mnie dwoje obcych / na ławce w parku. Przymykam oczy: / jak szeroka jest ziemia, jak piękna jest ziemia / widziana przez ucho igielne”[3]. To Darwisz uświadomił Hamzie, że poezja może być bronią w walce o wolność, równie skuteczną jak karabin.
– Nie dlatego, że może zmienić rzeczywistość. Nie no, bez przesady, w to akurat nie wierzę. Ale otwiera okna wyobraźni i marzeń – kończy Hamza i zmienia muzykę. Tym razem koncert Erica Claptona.
Na początku miałem obawy, że moja obecność w domu Hamzy skończy się dla niego prędzej czy później problemami, być może nawet aresztem. Ale on mi wtedy odpowiadał z szelmowskim uśmiechem, żebym się o niego nie martwił, że najważniejsza jest moja praca i że pomóc mi to jego obowiązek.
Do domu Hamzy przychodzą każdego dnia różni ludzie – mężczyźni, kobiety, młodzi i starsi. To akurat nikogo nie dziwi. Tutaj ludzie odwiedzają się w domach, to w zasadzie jedyna rozrywka, przyjść do kumpla, do sąsiada, wypić herbatę, zapalić papierosa i pogadać, obejrzeć razem mecz. Większość Saharyjczyków nie ma pracy, bo posady są zarezerwowane dla marokańskich osadników. Mają więc dużo czasu i jeszcze więcej motywacji. Przychodzą o różnych porach dnia, najczęściej jednak późnym wieczorem bądź nocą. Niektórzy sami, inni z rodziną lub przyjaciółmi. I opowiadają.
– Dla Marokańczyka obcokrajowiec to pieniądze, nic więcej. Dla nas obcokrajowiec to szansa na wolność. Jedyna szansa, rozumiesz?
