Żydowska Ameryka. Wczoraj i dziś diaspory w USA ebook

Skąd ten po­mysł

Dla­czego na­pi­sa­łem tę książkę?

Je­wish Ame­ri­can com­mu­nity to naj­więk­sza, po Izra­elu, ży­dow­ska spo­łecz­ność na świe­cie, li­cząca so­bie około sze­ściu–sied­miu mi­lio­nów lu­dzi (dla­czego „około”, wy­ja­śniam w pierw­szym roz­dziale). Sta­nowi to nie­wiele po­nad dwa pro­cent lud­no­ści USA, ale wkład Ży­dów – albo, jak kto woli, Ame­ry­ka­nów ży­dow­skiego po­cho­dze­nia – do ame­ry­kań­skiej go­spo­darki, po­li­tyki i kul­tury jest nie­współ­mier­nie więk­szy, niż su­ge­ro­wa­łaby to ich sto­sun­kowo skromna li­czeb­ność. Prze­wa­ża­jąca więk­szość tej dia­spory – ame­ry­kań­scy Ży­dzi uni­kają zwy­kle tego okre­śle­nia, ale bę­dziemy go uży­wać wy­mien­nie ze „spo­łecz­no­ścią” – to dzieci, wnuki lub pra­wnuki imi­gran­tów z Pol­ski. Z Pol­ski dzi­siej­szej lub daw­nej, z te­ry­to­riów I i II Rzecz­po­spo­li­tej. Miesz­ka­jąc z nami przez stu­le­cia, stali się czę­ścią pol­skiej kul­tury, czę­sto ją współ­two­rząc, a przy tym nie­sły­cha­nie ją wzbo­ga­ca­jąc. A po­nie­waż ich po­tom­ko­wie żyją dziś w Ame­ryce, choćby z tego po­wodu warto za­oce­aniczną dia­sporę bli­żej po­znać. Nie za­po­mi­na­jąc też i o tym, że wielu współ­cze­snych ame­ry­kań­skich Ży­dów po­dej­muje od po­nad 30 lat sta­ra­nia, aby w no­wej i od­mie­nio­nej już Pol­sce przy­wró­cić, choćby w mi­kro­skali, na­miastkę ży­dow­skiego świata, dla któ­rego przed­wo­jenna Pol­ska była jed­nym z naj­waż­niej­szych fi­la­rów.

O dia­spo­rze ame­ry­kań­skiej przy­po­mi­namy so­bie zwy­kle wtedy, kiedy ma do nas o coś pre­ten­sję – re­sty­tu­cję mie­nia, in­cy­denty an­ty­se­mic­kie albo próby prze­mil­cza­nia nie­chlub­nej po­stawy wielu Po­la­ków wo­bec Ży­dów w cza­sie Za­głady. Pro­te­sty or­ga­ni­za­cji ży­dow­skich w USA by­wają new­sami dnia, a po­nie­waż na­stę­pują po nich czę­sto oświad­cze­nia ad­mi­ni­stra­cji lub Kon­gresu su­per­mo­car­stwa, re­agują na nie pol­skie rządy, nie­kiedy na­wet wy­co­fu­jąc się z kon­te­sto­wa­nych de­cy­zji. Pro­te­stu­jące or­ga­ni­za­cje re­pre­zen­tują, jak wiemy, wpły­wową grupę na­ci­sku w kraju bę­dą­cym na­szym naj­waż­niej­szym so­jusz­ni­kiem. W po­tocz­nej pol­skiej wy­obraźni ukształ­to­wał się w efek­cie ob­raz dia­spory jako spo­łecz­no­ści po­tęż­nej, sil­nej jed­no­ścią ce­lów i in­te­re­sów, sku­tecz­nej jako lobby, a przy tym, nie­stety, zde­cy­do­wa­nie nam nie­przy­chyl­nej.

Jest to ob­raz tylko czę­ściowo praw­dziwy, a przede wszyst­kim mocno uprosz­czony. W dia­spo­rze rze­czy­wi­ście prze­waża ne­ga­tywny wi­ze­ru­nek Pol­ski – fa­talny owoc złych do­świad­czeń Ży­dów w na­szym kraju w mi­nio­nym stu­le­ciu. Nie brak w niej jed­nak osób życz­li­wie do Pol­ski na­sta­wio­nych i jej praw­dzi­wych przy­ja­ciół. Błę­dem jest po­strze­ga­nie ży­dow­sko-ame­ry­kań­skiej spo­łecz­no­ści jako mo­no­litu. Ży­dzi ame­ry­kań­scy to mo­zaika rów­nie ko­lo­rowa jak cała współ­cze­sna Ame­ryka, zbio­ro­wość ogrom­nie zróż­ni­co­wana re­li­gij­nie (ju­da­izm ame­ry­kań­ski ma wiele od­mian), świa­to­po­glą­dowo, po­li­tycz­nie oraz, by tak rzec, toż­sa­mo­ściowo. Zróż­ni­co­wana tak bar­dzo, że na­zy­wa­nie jej „spo­łecz­no­ścią”, co su­ge­ruje spój­ność, ho­mo­ge­nicz­ność grupy, nie jest naj­szczę­śliw­szym okre­śle­niem, bo „Je­wish Ame­ri­can com­mu­nity” to w isto­cie zbiór roz­ma­itych mniej­szych spo­łecz­no­ści czę­sto nie­ma­ją­cych ze sobą nic wspól­nego poza tym, że ich człon­ko­wie są Ży­dami albo, mó­wiąc pre­cy­zyj­niej, za ta­kich się uwa­żają.

Pi­sa­nie o spra­wach ży­dow­skich to przed­się­wzię­cie kar­ko­łomne. Z po­wodu uni­kal­nej hi­sto­rii Ży­dów, spe­cy­ficz­nej, ple­mien­nej ge­nezy ju­da­izmu i jego qu­asi-na­ro­do­wego cha­rak­teru, ma­te­ria jest wy­jąt­kowo skom­pli­ko­wana. I, oczy­wi­ście, de­li­katna. Pi­sząc o pol­skich Ży­dach, co chwila na­tra­fiamy na wątki na­ła­do­wane emo­cjami, ob­cią­żone trau­mami, za­trute wza­jem­nymi uprze­dze­niami. Mimo uchy­le­nia cen­zor­skich za­pi­sów z PRL do­ty­czą­cych spraw ży­dow­skich, „od­cza­ro­wa­nia” te­matu, wy­peł­nia­nia bia­łych plam hi­sto­rii wciąż trzeba uwa­żać, by nie ura­zić za­daw­nio­nych, nie cał­kiem za­bliź­nio­nych ran i nie dać się za­mknąć w pu­bli­cy­stycz­nych sche­ma­tach dyk­to­wa­nych ide­olo­giczno-po­li­tycz­nymi po­dzia­łami. Wciąż trudno o nie­któ­rych spra­wach roz­ma­wiać „nor­mal­nie”. W USA o kom­pli­ka­cjach tego ro­dzaju dys­ku­tuje się otwar­cie, spo­koj­nie i ra­cjo­nal­nie. Cho­ciaż Ame­ryka nie jest cał­kiem bez winy wo­bec Ży­dów, przy­znała się do grze­chów prze­szło­ści – an­ty­se­mi­ty­zmu lat 30. i bier­no­ści wo­bec Ho­lo­kau­stu – i dia­spora nie żywi wo­bec niej urazy.

Co nie zna­czy, że kon­takty z nią pol­skiego au­tora za­wsze były ła­twe. Nie­któ­rzy jej pro­mi­nentni przed­sta­wi­ciele nie od­po­wia­dali na pro­po­zy­cję spo­tkań albo re­ago­wali chłodno, jakby nie mieli spe­cjal­nej ochoty na roz­mowę o ży­dow­skich spra­wach i po na­le­ga­niach go­dzili się na nią z uprzej­mo­ści. Je­den z li­de­rów spo­łecz­no­ści przy­znał się do swych po­dej­rzeń, że za te­ma­tem mo­jego pro­jektu kryje się chęć po­twier­dze­nia, dla pol­skiego czy­tel­nika, wia­do­mych ne­ga­tyw­nych ste­reo­ty­pów i uprze­dzeń. Udało mi się prze­zwy­cię­żyć jego nie­uf­ność – oka­zał się mą­drym, nie­za­leż­nie my­ślą­cym czło­wie­kiem – i na­wet się z nim za­przy­jaź­nić. Tak jak z wie­loma in­nymi roz­mów­cami, któ­rzy chęt­nie mó­wili o so­bie, dia­spo­rze i dzie­lili się swymi po­glą­dami na jej te­mat.

Zdaję so­bie sprawę, że książka o Ży­dach w USA mo­głaby li­czyć kilka gru­bych to­mów, gdyby chciało się na­pi­sać o „wszyst­kim” – tak bo­gate jest ży­cie dia­spory i jej rola w Ame­ryce, tak wielu ame­ry­kań­skich Ży­dów to osoby znane lub po pro­stu cie­kawe, za­słu­gu­jące na przed­sta­wie­nie czy­tel­ni­kom, i tak znaczny jest ich wkład do ame­ry­kań­skiej kul­tury, go­spo­darki czy po­li­tyki. Nie było jed­nak moim za­mia­rem na­pi­sa­nie qu­asi-so­cjo­lo­gicz­nej, wy­czer­pu­ją­cej mo­no­gra­fii, pre­ten­du­ją­cej do przed­sta­wie­nia spo­łecz­no­ści ży­dow­sko-ame­ry­kań­skiej z na­ukową dys­cy­pliną i grun­tow­no­ścią. Nie je­stem eks­per­tem od ju­da­izmu, tylko dzien­ni­ka­rzem spe­cja­li­zu­ją­cym się w pro­ble­ma­tyce ame­ry­kań­skiej, któ­rego w USA za­wsze in­te­re­so­wały mniej­szo­ści et­niczne i re­li­gijne. Te­mat książki wy­nika z tych za­in­te­re­so­wań oraz mo­jej wie­lo­let­niej fa­scy­na­cji hi­sto­rią i kul­turą Ży­dów. A także pry­wat­nych do­świad­czeń – na­leżę do po­ko­le­nia Marca 1968, na stu­diach mia­łem przy­ja­ciół i zna­jo­mych ży­dow­skiego po­cho­dze­nia, któ­rych więk­szość po ha­nieb­nej „an­ty­sy­jo­ni­stycz­nej” czy­stce wy­je­chała z Pol­ski. Po la­tach w Ame­ryce, gdzie przez ćwierć wieku pra­co­wa­łem jako ko­re­spon­dent pol­skiej prasy, spo­tka­łem emi­gran­tów z tej wy­gnań­czej fali.

Moja książka jest dzien­ni­kar­skim, zbio­ro­wym por­tre­tem dia­spory, skom­po­no­wa­nym z ese­istyczno-re­por­ta­żo­wych tek­stów, które opo­wia­dają o naj­istot­niej­szych, jak są­dzę, aspek­tach ży­cia i pro­ble­mach Ży­dów w Ame­ryce. Mó­wią o nich moi roz­mówcy – ra­bini, li­de­rzy i sze­re­gowi dzia­ła­cze ży­dow­skich or­ga­ni­za­cji, dzien­ni­ka­rze, ba­da­cze ju­da­izmu z wyż­szych uczelni oraz tzw. zwy­kli lu­dzie. Osoby, do któ­rych do­tar­łem, nie są za­pewne „re­pre­zen­ta­tywną próbą” ca­łej kil­ku­mi­lio­no­wej spo­łecz­no­ści. Ci jed­nak, któ­rzy zgo­dzili się po­świę­cić mi swój czas, to, jak są­dzę, tacy, któ­rzy na­prawdę czują się jej czę­ścią i któ­rych ży­dow­skość jest dla nich ważna, my­ślą o niej – i dla­tego wła­śnie ze­chcieli o niej roz­ma­wiać.

Za­le­żało mi, żeby czy­tel­nik ich bli­żej po­znał – ich ko­leje losu, spo­sób my­śle­nia, ar­gu­men­ta­cji, mo­tywy po­stę­po­wa­nia, ewen­tu­alne kom­pleksy czy fo­bie. Może po­zwoli to zro­zu­mieć, dla­czego są tacy, jacy są. Po­znajmy ame­ry­kań­skich Ży­dów. Nie wszy­scy – na­prawdę! – to nie­chętni Pol­sce za­możni ban­kie­rzy aro­ganci z No­wego Jorku. Na gle­bie igno­ran­cji naj­le­piej kwitną prze­sądy i uprze­dze­nia. Wie­dza to klucz do ich prze­zwy­cię­ża­nia i do zro­zu­mie­nia in­nych. Je­śli moja książka po­sze­rzy wie­dzę czy­tel­ni­ków o dia­spo­rze, wzbu­dzi pra­gnie­nie jej po­głę­bie­nia czy wręcz za­chęci do kon­tak­tów i dia­logu z ame­ry­kań­skimi Ży­dami, uznam to za swój wielki suk­ces.

ROZ­DZIAŁ 1

O kim jest ta książka

Co dla cie­bie zna­czy: być Ży­dem?

To pro­ste, cha­sydzki ra­bin Yossi Lew z Atlanty nie ma pro­blemu z od­po­wie­dzią. Więc po pierw­sze, trzeba ści­śle prze­strze­gać ży­dow­skiego prawa, wszyst­kich 613 mi­cwot, przy­ka­zań, które Moj­żesz ogło­sił Ży­dom na gó­rze Sy­naj. Po dru­gie, uka­zy­wać piękno ju­da­izmu in­nym, bra­ciom Ży­dom i lu­dziom na ca­łym świe­cie. Nie-Ży­dom także. Aby zro­zu­mieli, co mówi Bóg i co zna­czy po­łą­czyć się z Nim.

Na py­ta­nie, co jest naj­waż­niej­szą czę­ścią albo istotą ży­dow­sko­ści, bez wa­ha­nia od­po­wiada rów­nież ra­bin Levi Shem­tov, li­der cha­sy­dów Lu­ba­vitch Cha­bad w Wa­szyng­to­nie, czło­wiek in­sty­tu­cja w sto­licy USA, sły­nący z pro­mo­cji ju­da­izmu w ame­ry­kań­skim Kon­gre­sie. Ale jego od­po­wiedź jest już nieco bar­dziej zło­żona.

– Na­leży po­stę­po­wać zgod­nie z pra­wem Bo­żym, i to w taki spo­sób, by kon­ty­nu­ować na­sze dzie­dzic­two i na­pra­wiać świat. Mu­simy się sto­so­wać do wielu przy­ka­zań, ale naj­waż­niej­sze to czy­nić ży­cie lep­szym. Nie tylko dla Ży­dów, dla wszyst­kich – mówi ra­bin.

Py­ta­nie o ży­dow­ską toż­sa­mość w Ame­ryce XXI wieku nie wy­daje się trudne tylko dla po­boż­nych Ży­dów or­to­dok­syj­nych. Inni za­sta­na­wiają się, co z nim po­cząć, zma­gają się z od­po­wie­dzią jak z cięż­kim pro­ble­mem, który na­gle każe się im roz­wią­zać. To prze­cież bar­dzo skom­pli­ko­wane. I bar­dzo oso­bi­ste. Tak oso­bi­ste, że za­czy­nam się nie­po­koić, czy nie prze­kra­czam ja­kiejś gra­nicy, poza którą do­cie­kli­wość staje się nie­tak­tow­nym wścib­stwem. Bo na przy­kład Da­niel Ze­mel, ra­bin ju­da­izmu re­for­mo­wa­nego, wy­gląda, jakby się miał za chwilę zi­ry­to­wać. O tym, o co py­tam, mógłby mó­wić długo, ale od­po­wie krótko. Tro­chę na od­czep­nego?

– Naj­istot­niej­sze dla ży­dow­skich war­to­ści jest to, że każde ludz­kie ży­cie jest święte. Oraz to, że ży­cie, które się li­czy, to tylko to, które mamy. Do­cze­sne. Ju­da­izm to nie chrze­ści­jań­stwo – za­zna­cza.

Nic o Bogu, o To­rze, o 613 przy­ka­za­niach. Re­for­mo­wana ra­binka Ro­sa­lin Man­del­berg z Nor­folk w Vir­gi­nii też o tym wszyst­kim nie wspo­mina.

– Ważne jest, by żyć peł­nią ży­cia, cie­szyć się nim, spra­wiać, by cie­szyli się nim inni. Żyć w po­koju, spra­wie­dli­wie, trak­tu­jąc wszyst­kich z god­no­ścią, nie­za­leż­nie od rasy czy stylu ży­cia – mówi rabbi Ro­sa­lin.

Ale dla­czego w ogóle o to py­tam?

Uro­dzeni w USA Po­lish Ame­ri­cans mogą lu­bić pie­rogi i słu­chać, za na­mową babci, pol­skiej mu­zyki lu­do­wej. Ame­ry­kań­scy Włosi je­dzą ma­ka­ron i wiel­bią operę bel canto. Po­tom­ko­wie imi­gran­tów z Kuby wolą ropa vieja, czyli du­szoną wo­ło­winę z ry­żem i fa­solą, tań­czą salsę i oglą­dają te­le­wi­zję Uni­vi­sion. Dla wszyst­kich związki ze sta­rym kra­jem to kwe­stia sen­ty­mentu i przy­zwy­cza­jeń, z cza­sem wy­ga­sa­ją­cych. Są po pro­stu Ame­ry­ka­nami. Ży­dzi też... ale jakby nie tylko. Kwe­stia ich et­nicz­nej toż­sa­mo­ści jest bar­dziej skom­pli­ko­wana. Nie­któ­rzy, na­wet uro­dzeni w USA, mó­wią, że czują się bar­dziej Ży­dami niż Ame­ry­ka­nami.

– Na twoje py­ta­nie pra­wie nie spo­sób od­po­wie­dzieć, ale spró­buję – mówi Mark Le­vin, dzia­łacz Na­tio­nal Co­ali­tion Sup­por­ting Eu­ra­sian Jewry (Na­ro­dowa Ko­ali­cja Po­par­cia Ży­do­stwa Eu­ra­zji). – Być Ży­dem to część mo­jego DNA. To coś, co czyni mnie ta­kim, ja­kim je­stem. To zro­zu­mie­nie na­szej hi­sto­rii, na­szych wy­zwań, tra­ge­dii i trium­fów. Przy­na­leż­ność do na­rodu i jego re­li­gij­nej kul­tury. Czuję się czę­ścią na­szej re­li­gii.

– A czy sam je­steś re­li­gijny?

– Je­stem na mój wła­sny spo­sób... Jedną z ko­rzy­ści by­cia ame­ry­kań­skim Ży­dem jest na­sza róż­no­rod­ność, jest to, jak roz­ma­icie mo­żemy się okre­ślać jako Ży­dzi, czy to na ba­zie re­li­gij­nej czy kul­tu­ral­nej. W każ­dym ra­zie być Ży­dem zna­czy dla mnie: trosz­czyć się o in­nych, opo­wia­dać się za spo­łe­czeń­stwem, w któ­rym pa­nuje spra­wie­dli­wość, opar­tym na to­le­ran­cji i rów­no­ści. – I do­daje: – Uwa­żam się za dum­nego Żyda, dum­nego z tego, co osią­gnę­li­śmy jako na­ród w ciągu kil­ku­set lat w Ame­ryce i jako na­ród li­czący so­bie pięć ty­sięcy lat.

– „Być Ży­dem” ozna­cza dla mnie trzy rze­czy – mówi hi­sto­ryk i ese­ista Ste­ven Bayme. – To, po pierw­sze, edu­ka­cja i wie­dza. Je­ste­śmy Lu­dem Księgi... Po dru­gie, ro­dzina. Dla­czego ko­chamy sza­bas? Bo to dwa­dzie­ścia cztery go­dziny w ty­go­dniu, kiedy Ży­dzi sie­dzą ra­zem przy wspól­nym, ro­dzin­nym stole. I po trze­cie, aspekt spo­łeczny – być czę­ścią ży­dow­skiej spo­łecz­no­ści i od­czu­wać nie­ro­ze­rwalną więź z Izra­elem.

W swoim eseju „Ide­olo­gie ży­dow­skiej toż­sa­mo­ści” Bayme wy­mie­nia sie­dem, al­ter­na­tyw­nych lub współ­ist­nie­ją­cych, po­wo­dów, dla któ­rych Ży­dzi trwają przy swo­jej ży­dow­sko­ści: po­czu­cie przy­na­leż­no­ści do na­rodu, moż­li­wość roz­woju i wzbo­ga­ca­nia swych in­te­lek­tu­al­nych i du­cho­wych za­so­bów, zna­cze­nie ży­dow­skiego prawa dla Ży­dów, rola wspól­nej hi­sto­rii, zwią­zek ze swoją et­niczną spo­łecz­no­ścią w pań­stwach, w któ­rych żyją, przy­wią­za­nie do re­li­gii oraz – Tik­kun Olam.

Tik­kun Olam to, mó­wiąc na ra­zie z grub­sza, idea na­prawy świata. W tra­dy­cyj­nym ju­da­izmie – jego na­prawy na ob­raz i po­do­bień­stwo Boże. Mo­tyw ten po­wraca w wy­po­wie­dziach nie­mal wszyst­kich ame­ry­kań­skich Ży­dów. Po­boż­nych, pod­kre­śla­ją­cych wier­ność re­li­gij­nej tra­dy­cji, jak i de­kla­ru­ją­cych swoją wo­bec niej neu­tral­ność. Jak Lina M., która prosi, by nie po­da­wać jej na­zwi­ska.

– Otrzy­ma­łeś dar ży­cia, więc po­wi­nie­neś dać coś w za­mian. Świat nie jest do­sko­nały. Jako czło­wiek masz obo­wią­zek dać z sie­bie wszystko, by czy­nić go lep­szym. To je­den ze szcze­gól­nie mi dro­gich do­gma­tów ju­da­izmu – mówi Lina, eme­ry­to­wana urzęd­niczka ad­mi­ni­stra­cji fe­de­ral­nej zwią­zana z „bez­wy­zna­niową kon­gre­ga­cją” kie­ro­waną przez ra­bina, ale nie po­sia­da­jącą swo­jej sy­na­gogi.

Wtó­ruje jej Do­vid Efune, były re­dak­tor na­czelny ży­dow­skiego ty­go­dnika „The Al­ge­me­iner”.

– Tym, co dla mnie naj­bar­dziej de­ter­mi­nuje ży­dow­ską toż­sa­mość, nie jest uro­dze­nie, lecz pewna po­stawa i ide­olo­gia. Dą­że­nie, aby ulep­szać świat i los lu­dzi. Ży­jemy po to, aby an­ga­żo­wać się w świe­cie, nie być tylko wi­dzami.

– Ależ to nie jest ju­da­izm. Nie trzeba być Ży­dem, aby tak my­śleć. To są uni­wer­salne war­to­ści – od­po­wiada na to ra­bin Yossi Lew, kiedy cy­tuję mu słowa Efune.

– Te uni­wer­salne za­sady, fun­da­men­talne dla bu­dowy lep­szego świata, wy­wo­dzą się z ży­dow­skiego ka­nonu – ri­po­stuje były na­czelny „Al­ge­me­inera”. Po­gląd, że wszy­scy lu­dzie ro­dzą się równi i są stwo­rzeni na po­do­bień­stwo Boga, wy­wo­dzi się z ży­dow­skiej tra­dy­cji.

Ale na­pra­wiać świat można na bar­dzo różne spo­soby, więc i Tik­kun Olam Ży­dzi ro­zu­mieją roz­ma­icie. Opo­wiemy o tym sze­rzej w roz­dziale 9.

Co dla pani zna­czy: być Ży­dówką?

Po­cho­dząca z Pol­ski 88-let­nia Ha­lina Pe­abody, z domu Lit­man, jest za­sko­czona py­ta­niem.

– Nie mam po­ję­cia, co to jest... – wy­znaje.

I po dłuż­szej chwili, jakby coś so­bie w końcu przy­po­mniała: – Chcieli nas po pro­stu za­bić... Nas wszyst­kich. A my prze­cież chcie­li­śmy tylko być zwy­kłymi, mi­łymi ludźmi...

Ha­lina miała sześć lat, kiedy wojna za­stała ją w Za­lesz­czy­kach. Oj­ciec, Icek Lit­man, był tam wzię­tym den­ty­stą. So­wieci, któ­rzy we­szli 17 wrze­śnia, aresz­to­wali go i wy­wieźli na Sy­be­rię. Po wkro­cze­niu Niem­ców do mia­steczka matka ukry­wała ją w pol­skich do­mach. Przez zna­jo­mego księ­dza za­ła­twiła jej aryj­skie pa­piery. Były wię­cej niż wia­ry­godne, Ha­lina miała nie­bie­skie oczy i krę­cone blond włosy. Pa­mięta, jak Niemcy spę­dzali na ry­nek Ży­dów i od­pro­wa­dzali gdzieś, skąd ża­den już nie wra­cał.

Po roku wy­ru­szyły do Ja­ro­sła­wia, gdzie matka miała do­stać pracę. W po­ciągu folks­dojcz, który mu­siał je skądś znać, pod­szedł i po­wie­dział: je­ste­ście Ży­dów­kami, idziemy na ge­stapo. Pu­ścił je, kiedy matka od­dała mu pie­nią­dze i kosz­tow­no­ści. W Ja­ro­sła­wiu za­miesz­kały u miej­sco­wej praczki. Ko­bieta ta za­bie­rała Ha­linę do ko­ścioła i uczyła ka­te­chi­zmu. Nie­stety zgi­nęła w cza­sie bom­bar­do­wa­nia, które znisz­czyło dom. Przy­gar­nęła je są­siadka. Matka obie­rała ziem­niaki w nie­miec­kich ko­sza­rach. Pod ko­niec wojny, już w trak­cie wy­co­fy­wa­nia się Niem­ców, ich go­spo­dyni, cho­ciaż zda­wała so­bie sprawę, komu po­ma­gała, po­wie­działa: Szkoda, że Hi­tler nie do­koń­czył ro­boty z Ży­dami.

Na­prawdę tak po­wie­działa? Tak, wła­śnie tak. Ha­lina miała wtedy dwa­na­ście lat, ale do­brze to pa­mięta.

Oca­leni z Ho­lo­kau­stu to w XXI wieku już tylko uła­mek ame­ry­kań­sko-ży­dow­skiej spo­łecz­no­ści, ale we­dług ba­dań opi­nii pu­blicz­nej pa­mięć o Za­gła­dzie jest szcze­gól­nie sil­nie jed­no­czą­cym ele­men­tem dla jej zbio­ro­wej świa­do­mo­ści. W son­dażu Pew Re­se­arch Cen­ter z 2013 roku aż 73 pro­cent Ży­dów w USA wy­mie­niło Ho­lo­kaust jako istotny ele­ment ży­dow­skiej toż­sa­mo­ści – wię­cej niż tych, któ­rzy wspo­mnieli o „pro­wa­dze­niu mo­ral­nego i etycz­nego ży­cia” (69 pro­cent), „dzia­łal­no­ści na rzecz rów­no­ści i spra­wie­dli­wo­ści” (56 pro­cent), „tro­sce o Izrael” (43 pro­cent) oraz „prze­strze­ga­niu na­ka­zów ży­dow­skiego prawa” (19 pro­cent). Po­dobne wy­niki przy­niósł son­daż Pew z 2020 roku, przy czym zna­cze­nie pa­mięci Ho­lo­kau­stu wy­mie­niło wtedy na­wet wię­cej człon­ków ame­ry­kań­skiej dia­spory (76 pro­cent). Klu­czowe zna­cze­nie Za­głady, ty­sięcy lat prze­śla­do­wań i współ­cze­snego an­ty­se­mi­ty­zmu dla zbio­ro­wej psy­che ame­ry­kań­skich Ży­dów wy­ka­zały rów­nież prze­pro­wa­dzone w la­tach 90. ubie­głego wieku ba­da­nia so­cjo­loga Ste­vena M. Co­hena z He­brew Union Col­lege.

Prze­wa­ża­jąca więk­szość mo­ich roz­mów­ców, py­ta­nych, jak ro­zu­mieją i od­czu­wają swoją ży­dow­skość, nie wspo­mina o tra­gicz­nych do­świad­cze­niach swego na­rodu. To na­tu­ralne, bez spe­cjal­nego po­wodu nie ob­na­żamy się, nie po­ka­zu­jemy swo­ich blizn i nie­za­bliź­nio­nych ran. Może wy­raża się w tym także cha­rak­te­ry­styczna w Ame­ryce nie­chęć do eks­po­no­wa­nia tego, co bo­le­sne i smutne. Ale de­fi­nio­wa­nie ży­dow­skiej toż­sa­mo­ści przez pry­zmat Za­głady, po­gro­mów i an­ty­se­mi­ty­zmu ma wie­lo­wie­kową tra­dy­cję, wy­ra­ża­jącą się w te­zie, że prze­śla­do­wa­nia to główny czyn­nik in­te­gru­jący Ży­dów i – pa­ra­dok­sal­nie – po­zwa­la­jący im trwać jako spo­łecz­ność. In­te­lek­tu­ali­ści dia­spory przy­po­mi­nają, że Ba­ruch Spi­noza pi­sał o Ży­dach sku­pia­ją­cych się wo­kół sie­bie nie tyle dzięki sile swej re­li­gii i kul­tury, ile dla­tego, że goje nie chcą zo­sta­wić ich w spo­koju. Póź­niej przy­szło oświe­ce­nie, w XIX wieku pań­stwa za­chod­niej Eu­ropy przy­znały Ży­dom równe prawa, ale echo my­śli XVII-wiecz­nego fi­lo­zofa po­ja­wiło się jesz­cze w słyn­nym, na­pi­sa­nym w 1944 roku eseju Je­ana-Paula Sar­tre’a „Roz­wa­ża­nia o kwe­stii ży­dow­skiej”.

Jo­na­than We­isman, dzien­ni­karz „New York Ti­mesa”, w dzie­ciń­stwie cho­dził do ży­dow­skiej szkoły, ale po­tem od­su­nął się od ju­da­izmu. Jak mówi, „nie czuł się spe­cjal­nie Ży­dem”, jego pierw­sza żona była chrze­ści­janką, re­li­gia nie od­gry­wała waż­nej roli w jego ży­ciu. Wszystko zmie­niło się w ostat­nich la­tach, kiedy na ła­mach swej ga­zety kry­ty­ko­wał Do­nalda Trumpa za so­jusz z ra­si­stow­ską pra­wicą. Dla „Da­ily Stor­mer” i in­nych an­ty­se­mic­kich por­tali w Ame­ryce stał się ulu­bio­nym ce­lem na­pa­ści i hejtu – jako „par­cha” wy­sy­łano go do ko­mory ga­zo­wej.

– Do­sta­jąc ty­siące ta­kich po­gró­żek na fej­sie i Twit­te­rze, za­czą­łem się co­raz bar­dziej utoż­sa­miać z ju­da­izmem. Oże­ni­łem się z Ży­dówką, za­pi­sa­łem się do sy­na­gogi, za­przy­jaź­ni­łem z człon­kami kon­gre­ga­cji. To nie tylko mój przy­pa­dek. An­ty­se­mi­tyzm, który na­si­lił się za Trumpa, w wielu lu­dziach umoc­nił ich ży­dow­skość – mówi We­isman.

Co dla niego zna­czy: być Ży­dem?

– Naj­waż­niej­sze dla mnie jest to jedno zda­nie, po­wta­rzane wiele razy w To­rze: bądź do­bry dla ob­cych, bo sam by­łeś obcy w Egip­cie. To naj­waż­niej­sza część ju­da­izmu. My, Ży­dzi, po­win­ni­śmy być go­ścinni, bo przez stu­le­cia ni­g­dzie nie by­li­śmy mile wi­dziani.

Od­po­wia­da­jąc, co dla nich zna­czy „być Ży­dem”, moi roz­mówcy rzadko wspo­mi­nają o Izra­elu, ale py­tani wprost o ten kraj, nie­mal wszy­scy wy­znają, że czują z nim emo­cjo­nalną więź. Dla nie­któ­rych ode­grał on klu­czową rolę we wzmoc­nie­niu ży­dow­skiej toż­sa­mo­ści. Char­les Kup­chan, pro­fe­sor nauk po­li­tycz­nych na Uni­wer­sy­te­cie Geo­r­ge­town, były do­radca pre­zy­den­tów: Clin­tona i Obamy ds. Ro­sji i Eu­ropy Wschod­niej, w mło­do­ści cho­dził do ży­dow­skiej szkoły nie­dziel­nej, gdzie na­uczył się he­braj­skiego, ale w Wi­scon­sin, gdzie miesz­kał, pra­wie nie było Ży­dów, ro­dzice na­le­żeli do sy­na­gogi zre­for­mo­wa­nej i Char­les nie czuł się czę­ścią ży­dow­skiego świata. O tym, że jest Ży­dem, przy­po­mniał so­bie, kiedy po dru­gim roku stu­diów po­je­chał do Izra­ela.

– To było spon­ta­niczne, pra­wie przy­pad­kowe. Kie­ro­wała mną cie­ka­wość. W Izra­elu mam krew­nych, ale przed­tem ni­gdy tam nie by­łem. W Haj­fie wy­lą­do­wa­łem w or­to­dok­syj­nej je­szi­wie. Dla ko­goś ta­kiego jak ja to było jak po­dróż na inną pla­netę – mówi.

Dziś pro­fe­sor Kup­chan na­leży do sy­na­gogi kon­ser­wa­tyw­nej, z żoną Semą prze­strzega ko­szer­nej diety i szczo­drze wspo­maga dat­kami ży­dow­skie or­ga­ni­za­cje cha­ry­ta­tywne.

A co to zna­czy „być Ży­dem” – we­dług sta­ty­styk?

Nie wia­domo do­kład­nie, jak liczna jest ame­ry­kań­sko-ży­dow­ska spo­łecz­ność. Za­leży to od tego, kogo uznaje się za jej członka, a de­fi­ni­cja Żyda w USA jest umowna. W prze­pro­wa­dza­nym co dzie­sięć lat rzą­do­wym spi­sie po­wszech­nym nie za­daje się py­ta­nia o re­li­gię, cho­ciaż na­wet gdyby je za­da­wano, na nie­wiele by to się zdało. W ju­da­istycz­nej tra­dy­cji Ży­dem jest ktoś uro­dzony z ży­dow­skiej matki albo na­wró­cony na ży­dow­ską re­li­gię, ale ju­da­izm re­for­mo­wany i ju­da­izm kon­ser­wa­tywny, zde­cy­do­wa­nie prze­wa­ża­jące w Ame­ryce, dawno roz­sze­rzyły tę de­fi­ni­cję. Uznają za Ży­dów także osoby po­sia­da­jące tylko ży­dow­skiego ojca. Znaczna część ame­ry­kań­skich Ży­dów – około 20–30 pro­cent – okre­śla się poza tym jako „ate­iści”, „agno­stycy” lub osoby „nie­wy­zna­jące żad­nej re­li­gii”, ale po­czu­wa­jące się do ży­do­stwa z ra­cji przy­na­leż­no­ści do na­rodu ży­dow­skiego i jego kul­tury albo wspól­noty hi­sto­rycz­nego do­świad­cze­nia. Ży­dzi ame­ry­kań­scy, z grub­sza bio­rąc, dzielą się na tych, któ­rzy przy­znają się do ju­da­izmu jako swo­jej wiary – jest ich około 5,5 mi­liona, i na po­zo­stałe 2 mi­liony Ży­dów „świec­kich”, któ­rzy de­fi­niują się wy­łącz­nie przez przy­na­leż­ność do grupy et­nicz­nej. Jed­nak zwią­zek na­wet tych pierw­szych z re­li­gią bywa, poza wy­znaw­cami ju­da­izmu or­to­dok­syj­nego, bar­dzo luźny.

Wszyst­kie te kom­pli­ka­cje uwzględ­nia Pew Re­se­arch Cen­ter, ośro­dek ba­da­nia opi­nii pu­blicz­nej od lat son­du­jący spo­łeczne na­stroje w Ame­ryce i zaj­mu­jący się także ży­dow­ską dia­sporą. Jej li­czeb­ność Pew sza­cuje na pod­sta­wie prze­pro­wa­dza­nych co kilka lat ba­dań, w któ­rych za Ży­dów uznaje się tych, któ­rych przy­naj­mniej jedno z ro­dzi­ców jest Ży­dem, tych, któ­rzy uwa­żają się za człon­ków re­li­gij­nej spo­łecz­no­ści, tych, któ­rzy nie czują co prawda związku z re­li­gią, ale dla któ­rych ważna jest ży­dow­ska kul­tura i hi­sto­ria, osoby na­wró­cone na ju­da­izm oraz dzieci wy­cho­wy­wane w ży­dow­skim du­chu przez ży­dow­skich ro­dzi­ców. Na pod­sta­wie tych kry­te­riów w 2020 roku li­czeb­ność dia­spory w USA oce­niono na 7,5 mi­liona, co sta­nowi około 2,4 pro­cent ca­łej ame­ry­kań­skiej po­pu­la­cji.

Son­daż Pew ucho­dzi za naj­bar­dziej wia­ry­godne źró­dło oceny li­czeb­no­ści ame­ry­kań­sko-ży­dow­skiej dia­spory, ale są i inne ba­da­nia. Po­dobne wy­niki przy­niósł Ame­ri­can Je­wish Po­pu­la­tion Pro­ject (AJPP), prze­pro­wa­dzony rów­nież w 2020 roku an­kie­towy son­daż na Uni­wer­sy­te­cie Bran­deis. We­dług AJPP w USA mieszka 7,63 mi­liona Ży­dów, z czego 4,87 mln to do­ro­śli, któ­rzy okre­ślają swoją re­li­gię jako ju­da­izm, 1,17 mi­liona to ci, któ­rzy nie iden­ty­fi­kują się z ży­dow­ską re­li­gią, a 1,58 mln to ży­dow­skie dzieci. Już jed­nak Ame­ri­can Je­wish Year­book osza­co­wał liczbę ame­ry­kań­skich Ży­dów na 6,9 mi­liona, a prof. Ser­gio Del­la­Per­gola z Uni­ver­sity of Je­ru­sa­lem na tylko 5,9 mi­liona. Można za­kła­dać, że róż­nice wy­ni­kają z od­mien­nej me­to­do­lo­gii ba­dań i z przyj­mo­wa­nia nie za­wsze tych sa­mych kry­te­riów ży­dow­sko­ści. Kry­te­ria Pew Re­se­arch Cen­ter i AJPP spro­wa­dzają się w za­sa­dzie do sa­mo­iden­ty­fi­ka­cji. Uprasz­cza­jąc nieco – dla sta­ty­styk Ży­dem jest ten, kto się za ta­kiego uważa, cho­ciaż swoją ży­dow­ską toż­sa­mość może poj­mo­wać roz­ma­icie. Za­tem na­wet ktoś, kto na­leży do „Jews for Je­sus” i uważa się za Żyda, może zo­stać za­li­czony do ży­dow­sko-ame­ry­kań­skiej dia­spory, cho­ciaż jej prze­wa­ża­jąca więk­szość nie uznaje człon­ków tej mar­gi­nal­nej grupy za Ży­dów.

Z grub­sza bio­rąc, Ży­dzi ame­ry­kań­scy dzielą się na tych, któ­rzy sa­mo­okre­ślają się przez przy­na­leż­ność do moj­że­szo­wej re­li­gii, i tych, któ­rzy de­fi­niują się tylko et­nicz­nie i kul­tu­rowo jako na­le­żący do ży­dow­skiego na­rodu. Nie jest to jed­nak ostry po­dział. Różny jest także sto­pień iden­ty­fi­ka­cji z dia­sporą, po­cząw­szy od tych, któ­rzy mó­wią, że czują się bar­dziej Ży­dami niż Ame­ry­ka­nami, po tych, któ­rzy przy­znają się do ży­dow­skich ko­rzeni, ale su­ge­rują, że wła­ści­wie nic z tego nie wy­nika. Ci ostatni nie są ra­czej te­ma­tem tej książki. Opo­wiada ona o tych, dla któ­rych ich ży­dow­ska toż­sa­mość ma zna­cze­nie i któ­rzy czują się czę­ścią ży­dow­sko-ame­ry­kań­skiej spo­łecz­no­ści.

ROZ­DZIAŁ 2

Zie­mia obie­cana za oce­anem

Dzia­dek pro­fe­sora Char­lesa Kup­chana ze strony ojca, Chaim Kup­chan, miesz­kał w Hu­ma­niu (dziś to Ukra­ina). W cza­sie wojny do­mo­wej po re­wo­lu­cji bol­sze­wic­kiej ukra­iń­skie mia­sta były wi­dow­nią po­gro­mów. W 1921 roku Cha­imowi z żoną Ri­vką udało się uciec, do­trzeć do Am­ster­damu i do­stać bi­let do Ame­ryki. Ri­vka była w ciąży, kiedy sta­tek ko­ły­sał się na sztor­mo­wej fali. Oj­ciec Char­lesa uro­dził się za­raz po przy­by­ciu li­niowca na El­lis Is­land.

Jo­seph Ze­mel z Ła­gowa w Świę­to­krzy­skiem, dzia­dek ra­bina Da­niela Ze­mela z sy­na­gogi Tem­ple Mi­cah w Wa­szyng­to­nie, słu­żył pięć lat w ar­mii car­skiej. Po zwol­nie­niu z woj­ska li­czył na spo­kojne ży­cie w cy­wilu, ale w 1905 roku znowu do­stał po­wo­ła­nie, tym ra­zem na front – wła­śnie wy­bu­chła wojna z Ja­po­nią. Nie sta­wił się do ko­szar i wy­je­chał na za­chód, zo­sta­wia­jąc w domu ro­dzinę. Do­tarł do Ka­nady, stam­tąd do No­wego Jorku, w końcu osie­dlił się w Chi­cago. Po kilku la­tach ścią­gnął tam żonę, dzieci i sied­mioro ro­dzeń­stwa.

Oj­ciec hi­sto­ryka i znawcy ju­da­izmu Ste­vena Bayme’a, Jo­seph, wy­cho­wał się w Wil­nie. Po­pie­rał Pił­sud­skiego jako pro­tek­tora Ży­dów, słu­żył w pol­skim woj­sku, ale w marcu 1939 roku, kiedy wojna wi­siała już na wło­sku, po­sta­no­wił wy­je­chać. W No­wym Jorku cze­kał na niego star­szy brat. To była naj­lep­sza de­cy­zja, bo w Pol­sce by nie prze­żył, mówi Ste­ven. Miał zły wy­gląd.

Ucie­kali, jak wszy­scy Ży­dzi od wie­ków, przed po­gro­mami, prze­śla­do­wa­niami, dys­kry­mi­na­cją i biedą. Ich przod­ko­wie, któ­rzy w XVII stu­le­ciu jako pierwsi do­tarli do Ame­ryki, przy­byli z Ame­ryki Po­łu­dnio­wej. „Ży­dow­ski May­flo­wer”, ża­glo­wiec „St. Ca­the­rine”, wiózł cztery mał­żeń­stwa, dwie wdowy, czter­na­ścioro dzieci z Per­nam­buco, dzi­siej­szego Re­cife w Bra­zy­lii. Mia­sto, chwi­lowo pod rzą­dami Ho­len­drów, w 1654 roku po­now­nie pa­dło łu­pem Por­tu­ga­lii, co ozna­czało groźbę przy­mu­so­wych na­wró­ceń. Sta­tek miał ich za­wieźć na Ka­ra­iby, ale hisz­pań­skie wła­dze Kuby i Ja­majki nie chciały Ży­dów. Po­pły­nął więc da­lej i wy­sa­dził uchodź­ców w New Am­ster­dam, ho­len­der­skiej osa­dzie-pla­cówce han­dlo­wej na wy­spie w kształ­cie grota włóczni, zna­nej dziś pod na­zwą Man­hat­tan.

Do No­wego Am­ster­damu na­pły­wali stop­niowo ko­lejni se­far­dyj­scy ucie­ki­nie­rzy z hisz­pań­skich i por­tu­gal­skich ko­lo­nii na za­chod­niej pół­kuli, gdzie za jawne wy­zna­wa­nie ju­da­izmu gro­ziła in­kwi­zy­cja. Gu­ber­na­tor mia­sta Pe­ter Stuy­ve­sant nie lu­bił Ży­dów i naj­chęt­niej by się ich po­zbył, ale za przy­by­szami wsta­wili się sze­fo­wie ho­len­der­skiej Kom­pa­nii Za­chod­nio­in­dyj­skiej w eu­ro­pej­skiej cen­trali, gdzie li­czył się głos za­moż­nych ży­dow­skich udzia­łow­ców. Pierwsi imi­granci, ci ze „Świę­tej Ka­ta­rzyny”, byli biedni, ale już po roku przy­je­chało pię­ciu ży­dow­skich hi­dal­gos z ro­dzi­nami, ka­pi­ta­łem i smy­kałką do han­dlu. Osie­dlali się w New Am­ster­dam – za pa­no­wa­nia An­gli­ków prze­mia­no­wa­nym na Nowy Jork – po­tem w Fi­la­del­fii, New­port, Char­le­ston, Sa­van­nah i in­nych mia­stach Wschod­niego Wy­brzeża. W No­wym Jorku zbu­do­wali pierw­szą sy­na­gogę, se­far­dyj­ską She­arith Israel, i na Cha­tham Squ­are pierw­szy ży­dow­ski cmen­tarz. Jak wszę­dzie, trud­nili się ku­piec­twem, nie­któ­rzy rze­mio­słem.

Z cza­sem do Ame­ryki przy­by­wało też co­raz wię­cej Ży­dów asz­ke­na­zyj­skich z Eu­ropy Środ­ko­wej; pod ko­niec XVIII wieku sta­no­wili oni już więk­szość nie­zbyt licz­nej jesz­cze, około dwu­ty­sięcz­nej, ży­dow­skiej po­pu­la­cji. Styl ży­cia i ob­rzą­dek re­li­gijny na­rzu­cili jej jed­nak przy­by­sze z ła­ciń­skiego świata, dla­tego pierw­szą falę imi­gra­cji przy­jęło się na­zy­wać se­far­dyj­ską. Naj­za­moż­niej­sze ro­dziny no­siły ibe­ryj­skie na­zwi­ska: Lo­pez, Se­ixas, Go­mez, To­uro, Ca­ri­gal, Lu­cena, choć były i rody o na­zwi­skach brzmią­cych bi­blij­nie – Levy, Na­than i Noah. Po­cho­dziły z nich naj­wy­bit­niej­sze po­sta­cie pierw­szych po­ko­leń dia­spory, jak As­ser Levy, który wal­czył o przy­ję­cie Ży­dów do ar­mii, zwol­nie­nie ze służby w mi­li­cji w sza­bas i ży­dow­skie święta, a w 1671 roku zo­stał pierw­szym ame­ry­kań­skim Ży­dem za­sia­da­ją­cym na ła­wie przy­się­głych. Albo uro­dzony w 1785 roku Mor­de­chaj Ma­nuel Noah, po­stać re­ne­san­sowa – pierw­szy Żyd w ame­ry­kań­skiej służ­bie dy­plo­ma­tycz­nej, kon­sul w Tu­ni­sie, po­tem sze­ryf i sę­dzia w No­wym Jorku, wy­dawca ga­zet, au­tor sztuk te­atral­nych i fi­lan­trop.

W ko­lo­nial­nej Ame­ryce Ży­dzi, jak wszy­scy imi­granci, żyli pracą, in­te­re­sami, urzą­dza­niem się i bo­ga­ce­niem. Tra­dy­cyjne re­li­gijne ry­tu­ały scho­dziły na dal­szy plan, choćby dla­tego, że w roz­pro­sze­niu na ogrom­nym te­ry­to­rium trudno było o ze­bra­nie min­jan (ży­dow­skiego kwo­rum – mi­ni­mum dzie­się­ciu męż­czyzn do wspól­nej mo­dli­twy), a nie­do­sta­tek ra­bi­nów nie sprzy­jał prze­strze­ga­niu ży­dow­skich na­ka­zów. Do­mi­no­wała chęć upodob­nie­nia się do an­glo­sa­skiej, chrze­ści­jań­skiej więk­szo­ści. Zmie­niano na­zwi­ska – z Gar­cia na Gratz, z Franco na Franks – i po­ślu­biano go­jów. 15 pro­cent Ży­dów z se­far­dyj­skiej imi­gra­cji wcho­dziło w związki z nie-Ży­dami, a w mie­sza­nych mał­żeń­stwach tylko 8 pro­cent chrze­ści­jan na­wra­cało się na ju­da­izm. Stąd za­pewne w swej książce „Ame­ri­cans of Je­wish De­scent” Mal­colm H. Stern do­szu­kał się se­far­dyj­sko-ży­dow­skiego po­cho­dze­nia u przed­sta­wi­cieli tak słyn­nych dy­na­stii ame­ry­kań­skich mul­ti­mi­lio­ne­rów, jak Roc­ke­fel­le­ro­wie, De­lancy, Lodge, Tif­fany i Van­der­bilt.

W XVIII stu­le­ciu przy­bywa w Ame­ryce Ży­dów ce­le­bry­tów, po­więk­sza­ją­cych sze­regi elit biz­nesu i wi­docz­nych w ży­ciu pu­blicz­nym. Jak Aaron Lo­pez z New­port w sta­nie Rhode Is­land, wła­ści­ciel stat­ków i fa­bry­kant świec z wie­lo­ry­biego tłusz­czu. Ju­dah To­uro z No­wego Or­le­anu, ży­jąc jak asceta mimo wiel­kich do­cho­dów z han­dlu, zgro­ma­dził nie­by­wałą w tam­tych cza­sach for­tunę pię­ciu­set ty­sięcy do­la­rów i w te­sta­men­cie roz­dał wszystko na cele do­bro­czynne, głów­nie sy­na­gogi i chrze­ści­jań­skie ko­ścioły. Do dziś ucho­dzi za pierw­szego w Ame­ryce wiel­kiego fi­lan­tropa. Haym Sa­lo­mon, Żyd z Pol­ski, w cza­sie ame­ry­kań­skiej wojny o nie­pod­le­głość po­ży­czał ogromne kwoty jej przy­wód­com, w tym Ko­ściuszce i Pu­ła­skiemu. Po­mnik wy­sta­wiony mu w Chi­cago przez wdzięcz­nych Po­la­ków był spóź­nioną, po­śmiertną re­kom­pen­satą za hoj­ność Sa­lo­mona, któ­remu nie zwró­cono dłu­gów i który zmarł przed koń­cem wojny w No­wym Jorku jako ban­krut. Były też słynne ko­biety. Es­ther Hays wraz z mę­żem ura­to­wała w cza­sie dzia­łań wo­jen­nych od­dział pa­trio­tów, wy­pę­dza­jąc stado by­dła na ota­cza­ją­cych ich An­gli­ków. Re­becca Gratz, już w nie­pod­le­głych Sta­nach Zjed­no­czo­nych, pro­wa­dziła w Fi­la­del­fii sa­lon li­te­racki, gdzie spo­ty­kali się Wa­shing­ton Irving, Wal­ter Scott i wielu in­nych naj­wy­bit­niej­szych pi­sa­rzy epoki.

Se­far­dyj­scy Ży­dzi stop­niowo roz­ta­piali się w ma­sie na­stęp­nych po­ko­leń imi­gra­cji, ale i póź­niejsi wy­bitni se­far­dyj­czycy do dziś wspo­mi­nani są w pod­ręcz­ni­kach hi­sto­rii. Jak Ben­ja­min N. Car­dozo, cu­downe dziecko in­te­lektu, który ukoń­czył stu­dia praw­ni­cze na Uni­wer­sy­te­cie Co­lum­bia w wieku lat dzie­więt­na­stu, a pod ko­niec ży­cia zo­stał sę­dzią Sądu Naj­wyż­szego sły­ną­cym z po­pie­ra­nia po­stę­po­wych re­form, m.in. czyn­nego prawa wy­bor­czego dla ko­biet. Eman­cy­pantka Ann Na­than Meyer za­ło­żyła Bar­nard Col­lege, pierw­szy uni­wer­sy­tet dla ko­biet w No­wym Jorku. Po­etka Emma La­za­rus na­pi­sała so­net „Nowy ko­los”, któ­rego frag­ment: „Daj mi twych udrę­czo­nych, bied­nych, tę­sk­nią­cych, by od­dy­chać swo­bod­nie...” wid­nieje na co­kole Sta­tuy Wol­no­ści.

W la­tach 30. XIX wieku w Ame­ryce za­częli się po­ja­wiać nowi Ży­dzi. Przy­cho­dzili do sy­na­gog, ale róż­nili się od osia­dłych od po­ko­leń, za­moż­nych, ary­sto­kra­tycz­nych i mo­dlą­cych się w la­dino se­far­dyj­czy­ków. Byli biedni, nie­okrze­sani, no­sili brody i mó­wili ze sobą w ji­dysz. Przy­by­wali z Nie­miec, naj­czę­ściej z ubo­giej i rol­ni­czej Ba­wa­rii. Na Cha­tham Street w no­wo­jor­skiej Lo­wer East Side sprze­da­wali z wóz­ków uży­waną odzież. Ele­ganccy Spa­niole pa­trzyli z góry i z nie­sma­kiem na swych ob­dar­tych, pej­sa­tych współ­wy­znaw­ców. Ży­dzi nie­mieccy byli rów­nie ubo­dzy jak chłop­scy imi­granci goje z Nie­miec i Ir­lan­dii, ale mieli nad nimi jedną prze­wagę – wszy­scy umieli czy­tać i pi­sać.

Sie­dem­na­sto­letni Jo­seph Se­lig­man mógł wy­ka­zać się czymś jesz­cze: w Niem­czech zdą­żył od­być stu­dia na Uni­wer­sy­te­cie Er­lan­gen, gdzie na­uczył się an­giel­skiego, fran­cu­skiego i sta­ro­żyt­nej greki. Zna­jo­mość sze­ściu ję­zy­ków – oprócz wy­mie­nio­nych: nie­miec­kiego, ji­dysz i he­braj­skiego – nie przy­da­wała się w pracy ka­sjera w stoczni rzecz­nej w Mauch Chunk w Pen­syl­wa­nii, gdzie za­czął swoją ame­ry­kań­ską eska­padę, ale na pewno nie za­szko­dziła. Jo­seph był pier­wo­rod­nym sy­nem ubo­giego tka­cza Da­vida Se­lig­mana z mia­steczka Ba­iers­dorf koło No­rym­bergi. Oj­ciec nie po­zwa­lał mu na po­dróż za ocean, bo sły­szał, że w Ame­ryce Ży­dzi „tracą re­li­gię”, ale w końcu dał się prze­ko­nać po­pie­ra­ją­cej syna matce. Jo­seph zna­ko­mi­cie spi­sy­wał się w stoczni i miał szczę­ście – jej an­glo­sa­ski szef Asa Pac­ker bar­dzo go po­lu­bił. Po za­osz­czę­dze­niu pierw­szych kil­ku­set do­la­rów młody Se­lig­man ku­pił tro­chę ze­gar­ków, bu­tów i noży, po które, jak za­uwa­żył, oko­liczni far­me­rzy przy­jeż­dżali na targ do Mauch Chunk, za­pa­ko­wał je do ple­caka i wy­ru­szył na wieś, aby je dro­żej sprze­da­wać.

Tak się prze­waż­nie za­czy­nała, od do­mo­krąż­nego han­dlu, aku­mu­la­cja ka­pi­tału ży­dow­skich imi­gran­tów z Nie­miec i in­nych nie­miec­ko­ję­zycz­nych kra­jów Eu­ropy Środ­ko­wej w trze­ciej de­ka­dzie XIX wieku. Za pierw­sze za­ro­bione na ko­mi­wo­ja­żerce pie­nią­dze Jo­seph Se­lig­man spro­wa­dził do Ame­ryki młod­szych braci: Wil­liama i Ja­mesa. W ko­lejce cze­kało na­stęp­nych pię­ciu braci i trzy sio­stry. W miarę do­ra­bia­nia się ro­dzeń­stwa co­raz ła­twiej można było po­zwo­lić so­bie na bi­lety na sta­tek, naj­pierw pod po­kła­dem, z naj­bied­niej­szymi pa­sa­że­rami, po­tem w ka­bi­nach wyż­szych klas. Jak wszy­scy „Niemcy”, Se­lig­ma­no­wie po eta­pie ob­woź­nego han­dlu otwie­rali sklepy – pierw­szy w Sel­mie w sta­nie Ala­bama, po­tem hur­tow­nie, wresz­cie firmy eks­port-im­port. W po­szu­ki­wa­niu ryn­ków krą­żyli po ca­łym kraju. Dwaj bra­cia za­ło­żyli sklep w Ka­li­for­nii w cza­sie go­rączki złota, sprze­da­jąc jego po­szu­ki­wa­czom cy­gara i buty. Nie­zwy­kły boom ame­ry­kań­skiej go­spo­darki, roz­wój prze­my­słu i urba­ni­za­cja stwa­rzały ko­niunk­turę także dla wy­miany to­wa­rów. W po­ło­wie XIX stu­le­cia bra­cia, do­tąd sprze­da­jący ba­wełnę, skóry, garnki i bi­żu­te­rię, za­częli han­dlo­wać wa­lutą i kre­dy­tem. Nie­po­strze­że­nie z kup­ców prze­kształ­cili się w ban­kie­rów. Po woj­nie se­ce­syj­nej Jo­seph Se­lig­man był już mi­lio­ne­rem.

Po­dobną drogę prze­szli inni ży­dow­scy imi­granci z nie­miec­kiej czę­ści Eu­ropy. Mar­cus Gold­man, który do Ame­ryki do­tarł de­kadę po Se­lig­ma­nie, dwa lata trud­nił się ulicz­nym han­dlem w Fi­la­del­fii, by na­stęp­nie otwo­rzyć sklep z odzieżą, na któ­rym do­ro­bił się tak, że po la­tach za­ło­żył ist­nie­jący do dziś dom ma­kler­ski Gold­man, Sachs and Co. Henry Leh­man, który za­czy­nał od sprze­da­wa­nia my­dła i po­wi­dła, za­ło­żył sklep w Mont­go­mery, a po­tem, już z dwoma braćmi Ema­nu­elem i May­erem, giełdę ba­wełny, ka­mień wę­gielny pod przy­szły bank Leh­man Bro­thers – ten sam, któ­rego upa­dek w 2008 roku wy­wo­łał gi­gan­tyczny kry­zys fi­nan­sowy. Abra­ham Kuhn i So­lo­mon Loeb han­dlo­wali w La­fay­ette w sta­nie In­diana, póź­niej w Ohio, by otwo­rzyć w końcu bank in­we­sty­cyjny, kwit­nący pod wo­dzą zię­cia So­lo­mona, Ja­coba Shiffa, w dru­giej po­ło­wie XIX wieku naj­bar­dziej wpły­wo­wej po­staci i nie­for­mal­nego li­dera ame­ry­kań­skiej dia­spory. Po­dob­nie po­wsta­wały sławne for­tuny ży­dow­skich ka­pi­ta­li­stów fi­nan­so­wych, Gug­gen­he­imów, Kah­nów i War­bur­gów, utrwa­la­jąc ste­reo­typ Szek­spi­row­skiego Shy­locka i prze­ko­na­nie, że Ży­dzi rzą­dzą w USA ban­kami. Nie­praw­dziwe, bo w sek­to­rze ban­ko­wym przez na­stępne pół­tora stu­le­cia wciąż prze­wa­żali an­glo­sa­scy po­tom­ko­wie pio­nie­rów z „May­flo­wer”. Zgod­nie z pra­wem de­ka­den­cji przed­sta­wi­ciele ko­lej­nych po­ko­leń nie­miec­kich Ży­dów od­da­lali się zresztą od biz­nesu i fi­nan­sów, pró­bu­jąc sił w in­nych pro­fe­sjach. Pra­dzia­dek dzien­ni­ka­rza „New York Ti­mesa” Jo­na­thana We­ismana, syn imi­gran­tów z Nie­miec, Ha­rold Meyer Phil­lips, praw­nik z za­wodu, za­sły­nął jako sza­chi­sta, zwy­cięzca mię­dzy­na­ro­do­wych tur­nie­jów i or­ga­ni­za­tor ży­cia sza­cho­wego w USA.

Ży­dzi nie­mieccy, długo nie­przyj­mo­wani na sa­lony sno­bi­stycz­nych se­far­dyj­czy­ków, nie zry­wali z wiarą przod­ków, ale jak naj­szyb­ciej chcieli się ame­ry­ka­ni­zo­wać i jak ich kra­ja­nie z Eu­ropy szu­kali spo­so­bów do­sto­so­wa­nia swej re­li­gii do no­wo­cze­snej, prze­my­sło­wej cy­wi­li­za­cji. Ju­da­izm re­for­mo­wany na­ro­dził się w Niem­czech i za sprawą przy­by­łych stam­tąd du­cho­wych i in­te­lek­tu­al­nych przy­wód­ców za­pu­ścił ko­rze­nie w Ame­ryce. Li­de­rem tego nurtu w No­wym Świe­cie był Isaac Mayer Wise, imi­grant z Czech (gdzie pra­co­wał jako dy­rek­tor szkoły i praw­do­po­dob­nie nie miał na­wet peł­nego tal­mu­dycz­nego wy­kształ­ce­nia), w USA mia­no­wał się ra­bi­nem i za­ło­żył sy­na­gogę w Cin­cin­nati. Na­zy­wał ją „świą­ty­nią”, co zgod­nie z opra­co­wa­nym przez niego prze­wod­ni­kiem-in­struk­cją no­wej li­tur­gii, na­zwa­nym Min­hag Ame­rica, miało pod­kre­ślać odej­ście od tra­dy­cji or­to­dok­syj­nego ju­da­izmu, żeby ży­dow­skie na­bo­żeń­stwa od­by­wały się „po ame­ry­kań­sku”, czyli „w du­chu za­do­wo­le­nia, a nie wiecz­nej ża­łoby”. Wise gło­sił po­trzebę „zgod­no­ści dok­tryny z ro­zu­mem” i wzy­wał do re­zy­gna­cji z mo­dlitw o na­dej­ście Me­sja­sza i tę­sk­noty za po­wro­tem do Pa­le­styny, aby w ten spo­sób, jak uwa­żał, le­piej za­adap­to­wać się w no­wej oj­czyź­nie.

In­no­wa­cje te wy­wo­ły­wały sprze­ciw or­to­dok­syj­nych ra­bi­nów, obu­rzo­nych co­raz częst­szym lek­ce­wa­że­niem ko­szer­nej diety, pracą w sza­bas i nie­ob­cho­dze­niem jak na­leży ży­dow­skich świąt. W po­ło­wie XIX wieku or­to­dok­syjne kon­gre­ga­cje do­mi­no­wały jesz­cze w Ame­ryce i Wise sta­rał się po­że­nić nowe ze sta­rym, bo za­le­żało mu przede wszyst­kim na jed­no­ści ame­ry­kań­skiego ju­da­izmu. Wy­ra­zem kom­pro­misu mię­dzy oboma nur­tami były de­cy­zje kon­fe­ren­cji ra­bi­nów w Cle­ve­land w 1855 roku, na któ­rej, za zgodą Wise’a, po­twier­dzono bo­skość Tory, do­słow­ność ob­ja­wie­nia jej Moj­że­szowi przez Boga na gó­rze Sy­naj i na­kaz prze­strze­ga­nia naj­waż­niej­szych ży­dow­skich zwy­cza­jów.

Ra­bin z Bal­ti­more, Da­vid Ein­horn, imi­grant z Ba­wa­rii i ab­sol­went trzech nie­miec­kich uni­wer­sy­te­tów, po­szedł da­lej niż Wise. W jego uję­ciu, zgod­nym z kon­cep­cjami re­for­ma­to­rów w Niem­czech, istotą ju­da­izmu nie jest ob­ja­wie­nie Księgi Izra­eli­tom, lecz uni­wer­salne prze­sła­nie hu­ma­ni­zmu z na­ci­skiem na etykę i spra­wie­dli­wość spo­łeczną. Ob­ja­wie­nie miało być ro­zu­miane nie jako jed­no­ra­zowy akt, lecz swego ro­dzaju pro­ces, jako że Bóg stop­niowo od­sła­nia swoją prawdę, czy też in­ter­pre­ta­cję, zmie­nia­ją­cego się świata. Tak ra­dy­kalna teo­lo­gia, przed­sta­wiona przez uczniów zmar­łego w 1879 roku Ein­horna sześć lat póź­niej na kon­fe­ren­cji w Pit­ts­bur­ghu i osta­tecz­nie wy­zna­cza­jąca kie­ru­nek ju­da­izmu re­for­mo­wa­nego, do­mi­nu­ją­cego dziś w USA, od­dzie­lała nie­jako ju­da­izm od po­ję­cia ży­do­stwa jako na­rodu, su­ge­ru­jąc przy tym, że nie ma sensu my­śleć o od­two­rze­niu pań­stwa Izrael. Żyd ame­ry­kań­ski jest po pro­stu Ame­ry­ka­ni­nem, tyle że wy­zna­nia moj­że­szo­wego.

Ten spo­sób my­śle­nia ko­re­spon­do­wał z do­świad­cze­niem ży­dow­skich imi­gran­tów w Ame­ryce dru­giej po­łowy XIX wieku, w epoce ga­lo­pu­ją­cego po­stępu tech­nicz­nego i eko­no­micz­nego roz­woju. Od­po­wia­dał zwłasz­cza za­moż­nym ro­dom ban­kier­skim: Se­lig­ma­nom, War­bur­gom, Gold­ma­nom, Lo­ebom, Leh­ma­nom i Gug­gen­he­imom, któ­rych ma­jątki lo­ko­wały ich w naj­wyż­szych sfe­rach biz­nesu i spo­łecz­nej hie­rar­chii, ale któ­rzy wciąż nie mieli wstępu do naj­bar­dziej eks­klu­zyw­nych klu­bów, ba­stionu rzą­dzą­cej Ame­ryką an­glo­sa­sko-pro­te­stanc­kiej elity. Ja­cob Shiff pod­kre­ślał swoją ży­dow­skość, osten­ta­cyj­nie prze­strze­gał diety ko­szer­nej, świę­to­wał w sza­bas, ob­cho­dził Yom Kip­pur i Rosz ha-Szana, jego ko­le­dzy fi­nan­si­ści zbie­rali ra­zem z nim fun­du­sze na po­moc Ży­dom prze­śla­do­wa­nym w Ro­sji i in­nych kra­jach – ale wszy­scy chcieli się przede wszyst­kim asy­mi­lo­wać. Wy­ra­zem tych aspi­ra­cji było za­ło­że­nie przez nie­miec­kich Ży­dów w 1906 roku Ame­ri­can Je­wish Com­mit­tee, pierw­szej or­ga­ni­za­cji dia­spory w USA po­my­śla­nej jako et­niczne lobby, grupa po­li­tycz­nego na­ci­sku. Stwo­rzono ją w opo­zy­cji do do­piero co na­ro­dzo­nego w Eu­ro­pie ru­chu sy­jo­ni­stycz­nego. AJC był prze­ciwny pla­nom od­ro­dze­nia ży­dow­skiej oj­czy­zny w Pa­le­sty­nie, bo ne­go­wał fakt ist­nie­nia ży­dow­skiej dia­spory jako od­ręb­nego na­rodu.

W wy­niku imi­gra­cji z Nie­miec i nie­miec­ko­ję­zycz­nych re­gio­nów Eu­ropy po­pu­la­cja Ży­dów w Ame­ryce po­więk­szyła się po­nad­stu­krot­nie – z około dwóch ty­sięcy w 1820 roku do dwu­stu pięć­dzie­się­ciu ty­sięcy pod ko­niec ósmej de­kady stu­le­cia. Tylko część osia­dła w No­wym Jorku; inni w po­szu­ki­wa­niu lep­szego ży­cia wy­ru­szyli na po­łu­dnie i za­chód. Czy­nili tak wszy­scy imi­granci, tyle że Ży­dzi, jak wszę­dzie na świe­cie, nie zo­sta­wali far­me­rami, tylko cią­gnęli do miast, gdzie zaj­mo­wali się han­dlem. Roz­pro­sze­nie i ato­mi­za­cja na ogrom­nym ob­sza­rze nie sprzy­jały two­rze­niu lo­kal­nych ży­dow­skich spo­łecz­no­ści: nie było ra­bi­nów ani sy­na­gog, a brak min­jan utrud­niał wspólną li­tur­gię. Mno­żyły się mie­szane mał­żeń­stwa, ob­cho­dze­nie sza­basu w nie­dzielę, od­stęp­stwa od ko­szer­nej diety i in­nych ha­la­chicz­nych na­ka­zów. Ży­dzi na pre­riach mo­dlili się nie­raz w ko­ścio­łach i prak­ty­ko­wali swo­istą, wła­sną re­li­gię, mik­sturę ju­da­izmu i pro­te­stanc­kiego chrze­ści­jań­stwa. Ope­ra­tor te­le­grafu i za­ło­ży­ciel ga­zety w Omaha w sta­nie Ne­bra­ska Edward Ro­se­wa­ter uczęsz­czał do sy­na­gogi i do ko­ścioła, za­ło­żył He­brew Be­ne­vo­lent So­ciety, ale w so­boty pra­co­wał i jeź­dził po­cią­giem. W re­li­gij­nym eklek­ty­zmie po­gra­ni­cza hi­sto­rycy do­szu­kują się pier­wot­nych źró­deł nie­spo­ty­ka­nego ni­g­dzie in­dziej w dia­spo­rze ży­dow­skiej plu­ra­li­zmu i de­cen­tra­li­za­cji współ­cze­snego ame­ry­kań­skiego ju­da­izmu.

Od mniej wię­cej 1880 roku do Ame­ryki za­częli ma­sowo przy­by­wać Ży­dzi, ja­kich wcze­śniej tam pra­wie nie wi­dziano – imi­granci z ro­syj­skiego im­pe­rium. Mó­wili w ji­dysz albo po ro­syj­sku, pol­sku, li­tew­sku i w in­nych ję­zy­kach pod­bi­tych przez Ro­sję na­ro­dów wschod­niej Eu­ropy. La­wina ru­szyła z po­cząt­kiem pa­no­wa­nia cara Alek­san­dra III, który po śmierci za­bi­tego w za­ma­chu swego po­przed­nika na tro­nie, li­be­ral­nego Alek­san­dra II, przy­wró­cił za­mor­dy­styczne prak­tyki Mi­ko­łaja I, z an­ty­se­mic­kimi edyk­tami włącz­nie. Ży­dzi, przy­mu­sowo wcie­lani do woj­ska na dwa­dzie­ścia pięć lat, gdzie za­ka­zy­wano im prak­ty­ko­wa­nia ju­da­izmu, nie­wpusz­czani na uni­wer­sy­tety i ob­cią­żani po­dat­kami jak w śre­dnio­wie­czu, mieli dość szy­kan i wbrew pro­te­stom ra­bi­nów wy­ru­szali na za­chód, prze­kra­czali zie­loną gra­nicę i w por­tach w Rot­ter­da­mie, Ham­burgu czy Li­ver­po­olu wsia­dali na pa­rowce wy­pły­wa­jące na Atlan­tyk, by po mie­siącu uj­rzeć wy­ma­rzoną Sta­tuę Wol­no­ści. Ży­dzi ro­syj­scy, jak ich na­zy­wano, sta­no­wili naj­więk­szy odłam ów­cze­snej, naj­licz­niej­szej w dzie­jach Ame­ryki, fali imi­gra­cji, tym ra­zem z Eu­ropy Wschod­niej, Środ­ko­wej i Po­łu­dnio­wej w ostat­nich dwóch de­ka­dach XIX wieku i pierw­szych dwóch XX stu­le­cia. Przy­tła­cza­jąca więk­szość – około 90 pro­cent – dzi­siej­szej dia­spory w USA to po­tom­ko­wie tych wła­śnie Ży­dów ze wschod­niej Eu­ropy.

W No­wym Jorku za­trzy­my­wali się na Dol­nym Man­hat­ta­nie. Zaj­mo­wali cia­sne klitki bez wy­gód w czyn­szów­kach na Lo­wer East Side, jak ich nie­mieccy po­przed­nicy za­czy­nali od ulicz­nego han­dlu, otwie­rali sklepy i za­kłady usłu­gowe, dzieci sprze­da­wały ga­zety, męż­czyźni pra­co­wali jako kel­ne­rzy, ko­biety w ma­nu­fak­tu­rach odzie­żo­wych. W prze­lud­nio­nej bied­nej dziel­nicy kwi­tła prze­stęp­czość, mło­do­ciane ży­dow­skie gangi wal­czyły z gan­gami Wło­chów i Ir­land­czy­ków, sze­rzyła się pro­sty­tu­cja i epi­de­mie cho­rób we­ne­rycz­nych. Nie­mieccy Ży­dzi, wtedy już dru­gie po­ko­le­nie imi­gra­cji, za­możni i za­sy­mi­lo­wani, pa­trzyli ze zgrozą na współ­wy­znaw­ców z in­nego świata – brud­nych, ob­dar­tych, wul­gar­nych i im­pul­syw­nych. Nie­liczni wy­glą­da­jący na in­te­li­gen­tów kry­ty­ko­wali ame­ry­kań­ski ma­te­ria­lizm i nie kryli sym­pa­tii dla so­cja­li­zmu. W oczach „Niem­ców” ro­syj­scy Ży­dzi przy­po­mi­nali tro­chę ich wła­snych ro­dzi­ców sta­wia­ją­cych przed laty pierw­sze kroki w No­wym Świe­cie, ale z istotną róż­nicą – wy­glą­dało, jakby nie bar­dzo chcieli się ame­ry­ka­ni­zo­wać. Albo i chcieli, ale w ja­kiś inny spo­sób.

Avra­ham Herz­berg z Lu­ba­czowa miał pięć lat, kiedy z matką i babką przy­był do No­wego Jorku. Cze­kał tam na niego oj­ciec, ale Avra­ham go nie po­znał – pa­mię­tał, że tata, cha­sydzki ra­bin, no­sił w Pol­sce ry­tu­alny ki­tel z sym­bo­li­zu­ją­cymi 613 mi­cwot frędz­lami i na­rzu­cony na niego ka­ftan, ale w por­cie zo­ba­czył męż­czy­znę w zwy­kłym czar­nym gar­ni­tu­rze. Babka Avra­hama przy­ło­żyła ucho do jego brzu­cha, mó­wiąc, że spo­dziewa się, jak wy­ja­śniła, usły­szeć kwik świni, bo prze­cież w cza­sie swego pół­to­ra­rocz­nego po­bytu w Ame­ryce jej syn jadł za­pewne mnó­stwo wie­przo­winy. Nie było to spra­wie­dliwe, Zvi Eli­me­lech Herz­berg od pół­tora roku prze­by­wał w Ame­ryce, gdzie ha­ro­wał, przy­go­to­wu­jąc grunt dla ro­dziny, ale nie szło mu gładko – tra­cił pracę, kiedy od­ma­wiał pracy w sza­bas. Na no­wej ziemi obie­ca­nej, przez or­to­dok­syj­nych Ży­dów w Eu­ro­pie uwa­ża­nej za tre­ife me­di­neh – kraj bez­bożny, do któ­rego le­piej nie je­chać, je­śli nie chce się utra­cić swo­jej toż­sa­mo­ści – oj­ciec Avra­hama sta­rał się roz­po­cząć nowe ży­cie, ale nie wy­rze­ka­jąc się swej re­li­gii i tra­dy­cji.

W Bal­ti­more, gdzie ro­dzina Herz­ber­gów za­miesz­kała na dłu­żej, Zvi Eli­me­lech zo­stał ra­bi­nem ma­leń­kiej, ubo­giej or­to­dok­syj­nej kon­gre­ga­cji w ży­dow­skiej dziel­nicy mia­sta. Avra­hama za­pi­sał do ży­dow­skiej szkoły re­li­gij­nej i co­dzien­nie bu­dził o szó­stej rano do wspól­nych mo­dłów i stu­diów nad Tal­mu­dem. Wbi­jał mu do głowy, że he­braj­ska Bi­blia, psalmy Da­wi­dowe, pi­sma Moj­że­sza Maj­mo­ni­desa i in­nych ży­dow­skich my­śli­cieli są tak samo warte czy­ta­nia jak dzieła Kar­te­zju­sza, Ce­rvan­tesa, Szek­spira i Dar­wina. Te ostat­nie ra­bin Herz­berg, w od­róż­nie­niu od wielu in­nych cha­sydz­kich or­to­dok­sów, ce­nił i sza­no­wał. Mały Avra­ham czuł się obco wśród swych ży­dow­skich ró­wie­śni­ków, któ­rym ro­dzice nie za­bra­niali w sza­bas kina i in­nych roz­ry­wek, ale po skoń­cze­niu je­sziwy za­czął uczęsz­czać do nor­mal­nego ame­ry­kań­skiego li­ceum, gdzie przo­do­wał w na­uce i kon­ty­nu­ował stu­dia na pre­sti­żo­wych uni­wer­sy­te­tach. I ame­ry­ka­ni­zo­wał się na swój spo­sób, we­dług wska­zań ciotki Friedy, która ra­dziła, żeby co­dzien­nie czy­tać w ji­dysz ży­dow­skie ga­zety, ale nie uży­wać tego ję­zyka na ulicy.

Po la­tach Avra­ham Herz­berg zmie­nił imię na Ar­thur, do­dał „t” do na­zwi­ska i zo­stał jed­nym z naj­wy­bit­niej­szych ży­dow­sko-ame­ry­kań­skich in­te­lek­tu­ali­stów, hi­sto­ry­kiem dia­spory i pro­fe­so­rem Uni­wer­sy­tetu No­wo­jor­skiego (NYU). Jako ra­bin i dzia­łacz ży­dow­skich or­ga­ni­za­cji, pre­zy­dent Ame­ri­can Je­wish Con­gress i wi­ce­pre­zy­dent World Je­wish Con­gress, Ar­thur Hert­zberg od­gry­wał pierw­szo­pla­nową rolę w dia­logu Ży­dów z Ko­ścio­łem ka­to­lic­kim. I stale pod­kre­ślał, że re­ali­zuje du­chowy te­sta­ment ojca, który prze­ko­ny­wał swych ro­da­ków imi­gran­tów, żeby po­zna­wali kla­sy­ków ży­dow­skiego pi­śmien­nic­twa i pro­mo­wali je w Ame­ryce. „Je­stem Ży­dem nie dla­tego, że lu­bię baj­giele i ży­dow­ski hu­mor z »Barsz­czo­wego Pasa« (w prze­szło­ści ulu­bione ku­rorty dia­spory w gó­rach Cat­skill – TZ). Moja ży­dow­skość po­lega na tym, żeby stu­dio­wać li­te­ra­turę na­szego na­rodu stwo­rzoną przez trzy­dzie­ści wie­ków i mie­rzyć swoje za­cho­wa­nie, dzień po dniu, stan­dar­dami, ja­kich uczą te księgi”, na­pi­sał w swo­jej au­to­bio­gra­fii „A Jew in Ame­rica”.

Zma­ga­nia z ad­ap­ta­cją w no­wym świe­cie, walka o za­cho­wa­nie cią­gło­ści kil­ku­ty­siąc­let­niej re­li­gijno-kul­tu­ro­wej tra­dy­cji w kraju Myszki Miki i Ka­czora Do­nalda, była lejt­mo­ty­wem pi­sar­stwa Hert­zberga, ale jego hi­sto­ria nie na­le­żała do ty­po­wych dla ży­dow­skich imi­gran­tów z Eu­ropy Wschod­niej w pierw­szych de­ka­dach XX wieku. Prze­wa­ża­jąca ich więk­szość bun­to­wała się prze­ciw swym ra­bi­nom, po­słusz­nym im ro­dzi­com i ame­ry­ka­ni­zo­wała się dość szybko. Nie­któ­rzy zro­bili wiel­kie ka­riery i stali się czę­ścią ma­in­stre­amu ame­ry­kań­skiej kul­tury.

Uro­dzony i wy­cho­wany w War­sza­wie Szmul Gelb­fisz jako na­sto­la­tek uciekł z domu i z gar­ścią za­osz­czę­dzo­nych ru­bli wy­ru­szył na za­chód. Droga do Ame­ryki nie była pro­sta – prze­kra­cza­jąc nie­miecką gra­nicę, omal nie wpadł, zdra­dzony przez po­le­co­nego prze­wod­nika szmu­glera, do­tarł do Ham­burga, po­tem przez mo­rze prze­pra­wił się do Lon­dynu, gdzie gło­do­wał i spał na ławce w Hyde Parku. W końcu cu­dem od­na­lazł da­le­kich krew­nych w Bir­ming­ham, któ­rzy go przy­gar­nęli, i tam do­piero, ima­jąc się do­ryw­czych prac, uzbie­rał na bi­let trze­ciej klasy na statku z Li­ver­po­olu do Ka­nady. Stam­tąd do ziemi obie­ca­nej było już bli­sko; na­le­żało tylko, znowu nie­le­gal­nie, prze­kro­czyć ko­lejną, już ame­ry­kań­ską, gra­nicę. Zro­bił to w 1896 roku.

W No­wym Jorku Szmul za­miesz­kał w no­wo­jor­skim Bronk­sie i zmie­nił na­zwi­sko na Sa­muel Gold­fish. Za­ra­biał na ży­cie do­rę­cza­niem te­le­gra­mów, wie­czo­rami uczył się an­giel­skiego. Po roku prze­niósł się do Glo­ver­sville w sta­nie Nowy Jork, gdzie do­stał pracę w fa­bryce rę­ka­wi­czek, ob­ja­wił nie­zwy­kły ta­lent ich sprze­dawcy i dzięki su­tym pro­wi­zjom zgro­ma­dził po­kaźny jak na trzy­dzie­sto­latka ka­pi­tał. Nie wie­dział tylko, jak go za­in­we­sto­wać. Któ­re­goś wie­czoru ra­zem z nowo po­ślu­bioną żoną Blan­che La­sky, jak on imi­grantką z Ro­sji, obej­rzał film z gwiazdą nie­mego kina Mary Pick­ford. Był urze­czony – od tej chwili wie­dział już, co chce w ży­ciu ro­bić. Żonę, po­cząt­ku­jącą pio­sen­karkę, i akom­pa­niu­ją­cego jej na skrzyp­cach brata na­mó­wił do pro­duk­cji filmu. Jego re­ży­se­rem zo­stał rów­nie nie­znany wów­czas ak­tor i dra­ma­turg z ze­ro­wym do­świad­cze­niem w racz­ku­ją­cym ki­ne­ma­to­gra­fie, goj imie­niem Ce­cil B. De­Mille. Film „The Squaw Man” był ad­ap­ta­cją po­pu­lar­nej sztuki te­atral­nej o pio­nie­rach na Dzi­kim Za­cho­dzie. Twórcy dzieła re­ali­zo­wa­nego na wa­riac­kich pa­pie­rach, bo wszy­scy do­piero uczyli się fil­mo­wego fa­chu, prze­wi­dy­wali to­talną klapę. Ku ich zdu­mie­niu niemy we­stern oka­zał się ka­so­wym prze­bo­jem. Zro­biony przez ama­to­rów film, który wszedł na ekrany w 1914 roku, był pierw­szą peł­no­me­tra­żową pro­duk­cją fa­bu­larną w USA, wy­prze­dził na­wet zre­ali­zo­wane rok póź­niej słynne „Na­ro­dziny na­rodu”. A Sa­muel Gold­fish wkrótce znowu zmie­nił na­zwi­sko, na brzmiące jesz­cze le­piej po ame­ry­kań­sku: Sam Gol­dwyn.

Tak ro­dził się Hol­ly­wood. Ce­cil B. De­Mille zo­stał z cza­sem czo­ło­wym re­ży­se­rem fa­bryki snów, a Gol­dwyn, w spółce z braćmi Ed­ga­rem i Ar­chi­bal­dem Sel­wy­nami, za­ło­żył Sam Gol­dwyn Pic­tu­res Cor­po­ra­tion, jedną z pierw­szych wy­twórni fil­mo­wych na Za­chod­nim Wy­brzeżu. Po pierw­szej woj­nie świa­to­wej dzia­łali tam już inni – Lo­uis B. Mayer, Adolf Zu­kor, po­cho­dzący z Pol­ski bra­cia War­ner: Harry, Al­bert, Sam i Jack, a także Da­vid Sel­znick, Dar­ryl Za­nuck i Mar­cus Loew. Jak Gol­dwyn po­cho­dzili z ży­dow­skich ro­dzin z car­skiej Ro­sji lub Au­stro-Wę­gier. Za­kła­dali stu­dia: Me­tro Gol­dwyn Mayer, War­ner Bro­thers albo, jak Loew, sieci kin i firmy dys­try­bu­cji fil­mów. Ame­ry­kań­skie kino nie by­łoby tym, czym jest, bez ta­kich re­ży­se­rów o ży­dow­sko-ro­syj­skich lub ży­dow­sko-wę­gier­skich ko­rze­niach, jak Geo­rge Cu­kor, Billy Wil­der, Sid­ney Lu­met, Mel Bro­oks, Ernst Lu­bitsch, Paul Ma­zur­sky, Fred Zin­ne­mann, Wo­ody Al­len, Stan­ley Ku­brick, Mike Ni­chols, Ste­ven Spiel­berg i bra­cia Co­hen. Z wio­sek i szte­tli Ro­sji, Ukra­iny, Bia­ło­rusi i Pol­ski po­cho­dziły ame­ry­kań­skie gwiazdy ekranu: Theda Bara (The­odo­sia Go­od­man), Edward G. Ro­bin­son (Ema­nuel Gol­den­berg), Pau­lette God­dard (Pau­line Le­vee), Lee J. Cobb (Lee Ja­cob), Lau­ren Ba­call (Betty Joan Per­ske) i Kirk Do­uglas (Is­sur Da­nie­lo­vitch). Zmie­niali na­zwi­ska na an­glo­sa­skie, bo ro­dzinne, ży­dow­skie, w pierw­szej po­ło­wie XX wieku unie­moż­li­wiały zro­bie­nie ka­riery.

Uro­dzony we wsi Te­mum na Sy­be­rii Israel Isi­dore Be­ilin miał cztery lata, kiedy przy­je­chał z ro­dzi­cami do Ame­ryki. Ro­dzina wy­lą­do­wała w no­wo­jor­skiej Lo­wer East Side. Israel od dziecka ob­ja­wiał ta­lent mu­zyczny. Jako czter­na­sto­la­tek za­ra­biał na ży­cie, śpie­wa­jąc i tań­cząc w ba­rach i re­stau­ra­cjach na Bo­wery, dziś po­nu­rej ulicy bez­dom­nych i al­ko­ho­li­ków, wów­czas lo­kal­nym mini-Broad­wayu. Wy­ko­ny­wał po­pu­larne pio­senki, ale wkrótce za­czął kom­po­no­wać je sam. Ukła­da­nie me­lo­dii przy­cho­dziło mu bez trudu; pro­ble­mem było ich za­pi­sy­wa­nie, bo Izzy, jak go na­zy­wano, nie miał mu­zycz­nego wy­kształ­ce­nia i do­piero uczył się czy­tać i za­pi­sy­wać nuty. Przed trzy­dziestką był już sław­nym twórcą su­per­po­pu­lar­nych hi­tów. Jedną z pio­se­nek skom­po­no­wał w pół go­dziny, ukła­da­jąc me­lo­dię do słów w dro­dze z biura szefa firmy na­gra­nio­wej do stu­dia, gdzie go­towe dzieło miało uzy­skać aran­ża­cję.

Jesz­cze przed Wielką Wojną Izzy Be­ilin zo­stał Irvin­giem Ber­li­nem, naj­bar­dziej roz­chwy­ty­wa­nym kom­po­zy­to­rem w hi­sto­rii Tin Al­ley, no­wo­jor­skiego cen­trum na­grań mu­zyki po­pu­lar­nej. Po­zo­sta­wił po so­bie ty­siąc pięć­set pio­se­nek, z któ­rych co naj­mniej kil­ka­dzie­siąt stało się prze­bo­jami nu­co­nymi w każ­dym ame­ry­kań­skim domu. Wszy­scy Ame­ry­ka­nie znają mu­si­ca­lowe szla­giery: „Put­tin’ on the Ritz”, „Cheek to Cheek” czy „Happy Ho­li­day”. Co cie­kawe, wśród hi­tów Ber­lina są ta­kie utwory jak „White Chri­st­mas” i „Easter Pa­rade”, skom­po­no­wane do fil­mów, któ­rych te­ma­tem są święta Bo­żego Na­ro­dze­nia i Wiel­ka­nocy. W jego twór­czo­ści do­szu­ki­wano się mo­ty­wów ży­dow­skich, echa ka­pel kle­zmer­skich, ale Irving czer­pał z ca­łego do­robku świa­to­wej mu­zyki; w jego pio­sen­kach są mo­tywy mu­zycz­nego folk­loru fran­cu­skiego, wło­skiego i nie­miec­kiego. Osta­teczny pro­dukt ide­al­nie tra­fiał do ame­ry­kań­skiej wraż­li­wo­ści i gu­stów. Jedna z naj­po­pu­lar­niej­szych pie­śni Ber­lina, „God Bless Ame­rica”, stała się dru­gim hym­nem, przez wielu bar­dziej lu­bia­nym – bo ła­twiej­szym do wy­ko­na­nia – od ofi­cjal­nego „Star-Span­gled Ban­ner”.