Rozpacz ebook

Vladimir Nabokov

ROZPACZ

Przełożył Leszek Engelking

Wydawnictwo ATEXT • Gdańsk 1993

Copyright © 1993 by Wydawnictwo ATEXTDespair by Vladimir NabokovCopyright © 1965, 1966 by Vladimir Nabokov

Published by arrangement with the Estate of Vladimir Nabokov.

All rights reserved, including the right of reproduction in whole or in part in any form.

Wydanie pierwsze w języku polskim

Redakcja: Anna Adamiec, Anna [nieczytelne]

Korekta: Karol Szymański

Projekt okładki: Tomasz Bogusławski

ISBN 83-85156-30-5

Wydawnictwo ATEXT

80-557 Gdańsk, ul. Załogowa 6, tel. 43-00-01, fax 43-10-53

Skład: Maria Chojnicka, ATEXT

Dla Wiery

Przedmowa do wydania amerykańskiego [1966]

Rosyjski tekst Rozpaczy (Otczajanije - o wiele dźwięczniejszy skowyt niż Despair) powstał w roku 1932 w Berlinie. Emigracyjne czasopismo paryskie z,Sowriemiennyje zapiski" wydrukowało go w odcinkach w 1934, a w 1936 książkę opublikowało również emigracyjne wydawnictwo Petropolis w Berlinie. Podobnie jak inne moje utwory (mimo nadziei Hermanna) Rozpacz jest zakazana w prototypowym państwie policyjnym1.

Pod koniec 1936 roku, nadal mieszkając w Berlinie - gdzie inne bestialstwo dorwało się do megafonów - dla londyńskiego wydawcy przełożyłem Otczajanije na angielski. Bazgrałem coś w tym języku od swego literackiego urodzenia, by tak rzec, na marginesie utworów rosyjskich, ale to była pierwsza moja poważna próba (jeśli nie liczyć kiepściutkiego wiersza wydrukowanego około roku 1920 w literackim piśmie uniwersytetu w Cambridge) posłużenia się angielszczyzną w celach, które można by ogólnie określić jako artystyczne. Efekt pracy wydał mi się niezgrabny pod względem stylistycznym i poprosiłem dosyć zrzędliwego Anglika, którego znalazłem przez agencję w Berlinie, żeby rzecz całą przeczytał. Wytropił kilka błędów w rozdziale I, ale nie chciał pracować dalej, mówiąc, że książki nie pochwala, podejrzewam, że zastanawiał się, czy przypadkiem nie jest to autentyczne wyznanie.

W roku 1937 londyńskie wydawnictwo John Long Limited ogłosiło angielską Rozpacz w poręcznej edycji z dołączonym do niej na końcu catalogue raisonne własnych publikacji. Mimo tego dodatku książka sprzedawała się źle, a kilka lat później niemiecka bomba zniszczyła cały nakład. Jedynym ocalałym egzemplarzem jest, o ile wiem, mój własny, ale kilka innych być może przyczaiło się jeszcze gdzieś pośród porzuconych lektur na mrocznych półkach nadmorskich pensjonatów między Bournemouth a Tweedmouth.

Dla potrzeb niniejszego wydania nie tylko przejrzałem swój przekład sprzed trzydziestu lat, zrobiłem coś więcej: wprowadziłem zmiany w stosunku do oryginału. Szczęśliwi badacze, którzy mogą porównać wszystkie trzy teksty, zauważą też, że dodałem pewien istotny fragment, głupio opuszczony przed laty, w bardziej bojaźliwych czasach. Czy z punktu widzenia uczonego takie postępowanie jest uczciwe, czy jest rozsądne? Łatwo mogę sobie wyobrazić, co powiedziałby Puszkin drżącym autorom parafraz swoich dzieł, wiem jednak również, jak uradowany i podniecony byłbym w 1935 roku, gdybym mógł wtedy przeczytać wersję powieści, pochodzącą z 1965. Ekstatyczna miłość młodego pisarza do starego twórcy, którym sam kiedyś się stanie, to ambicja w postaci najbardziej godnej pochwały. Ów starszy pisarz jednak, siedząc w swej większej bibliotece, nie odwzajemnia tych uczuć, gdyby bowiem przypomniał sobie nawet z niejakim żalem niegdysiejsze czyste podniebienie i oko, to dla partactw terminującego w zawodzie młodzika nie ma nic prócz pełnego zniecierpliwienia wzruszenia ramion.

Rozpacz, nieodrodna krewna moich pozostałych książek, nie próbuje krytykować stosunków społecznych ani nie przynosi w zębach żadnego przesłania. Nie krzepi duchowego organu człowieka ani nie ukazuje ludzkości właściwej drogi. Zawiera o wiele mniej „idei" niż owe mocno wulgarne powieści, tak histerycznie oklaskiwane w krótkim, pełnym pomieszanych ech momencie przejścia pomiędzy hałaśliwą reklamą a gwizdami. Przedmiot o pociągającym kształcie albo sen o sznyclu wiedeńskim, które, jak mu się zdaje, namiętny freudysta dostrzega w dalekich perspektywach moich pustyń, po bliższym zbadaniu okażą się szyderczą fatamorganą, przygotowaną przez moich agentów. Pozwolę sobie jeszcze dodać, tak na wszelki wypadek, że mądrzej by było, gdyby znawcy szkół literackich powstrzymali się tym razem od banalnego wywlekania „wpływu niemieckich impresjonistów": nie znam niemieckiego i nigdy nie czytałem impresjonistów, kimkolwiek by byli. Znam natomiast francuski i ciekaw jestem, czy ktoś nazwie mojego Hermanna „ojcem egzystencjalizmu".

Książka ma mniej „białogwardyjskiego" posmaku niż inne moje emigranckie powieści2, będzie więc mniej kłopotliwa i irytująca dla czytelników wychowanych na lewicowej propagandzie lat trzydziestych. Nieskomplikowani czytelnicy z kolei z radością powitają jej nieskomplikowaną strukturę i przyjemną fabułę, która jednak nie jest bynajmniej tak zupełnie dobrze znana, jak uważa autor bezceremonialnego listu z rozdziału XI.

W całej książce jest sporo zabawnych dialogów, a ostania scena z Feliksem, rozgrywająca się w zimowym lesie, to oczywiście niezła komedia.

Nie jestem w stanie przewidzieć ani uniemożliwić prób odkrycia w alembikach Rozpaczy czegoś przypominającego retoryczny jad, który wszczepiłem językowi narratora pewnej swojej późniejszej powieści. Hermann i Humbert są do siebie podobni tylko o tyle, o ile dwa smoki namalowane przez tego samego malarza w różnych okresach jego życia przypominają się wzajemnie. Obydwaj są neurotycznymi łajdakami, jest jednak w raju taka zielona alejka, po której raz do roku wolno przechadzać się o zmierzchu Humbertowi, Hermannowi natomiast piekło nie pozwoli nigdy oddalić się choćby na chwilę.

Pojedynczy wers i fragmenty, które Hermann mruczy pod nosem w rozdziale IV, pochodzą z krótkiego, skierowanego do żony wiersza Puszkina z lat trzydziestych XVIII wieku. Przytaczam go tutaj w całości w moim przekładzie na angielski, zachowującym rytm i rymy oryginału, co rzadko bywa warte polecenia, ba, na ogół jest niedopuszczalne, chyba że przy bardzo szczególnym układzie gwiazd na firmamencie utworu, jak w tym przypadku.

'Tis time, my dear, 'tis time. The heart demands repose.

Day after day flits by, and with each hour there goes

A little bit of life; but meanwhile you and I

Together plan to dwell... yet lo! 'tis then we die.

There is no bliss on earth: there's peace and freedom, though.

An enviable lot I long have yearned to know:

Long have I, weary slave, been contemplating flight

To a remote abode of work and pure delight.

[Już czas, najmilsza, czas! o spokój serce prosi -

Za dniami biegną dni, a każda z chwil unosi

Okruch istnienia, dziś snujemy razem plany

Wspólnego życia, lecz zgon przecie nam pisany.

Nie zna, co szczęście świat, lecz wolność zna, wytchnienie:

Godzien zazdrości los, moje od lat marzenie -

Dawno, znużony rab, z myślą, by zbiec, się noszę

Gdzieś, gdzie trud znajdę i czyste jak śnieg rozkosze.]3

Owo „gdzieś", do którego ostatecznie ucieka w panice Hermann, jest wielce rozsądnie i gospodarnie umieszczone w Roussillon, gdzie trzy lata wcześniej zacząłem pisać swoją szachową powieść Obrona Łużyna. Zostawiamy go tam na komicznym szczycie jego klęski. Nie pamiętam, co stało się z nim później. Po wszystkich tych piętnastu książkach i dwa razy większej liczbie lat, które dzielą mnie od tamtych czasów, nie mogę sobie nawet przypomnieć, czy Hermann zrobił kiedykolwiek film, który chciał wyreżyserować.

Vladimir Nabokov Montreux, 1 marca 1965

ROZDZIAŁ I

Gdybym nie był całkowicie pewny swojej siły pisarskiej i cudownej zdolności wyrażnia myśli z największą gracją i żywością... Tak mniej więcej zamierzałem rozpocząć swoją opowieść. Dalej zwróciłbym uwagę odbiorcy na fakt, że gdyby brakowało mi owej siły, zdolności i tak dalej, to nie tylko powstrzymałbym się od opisania pewnych niedawnych wypadków, ale w ogóle nie miałbym czego opisywać, albowiem, łaskawy czytelniku, nic by się nie było wydarzyło. Może to głupie, ale przynajmniej jasne. Jedynie dar przenikania forteli życia, wrodzona skłonność do nieprzerwanego ćwiczenia talentów twórczych pozwoliły mi... W tym momencie porównałbym człowieka łamiącego owo prawo, które podnosi tyle krzyku z powodu odrobiny przelanej krwi, z poetą lub artystą sceny. Ale, jak zwykł to ujmować mój biedny leworęczny przyjaciel: filozofia to wymysł bogaczy. Precz z nią.

Zdaje się, że nie wiem, jak zacząć. Zabawnie wygląda starszy jegomość, który z trzęsącymi się policzkami, pełen dziarskiego animuszu ciężko pędzi za ostatnim autobusem, dogania go wreszcie, ale boi się wskoczyć w biegu i niepewnie się uśmiechając i ciągle truchtając, zostaje w tyle. A więc boję się wskoczyć? A on ryczy, nabiera szybkości i za chwilę nieodwołalnie zniknie za rogiem - autobus, motorowy omnibus, potężny górobus mojej opowieści. Przyciężki obraz. Ciągle jeszcze biegnę.

Mój ojciec był rosyjskojęzycznym Niemcem z Rewia, gdzie ukończył słynną szkołę rolniczą. Matka, czystej krwi Rosjanka, wywodziła się ze starego, książęcego rodu. W gorące letnie dni rozleniwiona dama w liliowych jedwabiach spoczywała w bujanym fotelu i wachlując się chrupała czekoladę, wszystkie story były spuszczone, a wiatr z jakiegoś świeżo skoszonego pola wydymał je jak fioletowe żagle.

W czasie wojny jako poddany niemiecki zostałem internowany... To się nazywa pech, zważywszy na to, że właśnie wstąpiłem na Uniwersytet Petersburski. Od końca 1914 do połowy 1919 roku przeczytałem dokładnie tysiąc osiemnaście książek... Prowadziłem ewidencję. W drodze do Niemiec ugrzązłem na trzy miesiące w Moskwie, gdzie się ożeniłem. Od 1920 mieszkałem w Berlinie. 9 maja 1930 roku, kiedy stuknęło mi trzydzieści pięć lat...

Maleńka dygresja: o matce zełgałem, umyślnie. Naprawdę pochodziła z ludu, była prostą, ordynarną kobieciną w brudnej kacabajce. Mógłbym, ma się rozumieć, przekreślić tamten kawałek o niej, ale specjalnie go zostawiam jako przykład uzewnętrznienia się jednego z najistotniejszych rysów mego charakteru: niefrasobliwej, pełnej natchnienia skłonności do kłamstwa.

Tak więc, jak już mówiłem, 9 maja 1930 roku bawiłem w interesach w Pradze. Moje interesy to czekolada. Bycza rzecz - czekolada. Niektóre panienki lubią tylko gorzką... nadęte małe grymaśnice. (Nie całkiem pojmuję, skąd u mnie ten ton.)

Ręce mi się trzęsą, mam ochotę głośno wrzasnąć albo rozbić coś z hukiem... Taki nastrój niezbyt sprzyja spokojnemu biegowi nieśpiesznej opowieści. Serce mnie świerzbi - paskudne wrażenie. Muszę się uspokoić, wziąć się w garść. Inaczej nie ma co posuwać się dalej. Całkowity spokój. Czekoladę, jak wiadomo... (bądź łaskaw, czytelniku, wyobrazić sobie tutaj opis jej produkcji). Na opakowaniach naszych wyrobów przedstawiona była ubrana na liliowo dama z wachlarzem w dłoni. Zaproponowaliśmy pewnej zagranicznej firmie, znajdującej się na krawędzi bankructwa, żeby zmieniła proces produkcyjny na nasz i zaopatrywała rynek czechosłowacki: w ten sposób znalazłem się w Pradze. Rankiem 9 maja pojechałem z hotelu taksówką do... Co za nuda opowiadać to wszystko. Można zanudzić się na śmierć. Ale chociaż pragnąłbym z całej duszy jak najszybciej osiągnąć punkt kulminacyjny, parę wstępnych wyjaśnień wydaje się niezbędne. No to uporajmy się już raz z nimi: jak się okazało, biuro firmy znajdowało się daleko na peryferiach, nie zastałem tam faceta, z którym miałem rozmawiać, powiedziano mi, że wróci za jakąś godzinę...

Powinienem, jak sądzę, poinformować czytelnika, że mieliśmy właśnie dłuższą przerwę. Słońce zdążyło już zajść, musnąwszy po drodze sangwiną chmury wiszące ponad górą (tu - w Pirenejach) bardzo podobną do Fujiyamy. Cały ten czas przesiedziałem w stanie jakiegoś dziwnego wyczerpania, to przysłuchując się świstowi i dudnieniu wiatru, to rysując na marginesie kartki nosy, to znów zapadając w półsen, by wzdrygnąć się nagle i ocknąć. I znowu wzbierało we mnie to wewnętrzne mrowienie, nieznośne podenerwowanie... a moja wola leżała osłabiona pośród wielkiej pustki... Musiałem zdobyć się na ogromny wysiłek, żeby włączyć światło i obsadzić nową stalówkę. Stara rozszczepiła się i wygięła, tak że wygląda teraz jak dziób jakiegoś drapieżnego ptaka. Nie, to nie była męka tworzenia, tylko... coś zupełnie innego.

Jak już mówiłem, potrzebnego mi człowieka nie było, owszem wróci, za godzinę. Nie mając nic lepszego do roboty, poszedłem na spacer. Dzień był lekki, błękitny, jabłkowity; wiatr, daleki krewny tego tutaj, przelatywał wąskimi uliczkami; chmury co i rusz chowały w dłoni słońce, które potem ukazywało się znowu - jak moneta kuglarza. Skwer, po którym, pedałując rękami, jeździli inwalidzi, zalewała burza bzów. Rzuciłem okiem na szyldy nad sklepami i natrafiłem na słowo zawierające znany mi słowiański rdzeń, ale obrośnięte nieznanym znaczeniem. Szedłem bez celu, wymachując rękami w nowych żółtych rękawiczkach. Nagle szereg domów się urwał i ukazała się otwarta przestrzeń, która na pierwszy rzut oka wydawała się bardzo sielska i kusząca.

Minąwszy jakieś koszary, przed którymi żołnierz oprowadzał siwego konia, poczułem pod stopami miękki, lepki grunt; dmuchawce drżały na wietrze, pod płotem wygrzewał się w słońcu dziurawy but. Dalej wznosiło się ku niebu wspaniałe strome wzgórze. Postanowiłem się na nie wspiąć. Jego wspaniałość okazała się oszustwem. Pomiędzy karłowatymi bukami i krzakami czarnego bzu zygzakowato wiła się w górę schodkowa ścieżka. Początkowo spodziewałem się za każdym kolejnym zakrętem natrafić na zakątek pełen cudownego, dzikiego piękna, ale owo piękno jakoś się nie objawiało. Monotonna roślinność nie mogła mnie zadowolić. Krzaki wyrastały z gołej ziemi, wszędzie pełno było śmieci: kawałków papieru, szmat, powyginanych puszek. Ze schodków ścieżki nie sposób było zejść, gdyż bardzo głęboko wrzynały się w zbocze; po obu stronach z glinianych ścian sterczały korzenie drzew i kłaki gnijącego mchu - jak pęknięte sprężyny ze zniszczonych mebli, w domu, w którym straszliwą śmiercią umarł obłąkany. Kiedy dotarłem wreszcie na szczyt, oczom moim ukazało się kilka krzywych chałup i kalesony na sznurku, które wiatr nadymał pozorem życia.

Oparłem łokcie na sękatej poręczy i daleko w dole ujrzałem przesłoniętą lekką mgiełką Pragę: połyskujące dachy, dymiące kominy, koszary, które niedawno minąłem, malutkiego siwego konia.

Postanowiwszy wracać inną drogą, poszedłem szosą, na którą natrafiłem za chałupami. Jedynym pięknym elementem krajobrazu był zbiornik gazowy na jakimś pagórku; krągły i czerwony, wydawał się na tle błękitnego nieba ogromną piłką futbolową. Zszedłem z szosy i zacząłem się znowu wspinać, tym razem po zboczu pokrytym rzadką darnią. Posępna, jałowa kraina. Z szosy dobiegł turkot ciężarówki, z kolei w przeciwnym kierunku przejechała furmanka, potem rowerzysta, a jeszcze potem furgon fabryki lakierów z namalowaną na boku obrzydliwą tęczą. W widmie słonecznym tych kanalii pas zielony sąsiadował z czerwonym.

Przez jakiś czas przypatrywałem się ze zbocza szosie, potem się odwróciłem i ruszyłem w dalszą drogę; znalazłem ledwie widoczną ścieżkę pomiędzy dwoma łysymi garbami. Po chwili zacząłem rozglądać się za miejscem, gdzie można by odpocząć. Nie opodal pod krzakiem tarniny niedbale rozwalony, z czapką na twarzy leżał na wznak jakiś człowiek. Już go miałem wyminąć, ale coś w jego pozie osobliwie mnie zniewoliło: emfaza tego bezruchu, martwota tych rozrzuconych nóg, sztywność tej na wpół zgiętej ręki. Ubrany był w ciemną marynarkę i znoszone sztruksowe spodnie.

„Bzdura - powiedziałem do siebie. - Śpi, po prostu śpi. Po cóż miałbym wtykać nos w nie swoje sprawy?" Niemniej jednak podszedłem do leżącego i czubkiem swego eleganckiego buta strąciłem mu czapkę z twarzy.

Orkiestra tusz! Albo lepiej niech będzie werbel - taki, jaki towarzyszy przyprawiającemu o utratę tchu numerowi akrobatycznemu. Niewiarygodne! Powątpiewałem w prawdziwość tego, co ujrzałem, w zdrowie swego umysłu, poczułem mdłości, nogi ugięły się pode mną - słowo daję, musiałem usiąść, tak bardzo trzęsły mi się kolana.

Gdyby ktoś inny znalazł się na moim miejscu i zobaczył to, co ja, ryknąłby może śmiechem. Ja byłem zbyt oszołomiony tajemnicą kryjącą się w tym, co zobaczyłem. Patrzyłem - i wszystko zdawało się we mnie obluzowywać i na łeb na szyję spadać z wysokości dziesiątego piętra. Widziałem cud. Jego doskonałość, brak przyczyny i celu budziły we mnie osobliwą zgrozę.

Teraz, kiedy dobrałem się wreszcie do sedna sprawy i ugasiłem ogień tego świerzbienia, należałoby - jak sądzę - dać swej prozie komendę: „Spocznij!" - i po cichu wrócić po własnych śladach, by spróbować precyzyjnie określić nastrój, w jakim znajdowałem się owego ranka, odtworzyć bieg myśli, towarzyszących mi, kiedy nie zastawszy przedstawiciela firmy czekoladowej, poszedłem na spacer, wspinałem się na wzgórze, spoglądałem na czerwoną krągłość zbiornika gazowego na błękitnym tle wietrznego majowego dnia. A więc ustalmy fakty, za wszelką cenę ustalmy. Proszę, oto jestem - w jasnych rękawiczkach, ale bez kapelusza, jeszcze przed owym spotkaniem, jeszcze wałęsam się bez celu. O czym myślałem? O dziwo, o niczym. Byłem najzupełniej pusty, można by mnie porównać do przezroczystego naczynia skazanego na przyjęcie nie znanej jeszcze zawartości. Kłęby jakichś myśli - o moim interesie, o kupionym niedawno samochodzie, o tym czy innym rysie otaczającego mnie krajobrazu - krążyły, by tak rzec, poza moim umysłem, a jeśli cokolwiek odzywało się echem w rozległych pustaciach mego wnętrza, to było to niejasne wrażenie, że kieruje mną jakaś zewnętrzna siła.

Pewien mądry Łotysz, którego poznałem w Moskwie w 1919 roku, powiedział mi raz, że opary zadumy, w których bez żadnego powodu od czasu do czasu się pogrążam, to niezawodny znak, że skończę w domu wariatów. Ma się rozumieć, przesadzał; w ciągu ostatniego roku dokładnie wypróbowałem nadzwyczajną jasność i harmonijność owego opartego na żelaznej logice budownictwa, któremu oddaje się mój potężnie rozwinięty, ale najzupełniej normalny umysł. Swawole intuicji, wizja artystyczna, natchnienie, wszystkie te wzniosłe rzeczy, które tak bardzo podbarwiły moje życie, mogą - zapewne - wydać się laikowi, choćby nawet był inteligentny, wstępem do łagodnego szaleństwa. Uspokójcie się jednak; jestem najzupełniej zdrów, ciało mam czyste zarówno w środku, jak i na powierzchni, mój chód jest lekki, nie nadużywam alkoholu ani tytoniu, nie oddaję się rozpuście. Tryskając tedy zdrowiem, dobrze ubrany i młodo wyglądający wałęsałem się po wyżej opisanej okolicy - i tajemne natchnienie bynajmniej mnie nie oszukało. Znalazłem nareszcie to, co podświadomie tropiłem. Powtarzam: niewiarygodne! Widziałem cud, a jego doskonałość, brak przyczyny i celu budziły we mnie osobliwą zgrozę. Być może jednak już wtedy, w chwili gdy go ujrzałem, mój rozum zaczął sprawdzać ową doskonałość, szukać przyczyny, zastanawiać się nad celem.

Odetchnął głęboko, mocno pociągając nosem, drobniutkie fale życia pokryły mu twarz - cud lekko się zmącił, ale ciągle trwał. Otworzył oczy, spojrzał na mnie spode łba, usiadł i ziewając bez końca - nie mógł się nasycić - zaczął się drapać po głowie: obiema rękami gmerał w gęstych kasztanowych włosach.

Był w moim wieku, chudy, brudny, z trzydniową szczeciną na brodzie; pomiędzy dolnym skrajem kołnierza (miękkiego, z dwiema krągłymi dziurkami na nieobecną szpilkę) a górnym skrajem koszuli różowiał wąski pasek skóry. Cienki dziany krawat opadał krzywo, z przodu na koszuli nie było ani jednego guzika. W butonierce więdło kilka bladych fiołków; jeden z nich się wysunął i zwisał główką w dół. Obok leżał sfatygowany plecak, odchylona klapka pozwalała dostrzec jakiś precel i spory kawałek kiełbasy, budzący zwykłe skojarzenia z niefortunną żądzą i brutalną amputacją. Przysiadłem, ze zdumieniem obserwując włóczęgę; sprawiał wrażenie, jakby włożył ten błazeński strój na jakiś staromodny prostacki bal przebierańców.

- Nie znalazłby się papierosek? - powiedział po czesku głosem, który okazał się niespodziewanie niski, a nawet stateczny, i dwoma rozstawionymi palcami wykonał gest palenia. Podsunąłem mu swoją wielką papierośnicę, ani na chwilę nie spuszczając z niego oka. Pochylił się ku mnie, opierając się dłonią o ziemię, miałem więc okazję przyjrzeć się jego uchu i wklęsłej skroni.

- Niemieckie - powiedział, ukazując w uśmiechu dziąsła. Widok ten rozczarował mnie, ale na szczęście uśmiech znikł natychmiast (nie chciało mi się już rozstawać z cudem).

- Jest pan Niemcem? - spytał po niemiecku, obracając i gniotąc w palcach papierosa. Odpowiedziałem twierdząco i szczęknąłem mu przed nosem zapalniczką. Chciwie osłonił złożonymi dłońmi drżący płomyczek. Paznokcie granatowoczarne, kwadratowe.

- Też jestem Niemcem - powiedział wypuszczając dym. - To znaczy ojciec był Niemcem, a matka Czeszką, z Pilzna.

Ciągle oczekiwałem jakiegoś wybuchu zdumienia z jego strony, na przykład niepowstrzymanego śmiechu, on jednak pozostawał obojętny. Dopiero wtedy zrozumiałem, jaki z niego nicpoń.

- Spałem jak suseł - powiedział do siebie z idiotycznym zadowoleniem i splunął ze smakiem.

- Bezrobotny? - spytałem.

Parę razy kiwnął posępnie głową i znowu splunął. Zawsze zdumiewały mnie zasoby śliny, jakimi zdaje się dysponować lud.

- Mogę przejść więcej niż moje buty - powiedział spoglądając na swoje stopy. Istotnie, obuty był kiepsko.

Powoli obrócił się na brzuch i patrząc na daleką gazownię i na skowronka, który z jakiejś bruzdy polnej wzbił się wysoko w niebo, mówił, pełen zadumy:

- W zeszłym roku podłapałem świetną robotę, w Saksonii, tuż przy granicy. Praca w ogrodzie. Co może być lepszego?! Potem zaczepiłem się w cukierni. Co noc po fajrancie przechodziliśmy z kumplem przez granicę - na kufelek piwa. Jedenaście kilometrów w jedną stronę i tyle samo z powrotem. W Czechach piwo jest tańsze, a kobitki więcej przy kości. A kiedyś to grałem na skrzypcach i trzymałem białą mysz.

A teraz spójrzmy z boku, ale tylko mimochodem, bez żadnej fizjonomiki. Proszę nie podchodzić za blisko, panowie, bo możecie doznać największego wstrząsu w swoim życiu. Albo i nie. Po wszystkim, co się wydarzyło, zrozumiałem niestety, jak bardzo stronniczy i niedoskonały jest wzrok ludzki. Tak czy owak, proszę: dwu mężczyzn na skrawku nędznej trawy. Jeden, elegancko ubrany, rytmicznie uderza się żółtą rękawiczką po kolanie, drugi, włóczykij o nieprzytomnych oczach, leży na plecach i narzeka na swoje życie. Szorstki szelest pobliskich krzaków tarniny. Pędzące chmury. Wietrzny majowy dzień, wstrząsany leciutkimi dreszczami, podobnymi tym, które przebiegają po skórze konia. Turkot ciężarówki dobiegający z szosy. Głosik skowronka na niebie.

Włóczęga umilkł, potem znów zaczął mówić, spluwając w przerwach. Mówił to o tym, to o owym. Mówił i mówił. Westchnął melancholijnie. Leżąc na plecach, tak podciągnął nogi, że łydki dotknęły brzucha, po czym znów je wyprostował.

- Słuchaj, człowieku - nie wytrzymałem w końcu. - Czyś ty naprawdę nic nie zauważył?

Odwrócił się na bok i usiadł.

- O co chodzi? - spytał, a twarz zachmurzyła mu się podejrzliwie.

- Musisz być chyba ślepy - powiedziałem.

Przez jakichś dziesięć sekund patrzyliśmy sobie w oczy. Uniosłem powoli prawą rękę, ale jego lewica się nie poruszyła, a niemal tego oczekiwałem. Zamknąłem lewe oko, ale oboje jego oczu pozostawało otwarte. Pokazałem mu język.

- O co chodzi, co jest? - mruknął znowu.

Wyjąłem lusterko. Biorąc je, przesunął ręką po twarzy, a potem spojrzał na dłoń, ale nie było na niej ani krwi, ani ptasiego guana.

Przejrzał się w błękitnym lusterku, po czym oddał mi je ze wzruszeniem ramion.

- Ty głupcze - zawołałem. - Nie widzisz, że my dwaj... nie widzisz, głupcze, że jesteśmy... Weź, przyjrzyj mi się dobrze...

Przysunąłem jego głowę do swojej, tak że nasze skronie się zetknęły; w lusterku pływały dwie roztańczone pary oczu.

Kiedy się odezwał, jego ton brzmiał protekcjonalnie:

- Bogaty do biedaka nigdy niepodobny, ale pan pewno wie lepiej. Pamiętam, kiedyś na jarmarku widziałem bliźniaków, w sierpniu dwudziestego szóstego... albo we wrześniu. Zaraz. Nie, to musiał być sierpień. To dopiero było podobieństwo. Dosłownie nikt nie mógł odróżnić ich od siebie. Obiecywali sto marek każdemu, kto znajdzie najmniejszą różnicę. „Dobra" - mówi Fritz (nazywaliśmy go Marchwiszcze) i pac jednego z bliźniaków w ucho. „No co - mówi - jest różnica, jeden ma czerwone ucho, a drugi nie. Dawać mi tu tą stówę". Aleśmy się wtedy uśmiali!

Jego wzrok przemknął po jasnoszarym materiale mojego garnituru, prześliznął się po rękawie, potknął się i zatrzymał na moim nadgarstku ze złotym zegarkiem.

- A nie znalazłaby się u pana jaka robota dla mnie? - spytał unosząc głowę.

Zauważmy: to on, a nie ja, pierwszy dostrzegł masońską więź naszego podobieństwa; a ponieważ stwierdzenie owego podobieństwa wyartykułowałem ja, pozostawałem - wedle jego podświadomej kalkulacji - w subtelnej zależności od niego, jak gdybym ja był naśladowcą, a on naśladowanym wzorem. Oczywiście, każdy woli usłyszeć: „On jest podobny do ciebie", niż odwrotnie. Zwracając się do mnie z prośbą o pomoc, ten łotrzyk badał grunt pod kątem przyszłych żądań. Gdzieś w odległym zakątku jego mętnego mózgowia przyczaiła się być może myśl, że zasługuje na moją wdzięczność za możliwość - jaką stwarza przez sam fakt swego istnienia - bycia podobnym do niego. Nasze podobieństwo uderzyło mnie jako graniczące z cudem dziwactwo. Jego zaś interesowało głównie to, że w ogóle zechciałem dostrzec jakiekolwiek podobieństwo. Ja zobaczyłem w nim swojego sobowtóra, to znaczy istotę fizycznie identyczną ze mną, i właśnie owa identyczność przejęła mnie do głębi. On ze swej strony widział we mnie wątpliwego naśladowcę. Chciałbym wszelako podkreślić mętny charakter tych jego myśli. Ten tępak z pewnością nie zrozumiałby moich uwag na ich temat.

- Obawiam się, że w tej chwili niewiele mogę dla ciebie zrobić - odpowiedziałem chłodno. - Ale zostaw mi swój adres.

Wyjąłem notes i srebrny ołówek.

Uśmiechnął się smutno:

- Nie mogę powiedzieć, żebym miał willę; lepiej spać w szopie na sianie niż w lesie na mchu, a lepiej na mchu niż na twardej ławce.

- Tak czy owak, chciałbym wiedzieć, gdzie cię można znaleźć.

Pomyślał chwilę i powiedział:

- Tej jesieni pewnikiem będę w tej samej wsi, gdzie pracowałem w zeszłym roku. Może pan tam posłać wiadomość na pocztę. To niedaleko od Tarnitz. Niech pan da, to napiszę.

Okazało się, że na imię ma Feliks, to znaczy „szczęśliwy". Jego nazwisko, łaskawy czytelniku, to nie twój interes. Jego niezgrabne pismo zdawało się skrzypieć na zakrętach. Pisał lewą ręką. Czas mi już było iść. Wrzuciłem mu do czapki dziesięć koron. Z protekcjonalnym uśmiechem wyciągnął do mnie rękę, nawet nie udając, że zamierza usiąść. Uścisnąłem ją jedynie dla osobliwego wrażenia, jakiego mógłby doznać Narcyz pomagający swemu odbiciu wyjść ze strugi i w ten sposób robiący dudka z Nemezis.

Prawie biegiem wróciłem tą samą drogą, którą przyszedłem. Obejrzałem się przez ramię i pośród krzaków zobaczyłem jego chudą ciemną postać. Z rękami pod głową leżał na plecach założywszy nogę na nogę.

Nagle poczułem się słaby, oszołomiony i śmiertelnie znużony - jak po jakiejś długiej i niesmacznej orgii. Włóczęga z zimną krwią, niby przez roztargnienie schował do kieszeni mój srebrny ołówek - to wywołało we mnie tę słodko mdlącą poświatę. Pochód srebrnych ołówków pomaszerował w głąb bezkresnego tunelu zepsucia. Idąc skrajem szosy, zamykałem chwilami oczy, aż w końcu omal nie wpadłem do rowu. Później, kiedy siedziałem w biurze i rozmawiałem o interesach, strasznie korciło mnie, żeby powiedzieć swojemu interlokutorowi: „Zdarzyło mi się przed chwilą coś niesłychanego. Nie uwierzyłby pan..." Nie powiedziałem jednak nic, ustanawiając w ten sposób precedens tajemnicy.

Kiedy wreszcie wróciłem do hotelu, czekał tam na mnie Feliks - pośród rtęciowych cieni, obramowany kędzierzawym brązem. Podszedł do mnie blady i poważny. Był teraz porządnie ogolony, włosy gładko zaczesał do tyłu. Miał na sobie gołębioszary garnitur i liliowy krawat. Wyjąłem z kieszeni chusteczkę, on również wyjął. Zawieszenie broni, pertraktacje.

Drobiny podmiejskiej okolicy wlazły mi w nozdrza. Wysiąkałem nos i usiadłem na krawędzi łóżka, przez chwilę ciągle jeszcze patrząc w lustro. Przypominam sobie, że słabe oznaki świadomej egzystencji, na przykład pył w nozdrzach, czarny pas brudu między obcasem i środkiem podeszwy jednego z butów, głód i zaraz potem szorstki, brunatny, lekko zabarwiony cytryną smak sznycla w restauracji, osobliwie przykuwały moją uwagę, zupełnie jakbym tropił i znajdował (nadal trochę wątpiąc) dowody na to, że ja to ja i że to „ja" (średniej klasy fabrykant i kupiec z głową pełną pomysłów) rzeczywiście znajduje się w hotelu, je obiad, rozmyśla o interesach i nie ma nic wspólnego z pewnym włóczęgą, który w tym samym czasie leży rozwalony pod krzakiem gdzieś za miastem. I nagle znowu przeszedł mnie dreszcz tego cudu i serce na chwilę przestało bić. Ów człowiek, szczególnie kiedy spał, kiedy jego rysy były nieruchome, ukazywał mi moją własną twarz, moją maskę, czystą, nieskalaną podobiznę mojego trupa - używam tego słowa, ponieważ chcę z maksymalną jasnością wyrazić... co? A to mianowicie, że mieliśmy identyczne rysy twarzy i że w stanie całkowitego bezruchu nasze podobieństwo było niezwykle uderzające, a czymże jest śmierć, jeśli nie twarzą w bezruchu - jej artystyczną doskonałością? Życie tylko psuło mi sobowtóra; tak wietrzyk mąci szczęście Narcyza, tak pod nieobecność malarza przychodzi jego uczeń i niepotrzebnym dodatkiem nieproszonych farb szpeci portret namalowany przez mistrza.

A poza tym - pomyślałem - czyż mnie, tak dobrze znającemu i lubiącemu swoją twarz, nie było łatwiej niż innym zauważyć swego sobowtóra? W końcu nie wszyscy są tak spostrzegawczy, często przecież mówi się o uderzającym podobieństwie dwóch osób, które, chociaż się znają, nie podejrzewają go nawet (i stanowczo negują je, kiedy im o nim powiedzieć). Co tu dużo mówić, nigdy nie przypuszczałem, że może istnieć tak doskonała zbieżność rysów, jak w przypadku Feliksa i moim. Widywałem podobnych do siebie braci, bliźniacze rodzeństwo. W kinie widziałem człowieka spotykającego swego sobowtóra czy też raczej tego samego aktora w drugiej roli, przy czym różnicę pozycji społecznych - zachodzącą i w naszym przypadku - uwypuklano w bardzo naiwny sposób: jedna postać okazała się typem spod ciemnej gwiazdy, druga - solidnym bourgeois we własnym samochodzie, tak jakby para identycznych włóczęgów albo para identycznych gentlemanów była mniej zabawna. Owszem, widziałem to wszystko, ale podobieństwo braci-bliźniaków jest jak rym słów o tym samym rdzeniu: psuje je piętno pokrewieństwa, a aktor filmowy w podwójnej roli nie oszuka przecież nikogo, bo nawet jeśli pojawia się w dwu wcieleniach jednocześnie, to nie sposób powstrzymać się od szukania miejsca, w którym sklejono dwie części kadru.

Nasz przypadek nie był jednak ani fenomenem identycznych bliźniąt (dzielących krew przeznaczoną dla jednego osobnika), ani trickiem sztukmistrza.

Jakże chciałbym was przekonać! I przekonam, przekonam was! Zmuszę was, dranie, żebyście uwierzyli... ale boję się, że ze względu na swą szczególną naturę słowa nie potrafią obrazowo przekazać tego typu podobieństwa: należałoby namalować dwie twarze, jedną przy drugiej, użyć rzeczywistych kolorów, a nie słów, wtedy i tylko wtedy widz zobaczyłby, o co mi chodzi. Najdroższe marzenie autora: przekształcić czytelnika w widza. Czy da się je w ogóle urzeczywistnić? Anemiczne organizmy bohaterów literackich odżywiają się pod nadzorem autora i pęcznieją krwią czytelników. Geniusz pisarza polega na tym, żeby umożliwić im przystosowanie się do tego niezbyt apetycznego pożywienia i czerpanie zeń energii, często przez całe wieki. W tej chwili jednak potrzebuję nie literackich chwytów, ale ordynarnej oczywistości sztuki malarskiej.

Patrzcie, to mój nos - duży, typu północnego, kość lekko wygięta, a część mięsista na końcu zadarta i niemal prostokątna. A to jego nos, doskonała replika mojego. Oto dwie głębokie bruzdy po obu stronach moich ust i wargi tak cienkie, że wydają się zlizane. On ma je także. Oto kości policzkowe... ale to paszportowy opis rysów twarzy, nie znaczy nic, absurdalna konwencja. Ktoś mi kiedyś powiedział, że przypominam Amundsena, tego badacza obszarów podbiegunowych. No więc Felix też wygląda jak Amundsen. Nie każdy jednak potrafi przypomnieć sobie twarz Amundsena. Ja sam przypominam ją sobie bardzo mgliście i nie jestem pewien, czy nie mylę jej trochę z twarzą Nansena. Nie, niczego nie potrafię wyjaśnić.

Kryguję się, ot co. Wiem przecież, że udowodniłem swoją tezę. Wszystko wypadło doskonale. Teraz widzisz nas obu, czytelniku. Jest nas dwóch, ale mamy jedną twarz. Nie myśl jednak przypadkiem, że wstydzę się za ewentualne lapsusy i błędy drukarskie w księdze natury. Przyjrzyj się z bliska: mam duże, żółtawe zęby, jego zęby są bielsze i osadzone ciaśniej, ale czy to takie ważne? Żyły na moim czole tworzą coś w rodzaju niestarannie napisanego dużego „M", ale kiedy śpię, moje czoło jest równie gładkie, jak czoło mojego sobowtóra. No i uszy... zakrętasy jego małżowiny tylko w niewielkim stopniu odbiegają od moich: tu są bardziej sprasowane, ówdzie bardziej wygładzone. Mamy identyczny wykrój oczu, wąskie szparki z rzadkimi rzęsami, ale jego tęczówka jest bledsza od mojej.

To już chyba wszystkie różniące nas cechy, jakie dostrzegłem przy pierwszym spotkaniu. Przez całą noc moja pamięć racjonalna bez przerwy badała te drobne skazy, podczas gdy irracjonalna pamięć moich zmysłów widziała wbrew wszystkiemu mnie samego, moje własne „ja" w nędznym przebraniu włóczęgi o nieruchomej twarzy z kłującym cieniem na brodzie i policzkach, cieniem, który przez noc pokrywa oblicza nieboszczyków.

Czemu ociągałem się z wyjazdem z Pragi? Załatwiłem swoje interesy i mogłem spokojnie wracać do Berlina. Czemu następnego ranka poszedłem znowu ku temu samemu wzgórzu, tej samej drodze? Bez trudu trafiłem na miejsce, gdzie leżał rozwalony poprzedniego dnia. Znalazłem tam złoty niedopałek papierosa, zwiędły fiołek, strzęp czeskiej gazety i... ten żałosny, bezosobowy ślad, jaki niewybredny włóczęga zwykł zostawiać pod krzakiem: jeden duży, prosty, śmiały kawał i drugi, cieńszy i zwinięty, na nim. Parę szmaragdowych much dopełniało obrazu. Dokąd poszedł? Gdzie spędził tę noc? Pytania bez odpowiedzi. Zrobiło mi się nie wiedzieć czemu okropnie nieprzyjemnie, ciężko i jakoś mętnie, jakby cała ta historia kryła w sobie zło.

Wróciłem do hotelu po walizkę i pognałem na stację. Koło wyjścia na peron stały dwa rzędy wygodnych niskich ławek z oparciami idealnie dopasowanymi do pleców człowieka. Siedziało na nich parę osób, niektórzy drzemali. Przyszło mi do głowy, że go tam zobaczę, pogrążonego we śnie, z rozchylonymi rękami i ostatnim fiołkiem tkwiącym w butonierce. Ujrzeliby nas razem, porwali się na równe nogi, otoczyli, zaciągnęli na komisariat... czemu? Czemu to piszę? Z nawyku, z rozpędu pióra? A może to naprawdę zbrodnia - kiedy dwie osoby są do siebie podobne jak dwie krople krwi.

ROZDZIAŁ II

Aż nazbyt przywykłem do patrzenia na siebie z zewnątrz, bycia jednocześnie malarzem i modelem, nic więc dziwnego, że mojemu stylowi nie dostaje błogosławionej łaski spontaniczności. Jakkolwiek bym się starał, nie potrafię już znaleźć się z powrotem w swojej dawnej kopercie czy choćby rozsiąść się wygodnie w swoim starym „ja"; zbyt wielki tam nieporządek; meble poprzestawiano, żarówka się przepaliła, strzępy przeszłości walają się po podłodze.

Całkiem szczęśliwej przeszłości, śmiem twierdzić. Miałem w Berlinie małe, ale miłe mieszkanko: trzy i pół pokoju, słoneczny balkon, gorąca woda, centralne ogrzewanie, Lidia, moja trzydziestoletnia żona, i Elsie, nasza siedemnastoletnia służąca. Blisko domu był garaż, w którym stało urocze autko - ciemnoniebieski, dwumiejscowy pojazd, który kupiłem na raty. Na balkonie zaś dzielnie, chociaż powoli rósł baniastogłowy siwy kaktus. Papierosy kupowałem zawsze w tej samej trafice, gdzie zawsze witał mnie ten sam promienny uśmiech. Z podobnym uśmiechem spotykała się moja żona w sklepie, w którym zaopatrywaliśmy się w jajka i masło. W sobotnie wieczory chodziliśmy do kawiarni albo do kina. Należeliśmy do śmietanki zadowolonego z siebie mieszczaństwa, tak w każdym razie mogło się wydawać. Wszelako po powrocie z biura nie zdejmowałem natychmiast butów, by z popołudniową gazetą w dłoni położyć się na tapczanie. Rozmowy z żoną nie sprowadzały się wyłącznie do drobnych liczb, a moje myśli nie krążyły zawsze wokół przygód czekolady, którą produkowałem. Muszę nawet przyznać, że niejakie skłonności do bohemy nie były całkowicie obce mojej naturze.

Co się tyczy mojego stosunku do nowej Rosji, to powiem wprost, że nie podzielałem poglądów żony. Słowo „bolszewik" nabierało w jej uszminkowanych ustach odcienia pospolitej, wulgarnej nienawiści - nie, „nienawiść" jest tu chyba zbyt mocnym określeniem. Było to coś prostego, elementarnego, babskiego, moja żona nie znosiła bolszewików tak, jak nie znosi się deszczu (zwłaszcza w niedzielę) albo pluskiew (zwłaszcza w nowym mieszkaniu), bolszewizm oznaczał dla niej plagę podobną do zwykłego przeziębienia. To, że fakty potwierdzają jej poglądy, uważała za pewnik nie wymagający udowodnienia. Bolszewicy nie wierzą w Boga - to bardzo brzydko, zresztą czegóż innego można by się spodziewać po sadystach i chuliganach?

Kiedy twierdziłem, że komunizm jest na dłuższą metę czymś wielkim i niezbędnym, że nowa Rosja Radziecka tworzy wartości wspaniałe, jakkolwiek niepojęte dla umysłów ludzi Zachodu i niemożliwe do przyjęcia dla radykalnie zubożałych i rozgoryczonych emigrantów, że historia nie znała dotąd takiego entuzjazmu, ascetyzmu i takiej bezinteresowności, takiej wiary w nadchodzące ujednolicenie nas wszystkich - kiedy wysuwałem podobne tezy, moja żona spokojnie odpowiadała: „Myślę, że mówisz tak, żeby mnie rozdrażnić, i myślę, że to nieładnie". Ja jednak mówiłem najzupełniej serio, zawsze bowiem wierzyłem, że należy dokumentnie zmienić pstrą plątaninę naszego nieuchwytnego życia, że komunizm naprawdę stworzy piękny kwadratowy świat jednakowych osiłków, mikrocefalów o potężnych ramionach, i że wrogi stosunek do tego faktu jest dziecinny i pełen uprzedzeń, przypominał mi minę, jaką robi moja żona, zwężając nozdrza i unosząc brwi (dziecinna i pełna uprzedzeń parodia femme fatale), kiedy choć przez chwilę patrzy w lustro.

A tego słowa to nie lubię, okropieństwo! Nie posiadam takiego czegoś, odkąd przestałem się golić. A tu proszę, sama wzmianka o nim nieprzyjemnie mnie rozdrażniła i przerwała tok mojej opowieści (wyobraźcie sobie z łaski swojej, co teraz powinno nastąpić: dzieje zwierciadła). Istnieją też krzywe lustra, lustra-potwory: nawet najmniejsze odsłonięcie szyi nagle się wydłuża, otwiera się cielista przepaść, a na jej spotkanie spod pasa już pędzi inna, marcepanoworóżowa nagość i obie zlewają się w jedną, krzywe lustro rozbiera człowieka albo zaczyna go tłoczyć i oto pod ciśnieniem niezliczonych zwierciadlanych atmosfer pojawia się człowiek-byk, człowiek-ropucha; bywa też tak, że wyciąga się kogoś jak ciasto i rozrywa na dwoje.