Syzyfowe prace ebook

Syzyfowe prace

Stefan Żeromski

Tekst opracowany na podstawie: Stefan Żeromski, Syzyfowe prace, wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław 1973.

Przypisy częściowo opracowane na podstawie: Stefan Żeromski, Syzyfowe prace, w ramach projektu Wolne Lektury; opracowali: Aleksandra Sekuła, Izabela Erdmann, Katarzyna Kwiatkowska, Marta Niedziałkowska (CC BY-SA 3.0)

Wstęp i nota biograficzna: Katarzyna Zioła-Zemczak

Opracowanie przypisów i korekta: Justyna Tomas

Redaktor prowadzący: Marcin Siwiec

Konwersja do ePub i mobi: mBOOKS. marcin siwiec

Projekt okładki: Maciej Pieda

Ilustracje na okładce: © mamita / Shutterstock.com

Wydanie I

© Copyright by Wydawnictwo Dragon Sp. z o.o.

Bielsko-Biała, 2022

Wydawnictwo Dragon Sp. z o.o.

ul. 11 Listopada 60-62

43-300 Bielsko-Biała

www.wydawnictwo-dragon.pl

ISBN 978-83-8274-181-0

Wyłączny dystrybutor:

TROY-DYSTRYBUCJA Sp. z o.o.

ul. Mazowiecka 11/49

00-052 Warszawa

tel. 795 159 275

Zapraszamy na zakupy: www.fabulo.com.pl

Znajdź nas na Facebooku: www.facebook.com/wydawnictwodragon

Stefan Żeromski

Stefan Żeromski urodził się 14 października 1864 r. w Strawczynie nieopodal Kielc w rodzinie zubożałych szlachciców. Rok jego urodzin to czas dogorywania powstania styczniowego — jednego z wielkich zrywów narodowowyzwoleńczych. Carskie represje po tym wydarzeniu staną się również udziałem przyszłego pisarza.

Początkowo kształcił się w szkole elementarnej w Psarach. W 1874 r. został uczniem gimnazjum w Kielcach (na najbliższe 12 lat). Wielki wpływ na niego w tym czasie miał nauczyciel języka polskiego Antoni Gustaw Bem, o czym sam wspominał w Dziennikach:

Przyjechałem do gimnazjum; profesorem języka polskiego naznaczony był wówczas p. A.G. Bem. Od pierwszej lekcji, od przeczytania przez niego Maratonu Ujejskiego inna epoka, inna era zaczyna się w życiu moim. Odtąd to zacząłem rachować godziny między jedną a drugą godziną jego lekcji, odtąd ulubionym moim przedmiotem był mój ukochany język rodzinny.

Już w gimnazjum odkrył swoje powołanie do bycia literatem:

Od dziś zacznę pisać… Czuję potrzebę, bo budzą się we mnie nałogi poety, dramaturga, powieściopisarza. Są to najcudniejsze w mym życiu chwile; za nie gotów jestem oddać wszystko, co mam drogiego. Zrozumieć tej rozkoszy, gdy się człowiek zamyka w sobie i stwarza światy nowe, gdy przeczuciem rozumie wszystko, gdy siłą jakąś niezrozumiałą wciela świat prawie cały w ramy swego obrazu — zrozumieć nie potrafi nikt, kto niewtajemniczony jest w tajniki tych szczególnych uczuć człowieczych.

W 1886 r. rozpoczął studia w Szkole Weterynaryjnej w Warszawie — była to szkoła wyższa, która nie wymagała matury (Żeromski oblał egzamin z matematyki). Nie skończył jej ze względu na kłopoty finansowe i zdrowotne (chorował na gruźlicę). Podjął pracę jako korepetytor i domowy nauczyciel w majątkach szlacheckich.

W 1892 r. ożenił się z ukochaną kobietą — Oktawią Rodkiewiczową — i wyjechał na cztery lata do Szwajcarii. Otrzymał tu posadę zastępcy bibliotekarza w Muzeum Polskim w Rapperswilu. Tu zaczął pisać zawierające wątki autobiograficzne Syzyfowe prace (ukazały się w 1897 r.). Po powrocie do Polski znalazł zatrudnienie w Bibliotece Ordynacji Zamoyskich w Warszawie. Co roku wyjeżdżał do Zakopanego, by podreperować swoje zdrowie. W 1899 r. światło dzienne ujrzała powieść Ludzie bezdomni, która przyniosła mu sławę. Jednak dopiero wydanie Popiołów pozwoliło mu rzucić pracę zarobkową i zająć się wyłącznie pisarstwem. Przeniósł się z rodziną do Zakopanego, a potem do Nałęczowa. Czynnie włączył się w działalność polskich organizacji, dlatego w 1908 r. pod naciskiem władz carskich musiał opuścić Królestwo Polskie. Wrócił do stolicy Tatr, a potem wyjechał do Paryża, gdzie mieszkał trzy lata.

W 1912 r. ukazały się kolejne jego powieści: Wierna rzeka i Uroda życia.

O wybuchu I wojny światowej dowiedział się w Zakopanem. Chciał wstąpić do legionów polskich, jednak nie do końca zgadzał się z głoszonymi przez ich dowódców hasłami lojalności wobec Austrii. Nie brał czynnego udziału w walkach.

Po zakończeniu wojny przeprowadził się do Warszawy. Od prezydenta Rzeczpospolitej Polskiej otrzymał mieszkanie na Zamku Królewskim. Czynnie włączył się w życie literackie stolicy — pełnił funkcję delegata na zjazd Związku Zawodowego Literatów Polskich, był inicjatorem projektu Akademii Literatury, prezesem polskiego oddziału PEN Clubu (był jego założycielem).

Bardzo dużo pisał, w tym dramaty: Ponad śnieg bielszym się stanę, Biała rękawiczka, Turoń, Uciekła mi przepióreczka. W 1922 r. powstał utwór Wiatr od morza, za który w 1924 r. otrzymał Państwową Nagrodę Literacką. Antyniemiecka wymowa tego dzieła prawdopodobnie była przyczyną odmówienia przyznania Żeromskiemu literackiej Nagrody Nobla. W tym samym roku opublikował powieść Przedwiośnie, a w 1925 r. ostatni utwór — poemat prozą Puszcza jodłowa.

Stefan Żeromski zmarł 20 listopada 1925 r. w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu ewangelickim.

Wstęp

Tło historyczne

22 stycznia 1863 r. Komitet Centralny Narodowy ogłosił rozpoczęcie powstania skierowanego przeciwko carskiej Rosji. Trwało 15 miesięcy, podczas których stoczono ponad 1200 potyczek i bitew — było największym tego typu zrywem narodowowyzwoleńczym o charakterze wojny partyzanckiej. Po jego upadku w 1864 r. władze carskie zareagowały represjami: karano za udział w powstaniu konfiskatą majątków, zsyłką na Syberię, zamykaniem w więzieniach, nakładaniem wysokich podatków. W 1867 r. zniesiono autonomię Królestwa Polskiego i zmieniono jego nazwę na Kraj Nadwiślański. Język rosyjski stał się językiem urzędowym, szykanowano Kościół katolicki, zlikwidowano polskie szkoły, zamykano polskie teatry, a literatura polska stała się zakazana. Wprowadzono systemowe działania mające na celu oddziaływanie na młodych Polaków, by w zarodku zdusić jakiekolwiek przejawy patriotyzmu.

Geneza, czyli o wątkach autobiograficznych w utworze

W trakcie nauki w kieleckim gimnazjum Stefan Żeromski, wychowany w rodzinie, gdzie patriotyzm był jedną z nadrzędnych wartości, doświadczył efektów polityki władz carskich, które podejmowały wiele działań mających na celu zrusyfikowanie obywateli Kraju Nadwiślańskiego (jak nazwano Polskę po upadku powstania styczniowego). Tak wspominał o tym w Dziennikach:

Głaskają nas moskiewscy bracia! Dziś na przykład wchodzi p. Bem na lekcją polskiego i ogłasza postanowienie kuratora z języka polskiego: mamy na każdą lekcją tłomaczyć wyjątki z wypisów Dubrowskiego (części trzeciej). Co się zaś tyczy literatury — to ograniczać się ona ma konspektem, który układać mają uczniowie z wykładów profesora. Profesor zaś ma opowiadać uczniom po rosyjsku treść dzieł autorów polskich. Profesor mówić powinien po rosyjsku na lekcji koniecznie. Główną część ma stanowić tłomaczenie — a podrzędną tylko literatura (Dzienniki, 24 listopada.)

Pisząc powieść o działaniach polskiej młodzieży poddawanej rusyfikacji, odwołał się do własnych doświadczeń życiowych, m.in. nauki w gimnazjum w Kielcach (w powieści zastąpi je szkoła klerykowska), pobytu na stancji u pani Saskiej (w Syzyfowych… będzie to stancja pani Przepiórkowskiej), problemów z matematyką i łaciną (Żeromski z tego powodu powtarzał pierwszą klasę), śmierci matki, wakacji spędzonych z ojcem i panem Karpińskim na polowaniach, miłości do Heleny Radziszewskiej, spotkań towarzystwa literackiego u Kazia Grabowskiego na górce.

Nie można jednak uznać Syzyfowych prac za powieść autobiograficzną. Postać Marcina Borowicza nie jest alter ego Stefana Żeromskiego, który był wychowywany w duchu patriotyzmu i nie ulegał działaniom rusyfikacyjnym.

Rusyfikacja młodzieży

Syzyfowe prace ukazują metody działań rusyfikacyjnych podejmowanych przez władze carskie wobec polskiej młodzieży. W klerykowskim gimnazjum, jak i w ówczesnych szkołach, edukacja odbywała się wyłącznie w języku rosyjskim, uczono historii i geografii rosyjskiej, język polski stał się przedmiotem nadobowiązkowym. Na lekcjach przeinaczano fakty z polskiej historii, by ukazać wyższość Rosji, jednocześnie urągając wszystkiemu, co polskie. Zmuszano do myślenia po rosyjsku. Obowiązywały liczne zakazy, ale także działano na uczniów psychologicznie — rusyfikatorzy zaprzyjaźniali się z nimi, okazywali względy, zachęcali do odwiedzin w rosyjskim teatrze czy zakładania kółek w celu zapoznawania się z literaturą rosyjską. Działania rusyfikacyjne wykraczały także poza mury szkoły i miały charakter zastraszania — częste były rewizje na stancjach, gdzie mieszkali Polacy, młodzież była szpiegowana, podsłuchiwana i kontrolowana na każdym kroku.

Tytuł

Tytuł utworu bezpośrednio odwołuje się do mitu o Syzyfie — władcy Koryntu ukaranego za swe występki na wtaczanie głazu, który na szczycie góry spada, co powoduje, że cały wysiłek króla idzie na marne i musi go on podjąć na nowo. W nawiązaniu do niego powstał związek frazeologiczny „syzyfowe prace”, którego używa się do określenia bezcelowej, bezsensownej pracy.

Według jednej z interpretacji Syzyfem są nauczyciele Rosjanie, którzy podejmują daremne działania w celu zrusyfikowania polskiej młodzieży. Natomiast Artur Hutnikiewicz, jeden z badaczy utworu Żeromskiego, uważa, że syzyfową pracą można nazwać postawę polskiej młodzieży zmagającej się z miażdżącą potęgą machiny zaborcy. Podobnie jak w przypadku Syzyfa, jest to trud ponad siły, pozornie daremny, ale godny podziwu.

Powieść pierwotnie nosiła inne tytuły: Wybawiciel i Andrzej Radek, czyli Syzyfowe prace. Oddzielnie wydane zostały fragmenty zatytułowane Biruta i Lekcja języka polskiego.

Kto jest bohaterem?

Syzyfowe prace to specyficzny utwór — składa się z osiemnastu rozdziałów, które łączy postać Marcina Borowicza. On zatem jest głównym bohaterem utworu. Czytelnik poznaje jego losy na przestrzeni wielu lat (począwszy od opuszczenia rodzinnych Gawronek, by rozpocząć naukę w szkole w Owczarach, poprzez towarzyszenie mu w trakcie nauki w klerykowskim gimnazjum po czas, gdy już jako absolwent tejże placówki oświatowej przybywa do miasta, by odnaleźć swą miłość — Birutę). W rozdziale XII pojawia się jednak inna postać — Andrzej Radek, syn fornala z Pajęczyna Dolnego, który dzięki nauczycielowi synów właścicieli majątku, Antoniemu Paluszkiewiczowi zwanemu Kawką, odkrył swój talent do nauki i postanowił go rozwijać najpierw w Progimnazjum Pyrzogłowskim, a potem w gimnazjum w Klerykowie. Poświęcenie mu całego rozdziału pozwala stwierdzić, że jest to ważna z punktu widzenia wymowy utworu postać. Różni go od Borowicza pochodzenie, stosunek do życia i obowiązków (uparty, wytrwały, zdany sam na siebie), ale łączy podobieństwo charakterów — prostolinijność, prawość, wrażliwość. Symboliczna jest scena uściśnięcia dłoni dwojga bohaterów w finale dzieła. Jeszcze innej postaci poświęca autor odrębny rozdział — jest nią Bernard Zygier, przybyły z Warszawy uczeń, wydalony z tamtejszej szkoły za działalność propolską. To dzięki niemu w uczniach klerykowskiego gimnazjum, a zwłaszcza w Marcinie Borowiczu, budzą się uczucia patriotyczne.

Odwołując się do tytułu Syzyfowych prac, można mówić o bohaterze zbiorowym. Są nim uczniowie klerykowskiego gimnazjum, wywodzący się z różnych grup społecznych: szlachta (np. Marcin Borowicz), chłopi (np. Andrzej Radek), mieszkańcy miasta wykonujący różne zawody (np. Walecki, Gumowicz, Gontala), Żydzi (Goldbaum). To oni są tytułowym Syzyfem, reprezentując młodzież poddawaną działaniom rusyfikacyjnym i opierającą się im mimo pozornej beznadziejności podejmowanych działań.

Szkoła

Powieść Syzyfowe prace mimo podejmowania trudnego tematu rusyfikacji jest również opowieścią o szkole II połowy XIX w. i jej uczniach, prezentującą szeroki wachlarz uczniowskich zachowań, które nie zmieniły się przez ponad 100 lat. Klerykowscy gimnazjaliści posługują się uczniowskim żargonem, nadają przezwiska nauczycielom, rozrabiają na lekcjach, chodzą na wagary, na przerwach urządzają bitwy na kasztany. Świadectwem czasów, gdy powstawał utwór, jest podział szkół na męskie i żeńskie, opis kar, jakim poddawani byli uczniowie (koza, bicie), sposobu przyjmowania do szkoły (łapówka w formie płatnych korepetycji) czy relacji między młodymi ludźmi a nauczycielami („zaprzyjaźnianie się” z uczniami w celu oddziaływania psychologicznego — nakłaniania do zapoznawania się z rosyjską literaturą i kulturą, poniżanie i wyśmiewanie chłopców z powodu ich pochodzenia i in.).

Powieść o miłości

Syzyfowe prace to również opowieść o uczuciu łączącym matkę z synem. Pani Borowiczowa została ukazana jako kochająca matka, dbająca o dobro syna zarówno poprzez zabezpieczenie jego bytu (podczas nauki w Owczarach czy na stancji pani Przepiórkowskiej), jak i myśląca o jego przyszłości — opłacająca korepetycje, by syn mógł zostać uczniem gimnazjum w Klerykowie. Marcin był z nią emocjonalnie związany. Kluczową sceną w tym przypadku jest ta, w której syn rzuca matce pęk rozkwitłych bzów na kolana (rozdział VI).

W Syzyfowych pracach pojawia się również wątek miłosny między Marcinem Borowiczem a Anną Stogowską, czyli „Birutą”. To niezwykłe, nasycone liryzmem fragmenty, opisujące uczucie wyrażane przez bohaterów jedynie za pomocą spojrzeń, bez słów. Jego scenerią jest klerykowski park, a znajdujące się w nim elementy przyrody odzwierciedlają stany ducha bohaterów.

I

Termin odstawienia Marcina do szkoły przypadł na dzień czwarty stycznia.

Obydwoje państwo Borowiczowie postanowili odwieźć jedynaka na miejsce. Zaprzężono konie do malowanych i kutych sanek, główne siedzenie wysłano barwnym, strzyżonym dywanem, który zazwyczaj wisiał nad łóżkiem pani, i około pierwszej z południa wśród powszechnego płaczu wyruszono.

Dzień był wietrzny i mroźny. Mimo to jednak, że szczyty wzgórz kurzyły się nieustannie od przelatującej zadymki na rozległych dolinach, między lasami zmarznięte pustkowia leżały w spokoju i prawie w ciszy. Szedł tylko tamtędy zimny przeciąg, wiejąc sypki śnieg niby lotną plewę1. Gdzieniegdzie wałęsały się nad zaspami smugi najdrobniejszego pyłu jak pyłek przyduszonego paleniska.

Chłopak siedzący na koźle, podobny do głowy cukru opakowanej szarą bibułą, w swym spiczastym baszłyku2, który w tamtych okolicach od dawien dawna uległ nostryfikacji3 i otrzymał swojską nazwę maślocha, i w brunatnej sukmanie — mocno trzymał lejce garściami ukrytymi w niezmiernych rękawicach wełnianych o jednym wielkim palcu.

Konie były wypoczęte, nie chodziły bowiem od pewnego już czasu do żadnej ciężkiej roboty, toteż pomykały, parskając, ostrego kłusa po ledwo przetartej, a już znowu na pół zadętej drożynie, i sucho, jednostajnie trzaskały podkowami o nadmarzniętą zwierzchnią skorupę śniegu.

Pan Walenty Borowicz ćmił fajkę na krótkim cybuszku4, wychylał się co kilka minut na bok i przyglądał uważnie już to sanicom, już migającym kopytom. Wiatr go chłostał po zaczerwienionej twarzy i on to zapewne wyciskał owe łzy, które szlachcic ukradkiem ocierał.

Pani Borowiczowa nie siliła się wcale na maskowanie wzruszenia. Łzy stały bez przerwy w jej oczach skierowanych na syna. Twarz ta, niegdyś piękna, a w owej chwili wyniszczona już bardzo przez troski i chorobę piersiową, miała niezwykły wyraz namysłu czy jakiejś głębokiej a gorzkiej rozwagi.

Malec siedział w nogach, tyłem do koni. Był to duży, tęgi i muskularny chłopak ośmioletni, z twarzą nie tyle piękną, ile rozumną i miłą. Oczy miał czarne, połyskliwe, w cieniu gęstych brwi ukryte. Włosy krótko przystrzyżone na jeża okrywała barankowa czapka wciśnięta aż na uszy. Miał na sobie zgrabną bekieszę5 z futrzanym kołnierzem i wełniane rękawiczki. Włożono nań ten strój odświętny, za którym tak przepadał, ale za to wieziono go do szkoły. Z niemego smutku matki, z miny ojca udającego dobry humor wnioskował doskonale, że w owej szkole, którą mu tak zachwalano, przyobiecanych rozkoszy będzie nie tak znowu dużo.

Znajomy widok wioski rodzinnej znikł mu prędko z oczu; nagie wierzchołki lip stojących przed dworem schyliły się za brzeg lasu obwieszonego kiściami śniegu… Najbliższa góra poczęła wykręcać się, zmieniać, jakby krzywić i dziwacznie garbić. Wypadały teraz przed jego oczy smugi zarośli, jakich jeszcze nigdy nie widział, płoty z sękatych, nieociosanych żerdzi, na których wisiały przedziwne, niezmiernie długie sople lodu, wynurzały się pewne obszary puste, gdzieniegdzie okryte lodami o barwie sinawej, zimnej i dzikiej. Niekiedy las z nagła podbiegał ku drodze i odkrywał przed zdumionymi oczyma chłopca posępne swoje głębie.

— Patrz, Marcinek! zając, trop zajęczy… — wołał co chwila ojciec, trącając go nogą.

— Gdzie, tatku?

— A o, tu! widzisz? Dwa ślady duże, dwa małe. Widzisz?

— Widzę…

— Będziemy teraz szukali tropów lisa. Czekaj no… My go tu zaraz, oszusta, wyśledzimy, a potem palniemy mu w łeb, zdejmiemy futro i każemy Zelikowi uszyć prześliczną lisiurę6 dla pana studenta, Marcinka Borowicza. Czekaj no, my go tu zaraz…

Marcinek wpatrywał się w głuche leśne polany i zamiast rozrywki zimną bojaźń na tych tropach spotykał. Z rozkoszą byłby pobiegł śladem lisów i zajęcy, nurzał się w śniegu i hasał wśród przydętych zarośli, ale teraz z całego obszaru i z tajemniczych jego cieniów fioletowych wiała na niego bolesna i zdumiewająca tajemnica: szkoła, szkoła, szkoła…

Ostatni szmat tzw. odpadków leśnych wykręcił się w inną stronę i zdawało się, że ucieka za oczy, na przełaj, polami. Roztwarła się przestrzeń płaska, tu i ówdzie poprzegradzana opłotkami, w których na dnie małych wąwozików kryły się drożyny, przydęte w owej chwili zaspami podobnymi do wysokich kopców albo spiczastych dachów. W jedną z takich dróg chłopskich wjechały sanie państwa Borowiczów i poczęły kopać się przez wydmy. Kiedy Marcinek wykręcił głowę i wiercił się na miejscu, żeby pomimo smutku spojrzeć na konie, dostrzegł przy krańcu pola smugę szarych ścian okrytych białymi strzechami. Owe ściany tworzyły linię równą i przykuwały oczy niezwykłym na śniegach kolorem.

— Co to jest, mamusiu? — zapytał z oczyma łez pełnymi.

Pani Borowiczowa uśmiechnęła się z przymusem i na pozór spokojnie odrzekła:

— To nic, kochanku… To Owczary.

— To już w tych Owczarach… szkoła?

— Tak, kochanku… Ale to nic. Przecież ty jesteś tęgi, rozumny, mądry chłopiec! Przecie ty kochasz swoją mamusię. Trzeba się uczyć, malutki, uczyć…

— Ale on tylko udaje… — rzekł ojciec, udając również, że się zanosi od śmiechu. — Alboż to daleko do Wielkiejnocy? Zleci jak z bicza strzelił! Ani się obejrzysz, aż tu zajeżdża wózek przed szkołę. „Po kogoś przyjechał?” — pytają Jędrka. — „A po naszego panicza, po studenta” — on powie. A w domu co mazurków, co babek, co placków z migdałami… powiadam ci… zatrzęsienie!

Wiatr szedł w polu ostrzejszy i smagał twarze rodziców chłopca. Marcin poddał się ściśnieniu serca, które uczuwał pierwszy raz w życiu, i milcząc, słuchał nawału zdań o szkole, konieczności uczenia się, o gimnazjum, o mundurze, mazurkach, zającach, o cukrze lodowatym, kapiszonach, posłuszeństwie, o jakiejś pilności i nieskończonym łańcuchu innych wyobrażeń. Chwilami przestawał myśleć i patrzał znużonym wzrokiem, jak wiatr rozdmuchuje futro w pewnym miejscu elkowego7, w kształcie peleryny kołnierza matki, zupełnie jak gdyby ktoś chuchał na to miejsce, przyłożywszy do niego usta; chwilami znowu tłumił całą potęgą dziecięcej woli wybuch przerażenia, które wstrząsało jego żyły jak wystrzał niespodziewany. Tymczasem janczary8 dźwiękły głośniej, z obu stron drożyny ukazały się ściany stodół, później parkany, bielone chaty i sanie wśliznęły się na utorowaną, szeroką ulicę wioski. Chłopiec powożący zaciął konie, a nim upłynęło kilkanaście minut, wstrzymał je przed budynkiem większym trochę od chat włościańskich, ale nieodbiegającym pod względem struktury od ich typu. We frontowej ścianie tego domostwa połyskiwały dwa okna sześcioszybowe, a nad drzwiami wchodowymi9 czerniała tablica z napisem: Naczalnoje Owczarskoje Ucziliszcze10. Obok budynku szkolnego stała skromnie niewielka obórka i tuliła się nieco mniejsza od obórki kupka krowiego nawozu. Między drogą a domem znajdowała się pewna przestrzeń, zapewne warzywny ogródek, w którym tego dnia sterczało jedno jakieś drzewko obciążone mnóstwem sopli. Dokoła tego placu biegł płot z powyłamywanymi kołkami.

Gdy sanki zatrzymały się na drodze, z sieni uczyliszcza wybiegł bez czapki nauczyciel, pan Ferdynand Wiechowski, i żona jego, pani Marcjanna z Piliszów. Nim zdążyli zbliżyć się do sanek, Marcin potrafił zadać matce szereg kategorycznych pytań:

— Mamusiu, to nauczyciel?

— Tak, kochanku.

— A to nauczycielka?

— Tak.

— A czy mama widzi, jak temu nauczycielowi strasznie się grdyka rusza?

— Cicho bądź!…

Nauczyciel miał na sobie rude i mocno zniszczone palto z wystrzępionymi dziurkami od guzików i guzikami rozmaitego pochodzenia, na nogach grube buty, a na długiej szyi wełniany szalik w prążki czerwone i zielone. Szerokie, żółtawe wąsy, od czasów we mgle przeszłości leżących niepodkręcane do góry, zakrywały usta pana Wiechowskiego jak dwa strzępy sukna. Palcami prawej ręki, powalanymi atramentem, z gracją i kokieterią odgarniał z czoła spadające promienie włosów i rozkopywał śnieg, szastając po nim nogą w nieprzerwanych ukłonach. Zwiędła i zastygła twarz jego marszczyła się w uśmiechu czołobitności11, który czynił ją podobną do maski.

O wiele śmielej zbliżała się do sanek pani nauczycielowa. Była to kobietka przystojna, choć nieco za wielka i za otyła. Miała oczy przykryte szafirowymi okularami. Te wielkie okulary natychmiast i bardzo źle usposobiły dla niej Marcina Borowicza. Nie wiedział, czy ta pani w danym momencie patrzy na niego i co najważniejsza, czy ona w ogóle go widzi. Drogą dziwnego skojarzenia wrażeń prędko wykombinował, że nauczycielka podobna jest do ogromnej muchy.

— Powitać, powitać! — wołała, szepleniąc, pani Wiechowska i poczęła wysadzać z sanek matkę Marcinka.

— Jakże zdrowie? — zapytał nauczyciel gwałtownym sposobem i nie wiedzieć kogo ani na chwilę nie przestając uśmiechać się jednostajnie.

— Powitać kawalera! — mówiła coraz śmielej i głośniej nauczycielowa, teraz już specjalnie do Marcina. — Cóż, były dudy12? Pewno były, ejże!…

— Cóż to za dudy, mamo? — szepnął kawaler przez zęby.

— Jakże zdrowie? — wypalił znowu nauczyciel, mocno zacierając ręce.

— Ano, otóż i jesteśmy! — rzekł ze swobodą pan Borowicz. — Dudy? Było tam tego trochę, ale, chwalić Boga, niewiele, niewiele.

— Spodziewam się, proszę pana dobrodzieja — rzekła nauczycielka tonem wysoce dydaktycznym — spodziewam się… Marcinek powinien to rozumieć — mówiła z rosnącym uczuciem i rozdymając nozdrza — że rodzice i cała familia oczekują po nim wiele, bardzo a bardzo wiele! Powinien to rozumieć, że musi stać się nie tylko pociechą rodziców w sędziwej starości, podporą ich lat zgrzybiałych, ale i chlubą…

Ten wyraz „chlubą” wymówiła ze szczególnym namaszczeniem.

— A, naturalna rzecz! — zakończył nauczyciel, zwracając się do pana Borowicza z takim wyrazem twarzy, jakby pytał: „No, a może by tak kieliszeczek szpagaterii13?”.

— Czymkolwiek Marcinek zostanie — mówiła nauczycielka coraz płynniej, brnąc po śniegu do sieni, a stamtąd wprowadzając gości do mieszkania — czy to obywatelem ziemskim, czyli też kapłanem, czy sekretarzem gminnym albo oficerem — zawsze powinien to mieć przede wszystkim na uwadze, że ma być chlubą swej familii. Nie wiem, jaki o tej sprawie sąd mają państwo dobrodziejostwo, co się zaś mnie tyczy, to jest to moje święte przeświadczenie…

„Znowu tą chlubą…” — ze znużeniem myślał kandydat na stanowisko tak podwyższone wśród całej familii. Ponieważ zaś przed chwilą wyraźnie słyszał, że może być oficerem, a jednocześnie patrzał w oczy matki, zamglone niewymowną miłością i łzami, opuściła go tedy naprężona uwaga, z jaką wsłuchiwał się w mowę nauczycielki, i począł z całą swobodą myśleć o błyszczących szlifach14 i dzwoniących ostrogach. Byłby nawet przysiągł w owej chwili, że ostrogi i szlify są ową nieznaną chlubą.

Pokoik, do którego wprowadzono przybyłych, miał niesłychanie małe wymiary i zastawiony był mnóstwem gratów. Jeden kąt zajmowało wielkie łóżko, drugi kąt piec kolosalnych rozmiarów, trzeci znowu łóżko; na środku stała kanapa i okrągły stolik z jesionowego drzewa, pokrajany najwidoczniej kozikami15 i porysowany jakimś narzędziem tępym a zębatym. Na ścianach wisiały tu i ówdzie litografie16 wyobrażające świętych i święte. Przy drzwiach prowadzących do izby szkolnej zawieszony był na sznurku duży kalendarz w zielonej okładce, a na nim rzemienna pięciopalczasta dyscyplina17 z trzonkiem do złudzenia naśladującym sarnią nóżkę. Właśnie w owej chwili, kiedy Marcinowi troiła się po głowie chluba w kształcie szlif ułańskich, wzrok jego padł na okropny instrument…

— No, i jakże tam, hę? — zapytał nauczyciel, wyciągając chudą i kościstą rękę w kierunku czupryny Marcina z takim gestem, jakiego używał zwykle felczer18 Lejbuś, kiedy się do strzyżenia pod włos zabierał. Jednocześnie przejęły malca dwa dreszcze: na widok dyscypliny i tej okrutnej, chudej łapy. Westchnął z głębi piersi w taki sposób, że tego aktu nikt nie widział, nawet matka, i poddał spokojnie głowę jakiejś dziwnej pieszczocie nauczyciela, która przypominała rozcieranie świeżo nabitego guza. Straszna rezyg­nacja, do której zmuszał się całym wysiłkiem woli, skupiła się w cichych myślach: „Mama mię tu zostawi samego… on mię z początku będzie brał za głowę… o, tak… a potem…”.

Później z odwagą, która była trudnym do zniesienia cierpieniem, spojrzał na dyscyplinę i nawet podniósł wzrok na pana Wiechowskiego.

Tymczasem do pokoju weszła dziewczynka, mniej więcej dziesięcioletnia, na cienkich nogach obutych w duże trzewiki — i dygnęła. Miała na sobie dosyć gruby kubrak i włosy zaplecione w tyle głowy w cienki warkoczyk, noszący w tamtych okolicach nazwę mysiego ogonka.

— To Józia… — rzekła pani Wiechowska. — Uczy się i wychowuje u nas. Jest to właśnie siostrzenica księdza Piernackiego.

To słowo siostrzenica nauczycielka podkreśliła tonem zagradzającym do umysłów osób obecnych drogę jakiejkolwiek, chociażby nawet minimalnej, wątpliwości.

— A… — mruknęła dosyć niechętnie pani Borowiczowa.

— Przywitajcie się, moje dzieci! — rzekła nauczycielka z emocją. — Będziecie się razem uczyli, powinniście więc żyć w zgodzie i pracować z zapałem!

Józia spojrzała na Marcinka iskrzącymi się oczami, a potem uległa całkowitemu zgłupieniu.

— Marcinek! — szepnął chłopcu do ucha pan Borowicz — przywitajże się… To tak zaczynasz postępować w szkole! Wstydź się!… No!

Chłopiec zaczerwienił się, spuścił oczy, a potem raptownie wyszedł na środek izby, rozstawił nogi szeroko, zsunął je z hałasem i zabawnie kiwnął przed koleżanką cały swój korpus. Józia straciła do reszty przytomność umysłu. Spoglądała na mistrzynię swą wytrzeszczonymi oczyma i bokiem cofała się z pokoju. Była już blisko drzwi, gdy je właśnie otworzono. Ukazał się w nich kipiący samowarek19 na rachitycznie20 krzywych nóżkach, powyginany w sposób nadzwyczajny.

Niosło go przed sobą wielkie i brzydkie dziewczysko, odziane w czarną od brudu, zgrzebną21 koszulę, potargany i wytłuszczony lejbik22, wełnianą zapaskę23 i szmatkę na włosach nieczesanych od kilku miesięcy.

Samowarek ustawiono na rogu stołu przy pomocy czynnej pana nauczyciela i zaczęto zasypywać i zaparzać herbatę w sposób wysoko ceremonialny i obrzędowy.

Rodzice Marcinka spostrzegli, że jest to z pewnością pierwsza herbata w bieżącym półroczu szkolnym.

Mrok z wolna zalegał pokoik. Pan Borowicz przysunął swe krzesło do rogu kanapki szczelnie wypełnionego przez panią Wiechowską i półgłosem zaczął prowadzić z nią ostateczną umowę o leguminy, jakich miał dostarczyć w zamian za światło udzielać się mające w tym domu jego synowi.

Marcinek stał teraz obok matki i słuchał, jak ojciec mówił:

— Kaszy, wie pani, to nie mogę, bo ani mój młynarz tego jak się patrzy nie zrobi — a zresztą, wie pani… Wolę za to kazać zemleć na pytel24 pszenicy. Będziesz pani miała czy na kluski, na łazanki, czy choćby też ciastko jakie upiec, żeby się przecie chłopczyna rozerwał. Grochu… ileż byś pani chciała?…

Słowa te wnikały aż do głębi umysłu chłopca i sprawiały mu ból istotny. Teraz pojmował, że naprawdę w szkole zostaje. W tym brzmieniu mowy ojca, w naradach z nauczycielką czuł po raz pierwszy ton handlowy i nieodwołalną konieczność ulegania swemu losowi.

Chwilami owa boleść szerzyła się w małym jego ciele i przechodziła w chęć dzikiego oporu, wrzeszczenia, tupania nogami, szarpania sukien matki, to znowu w głuchą i osłabłą rozpacz.

Pani Borowiczowa brała również udział w tym sporządzaniu niepisanego kontraktu, zanotowywała nawet w małej książeczce ilości owych legumin, ale czuła na sobie wzrok chłopca, pomimo że go nie widziała i miała oczy spuszczone. Przez serce jej ciągnęła prawie taka sama zawieja obłędnych uniesień. Kto wie nawet, czy nie absolutnie taka sama?… Kto wie, czy gwałt jego niecierpliwości nie szarpał jej tak samo i w tej samej minucie…

— Ale też pani jesteś nienasycona! — mówił pan Borowicz półserio do nauczycielki, gdy dopominała się to o ryby, to o włoszczyznę, to nareszcie o len, płótno zgrzebne itd.

— Ij! — odrzekła z jadowitym uśmiechem pani Wiechowska — nienasycona, proszę pana dobrodzieja, to ja tam nie jestem. Czyż to jedno z drugim wyniosą te drobiazgi tyle, co byście państwo dobrodziejostwo musieli dać korepetytorowi u siebie na wsi? Taki korepetytor, proszę pana, dziś ledwo za trzydzieści rubli w miesiąc na wieś pojedzie, a chce mieć pokój osobny, wszelkie wygody, wszelkie przyjemności, usługę… młodą, konia pod wierzch, chce się zabawić kiedy niekiedy, chce świąt i wreszcie… co to mówić…

— Pani kochana wiesz — odrzekł szlachcic trochę szorstko — że dlatego do was dziecko oddaję, bo mię na korepetytora nie stać. Rzeczywiście nie stać mię. Choćbym się nawet szarpnął i dał mu te jakieś trzysta rubli, to nie mam w domu kąta, gdzie bym takiego guwernera ulokował. Pani kochana może i wiesz, może nie wiesz, że u nas nie co dzień mięso na obiad, a z obcym człowiekiem w domu trzeba by się było stawiać…

— Co to mówić, moja droga pani — rzekła pani Borowiczowa — przecie pan Wiechowski przygotuje Marcinka do pierwszej klasy nie gorzej, a zapewne daleko lepiej niż najlepszy korepetytor, a u pani będzie mu tak samo jak u matki. On sam wie, że trzeba się uczyć, trzeba zębami i pazurami!… Mamusia kocha, mamusia bardzo kocha, ale to trudno, to trudno. On to zresztą wie, on pokaże, jaki to z niego chłopiec i czy to słuszne, co o nim mówił pan Miętowicz, że on tylko beczeć umie. On pokaże!

Istotnie w Marcinku niespokojne wybuchy uciszyły się i cała jego rozpacz niby na jakimś haku zawisła. Spojrzał mężnie w oczy matki i dojrzawszy w kącikach tych oczu pod samymi powiekami dwie łzy, uśmiechnął się dziarsko.

— Widzi pani, widzi pani, oto mój syn, mój kochany syn! — mówiła teraz pani Borowiczowa, wypuszczając te łzy uwięzione mocą woli pod powiekami.

Ojciec przyciągnął go do siebie i głaskał po czuprynie, nie mogąc słowa wymówić. Tymczasem noc zapadła. Wniesiono do pokoju lampę i pani nauczycielowa zaczęła nalewać herbatę. Około godziny siódmej pan Borowicz wstał zza stołu. Jego lewy policzek drgał szybko, a usta uśmiechały się smutno.

— No, Helenko, na nas pora… — rzekł do żony.

— O, cóż znowu? — wyszepleniła nauczycielowa — cóż znowu? Przecie na Gawronki w kwadrans czasu sankami się prześliźnie…

— Tak, pani, ale teraz księżyca nie ma, zaspy duże, chłopak drogi nie zna, zresztą i na państwa czas.

Pani Borowiczowa ułożyła tłumoczek z bielizną Marcina obok łóżka, na którym malec miał sypiać, niepostrzeżenie wymacała ręką, czy siennik mu dobrze wypchano, następnie ucałowała go szybko, pożegnała Wiechowskich i wsunąwszy jeszcze w rękę brudnej Małgośki dwa złote groszy dwadzieścia, wyszła na dwór i wsiadła na sanki. Również pośpiesznie mąż za nią wyszedł. Nauczycielka trzymała młodego Borowicza za rękę, gdy konie ruszyły z miejsca, a pan Wiechowski klepał go po ramieniu. Służąca trzymała wysoko lampę kuchenną. Gdy janczary odezwały się raz pierwszy, podniosła światło wyżej i biały krąg jego padł na śnieg rozesłany dokoła. Wówczas właśnie Marcinek spostrzegł, jak tył sanek z zarysami głów rodzicielskich przesunął się na ostatnią linię światła i wpadł w ciemność. Chłopak z nagła wrzasnął przeraźliwie, szarpnął się, wyrwał z rąk nauczycielki i pędem pobiegł za sankami. Trafił na rów idący wzdłuż drogi, jednym susem wybrnął z zaspy i pędził przed siebie. Odbiegłszy od świat­ła, nic nie widział w ciemności. Potknął się raz, drugi na jakichś kołkach i upadł na ziemię, wrzeszcząc co sił:

— Mamusiu, mamusiu!

Obydwoje nauczycielstwo schwycili go pod ręce i zaprowadzili przemocą do szkoły. Janczary dzwoniły gdzieś daleko coraz ciszej, jakby spod wydm śniegu.

— Nigdy nie spodziewałam się czegoś podobnego! Nigdy! Żeby taki duży chłopiec chciał uciekać do Gawronek… Pfe, brzydko! — sapała nauczycielka.

Marcinek ucichł, ale nie ze wstydu. Dusiło go jakieś bolesne zdumienie: gdzie rzucił okiem, nigdzie matki nie było. W mózg jego wrzynała się myśl jak drzazga: nie ma, nie ma, nie ma… Ze ściśniętymi zębami wszedł do mieszkania, usiadł na wskazanym przez nauczycielkę krzesełku i słuchając jej długiego kazania, ciągle myślał o matce. Te myśli były szeregiem wizerunków jej twarzy, które przemykały mu się pod powiekami i nikły. Znikanie ich było zawiązkiem, pierwszym sygnałem tęsknoty.

Brudna Małgosia słała tymczasem łóżka i ustawiała wraz z nauczycielem parawan przed posłaniem na kanapce, przeznaczonym dla koleżanki Józi. Ustawianie trwało dosyć długo i szczególne nastręczać musiało trudności, bo służąca w małej przerwie czasu, gdy nauczycielka wydaliła się do kuchni, co chwila odskakiwała z chichotem.

Nareszcie wszystkie łóżka zostały posłane i Marcinowi kazano się rozbierać. Położył się co tchu, nakrył kołdrą i zaczął knuć plan ucieczki.

Chytrze obierał stosowny moment o wczesnym poranku, przypominał sobie drogę do Gawronek, wmyślał się w fizjonomie zakątków leśnych, pustek, które widział przed wieczorem, i uciekał przez nie w marzeniu. Z wolna rozczyniała się w jego sercu, znużonym nawałą uniesień, senna żałość i wylewać poczęła w cichym płaczu. Łzy dużymi kroplami spływały na poduszkę i rozlewały się w szerokie plamy… Zasnął spłakany w znużeniu i bezczuciu.

Wśród nocy nagle się ocknął. Raptem usiadł na łóżku i rozszerzonymi oczyma patrzał przed siebie. Ktoś chrapał jak maszyna do ugniatania żwiru.

Mała nocna lampka, ustawiona w kącie izby, oświetlała jedną ścianę i część powały. Marcinek ujrzał czyjeś olbrzymie, grube i tłuste kolano wystające spod pierzyny, nieco dalej wielki nos i wąsy, które poruszały się miarowo wskutek chrapania, jeszcze dalej półokrągły koszyk wyszyty paciorkami, a przy mdłym świetle błyszczący jak kły obnażone.

Uczucie osamotnienia, graniczące z rozpaczą, chwyciło małego szlachcica stalowymi szponami. Wzrok jego latał niespokojnie od przedmiotu do przedmiotu, z miejsca na miejsce, szukając czegoś znajomego i bliskiego. Spoczął wreszcie na tym kącie kanapki, gdzie siedzieli rodzice, ale i tam spał ktoś obcy. Z kątów izby zasnutych mrokiem wychylał się strach wielkooki, a widok gratów stojących w półświetle zdawał się grozić w sposób złowrogi. Długo malec siedział na posłaniu, patrząc bezsilnie i nie będąc w stanie najsroższym swoim cierpieniem odgadnąć, po co to wszystko z nim zrobiono, co to znaczy, dla jakiej racji tak jest męczony.

Nazajutrz, po nocy źle przespanej, obudził się bardzo nierychło. W mieszkaniu nie było nikogo, łóżko nauczycielskie było posłane, kanapka uprzątnięta. Za drzwiami, obok których wisiał kalendarz i dyscyplina, rozlegało się prawie nieustające kaszlanie i cichy pomruk rozmów, urozmaicony od czasu do czasu przez śmiech rubaszny albo płacz hałaśliwy.

Marcinek, rozciekawiony do najwyższego stopnia, wyskoczył z łóżka, ubrał się co tchu i nasłuchiwał pod tajemniczymi drzwiami, które wczoraj taki miały pozór, jakby prowadziły do pustego lamusa, a dziś były zasłoną jakiegoś interesującego widowiska.

— A co to, kawaler ciekawy zobaczyć szkołę? — krzyknęła nauczycielowa, wynurzając się z kuchenki. — A mył się kawaler, czesał się, ubrał ochędożnie25? Najpierw trzeba się ubrać, a później dopiero myśleć o zobaczeniu szkoły.

Marcinek ubrał się z mozołem, bo aż dotąd matka mu pomagała myć się i ubierać, szybko wypił kubek gorącego mleka i czekał. Po śniadaniu nauczycielowa wzięła go za rękę i tak jak stała, w białym kaftaniku, wprowadziła do izby szkolnej. Gdy się drzwi otwarły, w głowie Marcina prześliz­nęła się zaraz myśl: to jest kościół, nie żadna szkoła…

Izba była pełna. Na wszystkich ławkach siedzieli chłopcy i dziewczęta. Gromadka najpóźniej przybyłych, nie znalazłszy miejsca, stała pod oknem. Chłopcy siedzieli w sukmankach, w ojcowskich spancerach26, nawet w matczynych lejbikach, niektórzy mieli szyje okręcone szalikami, a ręce w wełnianych rękawicach; dziewczęta miały na głowach zapaski i chuściny, jakby się znajdowały nie w dusznej izbie, lecz wśród zasp szczerego pola. Wszystko kaszlało, a znaczna większość przed wejściem nauczycielki ćwiczyła się w dawaniu sobie nawzajem sera, której to rozrywki nie byłaby zresztą w możności tym mianem technicznym określić.

— Michcik, masz tu panicza z Gawronek, pokażże mu szkołę, bo ciekawy — rzekła nauczycielka, zwracając się do chłopca siedzącego tuż obok drzwi w pierwszej ławie.

Był to wyrostek lat już kilkunastu, jasny blondyn z siwymi oczami. Grzecznie posunął się w ławie i zrobił miejsce dla Marcinka, który przycupnął na brzeżku zawstydzony i zmieszany. Pani Wiechowska wyszła, rzuciwszy głośne i stanowcze zalecenie publicznego spokoju.

— Jakże ci na imię? — spytał Michcik uprzejmie.

— Marcin Borowicz.

— A mnie Piotr Michcik. Umiesz czytać?

— Umiem.

— Ale pewnie po polsku?

Marcin spojrzał na niego ze zdumieniem.

— Pa russki umiejesz czitat’27?

Marcin zaczerwienił się, spuścił oczy i wyszeptał cichutko:

— Ja nie rozumiem…

Michcik uśmiechnął się z tryumfem i zaraz wydobył z drewnianej teczki, zaopatrzonej w sznurek do wieszania jej na ramieniu, chrestomatię28 rosyjską Paulsona, otworzył tę księgę na zatłuszczonym miejscu i zaczął szybko czytać, potrząsając głową i rozdymając nozdrza:

— W szapkie zołota litoho staryj russkij wielikan podżidał k-siebie drugoho29…

Uwaga małego Borowicza była zupełnie pochłonięta przez rozmowę z Michcikiem. Tymczasem ze wszystkich ławek wyłazili z wolna uczniowie i przybliżali się krok za krokiem, szturchając jedni drugich i wyglądając zza ramion. Utworzyło się wkrótce dokoła Michcika i Borowicza zwarte audytorium dzieci. Wszystkim oczy zdawały się wyskakiwać na wierzch z ciekawości. Stali w milczeniu, patrząc na Marcinka bez zmrużenia powieki i tak nieruchomo, jakby w paroksyzmie30 ciekawości stężeli.

Tymczasem Michcik wciąż czytał ów wiersz szybko i coraz szybciej. Skończywszy, jeszcze raz tryumfująco spojrzał na Borowicza i rzekł:

— Tak się czyta! Zrozumiałeś też co?

— Nic a nic… — odrzekł nowicjusz, rumieniąc się po uszy.

— E, nauczysz się jeszcze i ty — rzekł tamten protekcjonalnie. — I ja se myślałem, że trudno, a teraz i stichi31 na pamięć umiem, i rachonki ci robię po rusku, i diktowkę32. Gramatyka, ta to trudna… uuch! Sprawiedliwie! Imia suszczestwitielnoje, imia priłagatielnoje, miestoimienije33… Cóż, nie rozumiesz, choćbym ci i powiedział…

Nagle podniósł głowę i patrząc na belki, rzekł nie wiedzieć do kogo głoś­no, z uczuciem, a nawet jakby w uniesieniu:

— Podleżaszczeje jest’ tot priedmiet, o kotorom goworitsia w priedłożenii!34

Potem znowu rzekł do Marcina:

— Widzisz, i Piątek już umie czytać, choć kiepsko. Czytaj, Wicek!

Przy Michciku siedział chłopiec niezmiernie ospowaty. Ten otworzył tę samą książkę w równie wytłuszczonym miejscu i zaczął dukać jakiś ustęp. Od razu pogrążył się w tę czynność tak zupełnie, że wystrzały z armat nie byłyby w stanie przerwać jego roboty.

Raptem gromada obserwująca rozbiegła się wśród szturchańców i hałasu. Drzwi od sieni rozwarły się szeroko i wszedł nauczyciel. Twarz jego była ledwie podobna do wczorajszej. Była to teraz maska surowa, a bardziej jeszcze śmiertelnie znudzona. Rzucił okiem na Marcinka i kwaśno się uśmiechnął do niego, stanął na katedrze i dał znak Michcikowi. Ten wstał i zaczął głośno, z deklamacją mówić modlitwę:

— Priebłagij Gospodi, nisposli nam błagodat’35…

W chwili zaczęcia modlitwy wszystkie dzieci jak na komendę zerwały się na równe nogi, a po jej ukończeniu siadły w ławkach. Szkołę wypełniał po brzegi nie tylko zaduch, ale literalny36 smród, ciężki i nieznośny.

Wiechowski spoglądał przez chwilę ponuro na zalęknioną gromadę, następnie otworzył dziennik i zaczął czytać listę. Kiedy wymieniał jakieś imię w brzmieniu rosyjskim i nazwisko, izbę zalegała śmiertelna cisza. Dopiero po upływie pewnego czasu dawały się słyszeć szepty, podpowiadania, wynikało szturchanie i kopanie nogami danego indywiduum, no i koniec końców z jakiegoś miejsca ukazywała się ręka dziecka i słychać było głos:

— Jest.

— Nie jest wcale, tylko jest’ — wołał głośno nauczyciel. Sam wymawiał kilkakroć ten wyraz dobitnie, dla przykładu, miękcząc ostatnią spółgłoskę. Miało to taki skutek, że gdy z kolei czytał nazwiska, chłopcy wstawali i podnosili palce, wołając z całą satysfakcją i w brzmieniu zupełnie swojskim:

— Jeść!

Marcinek nie pojmował z tego wszystkiego nic zupełnie, bo ani wymagań prefesura, ani całej ceremonii, a już najmniej objawów tak powszechnej żądzy jedzenia.

Gdy przeczytane zostały wszystkie nazwiska, pan Wiechowski znowu skinął na Michcika, a sam usiadł na krześle, wsunął dłonie w rękawy, założył nogę na nogę i począł patrzeć w okno z taką determinacją, jakby to właś­nie stanowiło jeden z punktów jego urzędowych czynności.

Michcik głośno czytał, a właściwie wywrzaskiwał z Paulsona tekst długiej bajki ludowej rosyjskiej o chłopie, wilku i lisie.

Nauczyciel poprawiał kiedy niekiedy akcenty wyrazów.

Tymczasem w całej izbie szkolnej gwar się ciągle szerzył. Słychać było dźwięki: a, be, ce, de, e… albo: a, be, we, że, ze…

Dzieci, które umiały już alfabet, „pokazywały” go symplakom37 świeżo przybyłym: niektóre uczyły towarzyszów ślabizoka38, a przeważna39 większość, patrząc niby to w elementarze i mrucząc coś pod nosem, nudziła się haniebnie.

Gdy Michcik odkrzyczał całą bajkę, złożył książkę i dał ją koledze Piątkowi, a sam wyszedł na środek do tablicy.

Wiechowski podyktował mu zadanie arytmetyczne na mnożenie.

Michcik wypisał dwie duże cyfry, podkreślił je okropnie grubą linią, przed mnożną ustawił taki znak mnożenia, że można by na nim powiesić palto, i zaczął szeptać do siebie z cicha, tak przecie, że Marcin słyszał go dobrze:

— Pięć razy sześć… trzydzieści. Piszę kółko, a sześć mam w rozumie.

Cały ten akt mnożenia Michcik wykonywał z wielkim trudem i mozołem. Twarz mu się mieniła, mięśnie oblicza, rąk i nóg wykonywały bezcelową pracę takiego naprężenia, jakby uczeń dźwigał belki, rąbał drwa lub orał. Skoro jednak zmógł jakieś pięć razy sześć — i napisał kółko — zaraz półgłosem, tak żeby nauczyciel słyszał, tłumaczył całą sprawę:

— Piat’ju szest’ — tridcat’40…

A nauczyciel nie zwracał teraz uwagi ani na Michcika, ani na Piątka, który zaczął pokazywać swoją sztukę — lecz ciągle z martwym stoicyzmem patrzał w okno.

Marcinek, słuchając po raz drugi czytania Piątka, przypomniał sobie Żyda Zelika, krawca wiejskiego, który często w Gawronkach siedział całymi miesiącami na robocie. Stanął mu w oczach jak żywy — zgrzybiały, na pół ślepy, śmieszny Żydzina, z wiecznie oplutą brodą, gdy siedzi i zeszywa stary kożuch barani. Okulary związane szpagatem41 wiszą mu na końcu nosa, igła nie trafia w skórę kożucha, lecz w palec, później w pustą przestrzeń, później gdzieś więźnie…

Marcinek pragnąłby roześmiać się serdecznie z kłopotów Zelika, z jego powolnego ścibania, lecz czuje na twarzy łzy żalu i niewymownej miłości nawet dla tego Żyda z Gawronek… Czytanie Piątka wywiera na niego nie wiedzieć czemu tak dziwne wrażenie.

Piątek trafia na dźwięki, łapie je z pośpiechem, wiąże i spaja jakby uderzeniem pięści, pcha jakby całym korpusem do kupy… Słychać dziwne słowa… Oto malec stęka:

— Pie… piet… pietu… pietuch42…

Marcinek schyla głowę, zatyka sobie usta i dusi się ze śmiechu, szepcząc:

— Co za pietuch? Pietuch!…

Nauczyciel budzi się jakby ze snu, powtarza ze złością kilkakrotnie ten wyraz ku tajemnej uciesze całej klasy i znowu wpada w zadumę. Nareszcie Piątek skończył lekcję, siadł ciężko na ławce i zaczął wycierać spocone czoło.

Wiechowski otworzył dziennik i wyczytał nazwisko:

— Warfołomiej Kapciuch.

Na środek izby wyszedł chłopak w nędznej sukmanczynie i ojcowskich widocznie butach, gdyż posuwał się tak zgrabnie, jakby miał nogi obute w dwie konewki. Mały Bartek Kapciuch, który w szkole awansował na jakiegoś Warfołomieja, rozłożył swój elementarz na brzeżku nauczycielskiego stolika, wziął w brudną rękę drewnianą wskazówkę, wyczytał całe a, be, we, że, ze… chlipnął kilka razy nosem i poszedł na miejsce z taką uciechą, że nawet nie czuł pewno ciężaru swych niezmiernych butów. Powołany został znowu jakiś Wikientij, wyłożył nauczycielowi swoją umiejętność i znikł w tłumie.

Ta nauka trwała tak długo, że Marcinek o mało się nie zdrzemnął. Wodził sennymi oczyma po ścianach, z których tu i ówdzie wapno płatami obleciało, rozpatrywał wiszące obok drzwi wizerunki nosorożców i strusiów, wreszcie trzy grube szlaki błota między drzwiami i pierwszą ławką… Było mu duszno w okropnym powietrzu izby i nudziło go stękanie dzieci wydających przed nauczycielem alfabet rosyjski. Jednak mimo nieuwagi i roztargnienia, jakie go ogarnęło, spostrzegł przecież, że i pan Wiechowski nudzi się porządnie. Na szczęście w sąsiednim mieszkaniu nauczycielskim wybiła godzina jedenasta. Profesor przerwał egzaminowanie, zeszedł z katedry i rzekł po polsku:

— Teraz sobie zaśpiewamy jedną śliczną pieśń po rusku, nabożną. Będziecie śpiewać po mnie i tak samo jak ja. Dziewuchy cienko, chłopaki grubiej. No… a słuchaj przecie jedno z drugim — uchem, nie brzuchem!

Przymknął oczy, rozwarł usta i wybijając takt palcem, jął śpiewać:

— Kol sławien nasz Gospod’ w Sijonie43…

Z nauczycielem śpiewał Michcik, ryczał coś Piątek i usiłowało naśladować melodię kilkoro dzieci, widać muzykalniejszych. Reszta śpiewała także. Gdy jednak melodia była poważna, a w tamtej okolicy lud śpiewa tylko na nutę żywego wywijasa, więc dzieci wpadły zaraz na jedyny uroczysty motyw śpiewu, do którego w kościele ucho przyuczyły, i poczęły niesfornymi głosami wrzeszczeć:

— Święty Boże, święty mocny, święty a nieśmiertelny…

Kilkakrotnie pan Wiechowski musiał przerywać i zaczynać od początku, gdyż melodia Święty Boże zaczynała brać górę nad Kol sławien. Chodziło tam zapewne nie o nauczenie dzieci śpiewu, lecz o wbicie, wciesanie w ucho pieśni cerkiewnej. Nauczyciel zmuszony był zwyciężyć chłopską melodię, pociągnąć za swoją cały ogół dzieci i wkrzyczeć ją w ich pamięć. Śpiewał tedy coraz głośniej. Marcinek z najwyższym zdumieniem patrzał na to całe widowisko. Grdyka nauczyciela pracowała teraz forsownie, twarz jego z mocno czerwonej stała się aż brunatną. Żyły na czole nabrzmiały mu jak powrózki, czupryna spadała na oczy. Z zamkniętymi powiekami, a usty otwartymi jak czeluść, wywijając pięścią, jakby bił w kark niewidzialnego przeciwnika, nauczyciel istotnie przekrzyczał cały chór głosów dziecięcych i ze wszystkiego tchu, wniebogłosy śpiewał pieśń:

— Kol sławien nasz Gospod’ w Sijonie…

Przypisy

1 Plewa — odpadki pozostałe po wymłóceniu zboża.

2 Baszłyk — kaptur zawiązywany dookoła szyi, noszony dawniej w Rosji.

3 Nostryfikacja — tu: spolszczenie.

4 Cybuszek — część fajki łącząca ustnik z główką.

5 Bekiesza — długi męski płaszcz ze stojącym kołnierzem.

6 Lisiura — okrycie wierzchnie podbite lisami albo czapka z futra tych zwierząt.

7 Elkowy — wykonany z futra tchórza.

8 Janczary — dzwonki umieszczone przy uprzęży.

9 Wchodowy — wejściowy.

10 Naczalnoje Owczarskoje Ucziliszcze — szkoła początkowa w Owczarach.

11 Czołobitność — okazywanie wyrazów szacunku.

12 Dudy — płacze.

13 Szpagateria — wódka.

14 Szlifa — naszywka na ramieniu munduru, na której umieszczone są odznaki stopni wojskowych.

15 Kozik — nożyk o spiczasto zakończonym ostrzu.

16 Litografia — obrazek wykonany techniką polegającą na reprodukowaniu rysunku wykonanego na kamiennej płycie.

17 Dyscyplina — krótki bat o kilku rzemieniach.

18 Felczer — pomocnik lekarza.

19 Samowar — przyrząd do zaparzania herbaty.

20 Rachityczny — lichy, słaby, wykrzywiony.

21 Zgrzebny — wykonany z lnianego lub konopnego materiału.

22 Lejbik — luźny damski żakiet.

23 Zapaska — fartuch.

24 Pytel — sito do przesiewania mąki w młynie.

25 Ochędożnie — porządnie, czysto, starannie.

26 Spancer — krótka kurtka.

27 Pa russki umiejesz czitat’? — czy umiesz czytać po rosyjsku?

28 Chrestomatia — zbiór fragmentów różnych dzieł.

29 W szapkie zołota litoho staryj russkij wielikan podżidał k-siebie drugoho — stary rosyjski olbrzym w czapie z litego złota wypatrywał drugiego olbrzyma.

30 Paroksyzm — wystąpienie lub nasilenie się objawów chorobowych.

31 Stichi — wiersze.

32 Diktowka — dyktando.

33 Imia suszczestwitielnoje, imia priłagatielnoje, miestoimienije — rzeczownik, przymiotnik, zaimek.

34 Podleżaszczeje jest’ tot priedmiet, o kotorom goworitsia w priedłożenii! — podmiotem nazywamy przedmiot, o którym mówi się w zdaniu.

35 Priebłagij Gospodi, nisposli nam błagodat’ — Przenajświętszy Panie, ześlij nam łaskę.

36 Literalny — dosłowny.

37 Symplak — człowiek niemający wykształcenia, prostak.

38 Ślabizok — sylabizowanie.

39 Przeważny — przeważający.

40 Piat’ju szest’ — tridcat’ — pięć razy sześć — trzydzieści.

41 Szpagat — cienki, mocny sznurek.

42 Pietuch — kogut.

43 Kol sławien nasz Gospod’ w Sijonie — jak wielki jest nasz Pan w Syjonie.