MariaWojtkowiak
Oceniam średnio,ale trochę wbrew sobie. Dla zafascynowanych gatunkiem. Strasznie rozlazłe i nudne. Rzeczywiście styl charakterystyczny dla egzaltowanej dziewiętnastowiecznej panienki.
Uzyskaj dostęp do tej i ponad 250000 książek od 14,99 zł miesięcznie
- Wydawca: Wydawnictwo IX
- Kategoria: Thriller, sensacja, horror
- Język: polski
- Rok wydania: 2019
Zaginiony stradivarius (1895 r.) bywa czasami określany jako książka M.R. Jamesa, której ten nigdy nie napisał. Porównanie to jednak nie deprecjonuje wartości utworu Falknera, w którym młody arystokrata, John Maltravers, odnajduje skrzypce Stradivariusa ukryte w pokojach w Magdalen College w Oksfordzie. Ich poprzedni właściciel, okultysta Adrian Temple, starał się zrealizować Visio Malefica, wizję absolutnego zła. Potęgująca się obsesja bohatera na punkcie skrzypiec i historii czarnego maga prowadzi go w coraz mroczniejsze rejony życia i wyobraźni. Skrótowy opis fabuły niech jednak nie będzie mylący dla współczesnego czytelnika. Bohaterowie opowieści przedstawieni są w bardzo realistyczny sposób, a ich zachowania cechuje wiarygodność w stosunku do zaistniałych sytuacji niesamowitych. Poruszona tematyka zła stanowi z kolei ambitne wyzwanie intelektualne. Duża część narracji opiera się na mistycznej filozofii neoplatońskiej, a Falkner porusza w interesujący sposób popularne w XIX wieku zagadnienia, jak choćby związek między pięknem a moralnością, znany z powieści Oscara Wilde’a Portret Doriana Graya. Co bardzo istotne, kluczowym elementem fabuły jest muzyka, traktowana nie tylko jako matematyczna harmonia dźwięków, ale raczej jako droga do otwarcia pomostu między światem realnym a nadprzyrodzonym.
Zaginiony stradivarius to taka właśnie zapomniana perełka, której przypomnienie jest co najmniej potrzebne. Ten utwór potrafi zadziwić nawet bardzo obeznanego z klasyczną grozą czytelnika.
Piotr Borowiec
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:
Liczba stron: 190
Odsłuch ebooka (TTS) dostepny w abonamencie „ebooki+audiobooki bez limitu” w aplikacjach Legimi na:
3,7 (26 ocen)
Oceny przyznawane są przez użytkowników Legimi, systemów bibliotecznych i innych serwisów partnerskich. Przyznawanie ocen premiowane jest punktami Klubu Mola Książkowego.
Legimi nie weryfikuje, czy opinie pochodzą od konsumentów, którzy nabyli lub czytali/słuchali daną pozycję, ale usuwa fałszywe opinie, jeśli je wykryje.
Sortuj według:
Popularność
Kolekcje
Podobne
Tytuł: Zaginiony stradivarius
Tytuł oryginau: The Lost Stradivarius
Autor: John Meade Falkner
Copyright for the Polish translation ©
by Tomasz Chyrzyński & Wydawnictwo IX. 2019.
Copyright for the cover art ©
by Joanna Widomska & Wydawnictwo IX. Kraków 2019.
All rights reserved.
Wydawca: Krzysztof Biliński, Wydawnictwo IX.
Redakcja: Katarzyna Koćma.
Korekta: Krzysztof Biliński.
Skład, łamanie i przygotowanie do druku: Krzysztof Biliński.
Projekt oraz ilustracja na okładce: Joanna Widomska.
Wszystkie prawa zastrzeżone.
Żadna część książki nie może być w jakikolwiek sposób powielana bez zgody wydawcy, za wyjątkiem krótkich fragmentów użytych na potrzeby recenzji oraz artykułów.
Wydawnictwo IX
wydawnictwoix.pl
Kraków 2019.
Wydanie I.
ISBN 978-83-950610-9-7
Treść
Okładka
Strona tytułowa
Strona redakcyjna
Treść
Piotr Borowiec. Stradivarius odnaleziony. Przedmowa do
Zaginionego stradivariusa
Johna M. Falknera
List od Panny Sophii Maltravers
Motto
Opowieść Panny Sophii Maltravers
Słowo od Pana Gaskella
Przypisy
O autorze
Okładka tylna
Piotr Borowiec
Stradivarius odnaleziony.
Przedmowa do Zaginionego stradivariusa Johna M. Falknera.
Banalnym zdaje się stwierdzenie, iż literatura grozy może się poszczycić długą, bowiem sięgającą końca osiemnastego wieku tradycją. Jednak wniosek, będący logiczną konsekwencją tego stwierdzenia, takim banałem nie jest. W historii literackiego horroru, obejmującej ponad 250 lat, możemy odnaleźć wiele dzieł już zapomnianych, których ponowne odkrycie przynosi radość fanom, czytelnikom satysfakcję, a wydawcom dumę. Inaczej być nie może. W historii każdego gatunku zdarzają się twórcy, którzy nie osiągnęli należnego im statusu, nie cieszyli się odpowiadającą ich talentowi estymą lub osiągnęli ją w swoim czasie, lecz później ich sława przygasła.
Zaginiony stradivarius to taka właśnie zapomniana perełka, której przypomnienie jest co najmniej potrzebne. Ten utwór potrafi zadziwić nawet bardzo obeznanego z klasyczną grozą czytelnika – a wierzę, że wielu takich znajduje się wśród odbiorców publikacji Wydawnictwa IX.
Pierwszą rzeczą, która zadziwia w przypadku utworu Falknera, jest fakt, iż jest to powieść o duchach. Nie tyle „opowieść”, ale właśnie – „powieść”. Dziewiętnastowieczne ghost story, gatunek popularny w wiktoriańskiej Wielkiej Brytanii, a w okresie edwardiańskim szalenie popularny, był domeną krótkich form. Wielki poprzednik Falknera, Joseph Sheridan Le Fanu, powieści pisywał, jednak nadprzyrodzonymi horrorami jego autorstwa bywały jedynie opowiadania. Równie genialny następca, Montague Rhodes James, także tworzył tylko niedługie historie.
Owszem, zdarzały się powieści, na przykład W kleszczach lęku Henry'ego Jamesa, jednak raczej na zasadzie wyjątku potwierdzającego regułę. I co ciekawe, Zaginiony stradivarius nie potwierdza znanego twierdzenia Edgara Allana Poe, iż utwór niesamowity powinien być krótki, tak aby czytelnik mógł go przeczytać na jednym posiedzeniu, gdyż tylko takie historie mogą utrzymać go w stanie napięcia, zainteresować, odnieść oczekiwany od literatury grozy skutek.
Mnie samemu trudno było oderwać się od powieści Falknera. Jest to historia zbudowana perfekcyjnie. Stylizowana na relację, którą narratorka zdaje swojemu krewnemu. Relacja ta dotyczy nieszczęsnych losów ojca owego krewnego. Cóż, zdaję sobie sprawę, iż konstrukcja twice told story jest czymś bardzo typowym dla literatury niesamowitej dziewiętnastego wieku. Wiem też, że potrafi zirytować, niepotrzebnie zamieszczać w narracji, a dla współczesnego czytelnika może być po prostu niestrawna. W przypadku niniejszej powieści jest zgoła inaczej.
Z początku narratorka jedynie opowiada losy protagonisty, swojego brata. W miarę fabuły jej rola wzrasta, staje się aktywnym uczestnikiem zdarzeń. To przejście od protagonisty do narratora jest płynne. Falkner znakomicie operuje pisarskim warsztatem, perfekcyjnie panuje nad intrygą i wplątanymi w nią postaciami. Czytając Zganionego stradivariusa, miałem wrażenie, że obcuję z utworem uznanego pisarza o ogromnym dorobku.
I tu dochodzimy do drugiego faktu, który może zadziwiać. Przecież autor, w przeciwieństwie do wielu innych pisarzy tego okresu, miał skromny dorobek. Ciężko go porównywać do dorobku wspomnianych H. Jamesa i J. Sh. Le Fanu. Co więcej, Zganiony stradivarius jest jego jedyną powieścią grozy. Oprócz tego napisał znaną w Polsce powieść dla młodzieży Diament Mohuna oraz mystery thrillerThe Nebuly Coat. Zdaje się, pisarstwo było dla Falknera jedynie istotnym hobby, pasją, bowiem znany był w Wielkiej Brytanii przełomu XIX i XX wieku głównie jako paleontolog oraz biznesmen. Dzięki wieloletnim podróżom Falkner zdobył ogromne doświadczenie i wiedzę, które wykorzystywał później w swojej twórczości.
Faktycznie, autor jawi się jako erudyta, człowiek posiadający niebywałą wiedzę w dziedzinie historii kultury, lutnictwa i muzyki. Wiedza ta w sposób bardzo przystępny wykorzystana została w Zaginionym stradivariusie. Sam sporo dowiedziałem się na temat Antonia Stradivariego z lektury powieści. Co mnie zadziwia i mi imponuje – informacje te zostały przedstawione czytelnikowi w sposób absolutnie nienużący. Snując swój wykład o historii lutnictwa, obok frapującej powieści o duchach, Falkner ani na moment nie nudzi.
Jednakże ani tak zwany research, ani sprawność narracyjna nie przesądzają o wielkości powieści Falknera. Są to kwestie istotne, lecz jedynie warsztatowe. Moim zdaniem najbardziej zachwycającym i zadziwiającym w dobrym ghost story jest pomysł – koncepcja, idea, jakaś oryginalna myśl. I tu okazuje się, że Falkner wyprzedził swoje czasy. W powieści występuje pewien artefakt, mający nadprzyrodzone właściwości. Ów tytułowy stradivarius jest nawiedzony. Tak, jak kilka lat później nawiedzone będą mezzotinta albo dom dla lalek u M.R. Jamesa. Faktycznie, w Zaginionym stradivariusie odnaleźć można ten sam klimat, który znajdziemy później u autora Opowieści starego antykwariusza. Z tym, że Falkner był pierwszy!
Pomimo to nie zgadzam się ze stwierdzeniem, które można napotkać w nielicznych omówieniach Zaginionego stradivariusa, iż powieść ta mogłaby wyjść spod ręki M.R. Jamesa – gdyby tylko James pisywał powieści. Przede wszystkim, nadprzyrodzone zagrożenie u autora Nawiedzonego domu dla lalek wywierało bardzo namacalny, niemal fizyczny wpływ na osoby, które się z nim stykały. U Falknera nawiedzenie odciska się przede wszystkim na psychice ofiary.
Nie oznacza to, że Zaginiony stradivarius pozbawiony jest scen grozy. Ale to nie typowy sztafaż wiktoriańskiej opowieści o duchach jest tu najważniejszy. Owszem, mamy powrót potępionej duszy z zaświatów. Występuje tu też, a jakże, fascynująca Tajemnica. Jednak jest to przede wszystkim powieść o fascynacji sztuką. Fascynacji ambiwalentnej, która może mieć swoje mroczne, obsesyjne oblicze. W pewnym momencie przyjaciel protagonisty mówi do niego: Zeszłej nocy siła wielkiej pasji, (…), w połączeniu z potęgą pięknej muzyki tak pobudziły twój umysł, że zostałeś obdarzony szóstym zmysłem i mogłeś dostrzec to, co wcześniej było niewidoczne. Muzyka, jestem przekonany, stanowi klucz do owego szóstego zmysłu.
Owo otworzenie „szóstego zmysłu” okazuje się dla głównego bohatera zgubne. Moim zdaniem ciężko stawiać mu z tego powodu zarzut, winić za zniszczenie siebie i swojej rodziny. Ocena moralna protagonisty nie może być jednoznaczna. Sam przecież fascynację podzielam – tyle że jest ona skierowana ku dziełom literackim, równie dopieszczonym i dopracowanym, jak te osiemnastowieczne skrzypce włoskiego mistrza. Takim „zaginionym stradivariusem powieści grozy” okazuje się książka, którą Państwo teraz macie zaszczyt przeczytać.
List od PANNY SOPHII MALTRAVERS do jej bratanka, SIR EDWARDA MALTRAVERSA,wówczas studenta Christ Church w Oksfordzie.
Budynki Pauncefort 13, Bath,
21 października 1867 r.
MÓJ DROGI EDWARDZIE!
Twój nieżyjący ojciec przed śmiercią zażyczył sobie, aby pewne wydarzenia, które miały miejsce w ostatnich latach jego życia, zostały Ci opowiedziane, gdy będziesz starszy. Ograniczyłam się do opisania ich po części na podstawie moich własnych wspomnień – które wciąż niestety pozostają zbyt żywe – a po części posiłkując się notatkami sporządzonymi w czasie, gdy brat mój był umierający. Ponieważ jesteś już w odpowiednim wieku, przedstawię Ci tę opowieść. Siłą rzeczy znaczna jej część jest dla mnie niezmiernie bolesna do opisania, ale jednocześnie uważam, że lepiej się stanie, jeśli poznasz prawdę ode mnie, aniżeli miałbyś wysłuchać przeinaczonych opowieści innych ludzi, którzy nie kochali Twojego ojca tak, jak ja.
Kochająca ciotkaSOPHIA MALTRAVERS
Do sir Edwarda Maltraversa, barona
„Nauka w niewłaściwym czasie
jest jak muzyka w czas smutku.”
Syr 22: 6
OPOWIEŚĆ PANNYSOPHII MALTRAVERS
ROZDZIAŁ I
Twój ojciec, John Maltravers, urodził się w 1820 roku w Worth i odziedziczył majątek po naszym ojcu, który zmarł, gdy byliśmy jeszcze dziećmi. We właściwym czasie został posłany do Eton[1], a w 1839 roku, kiedy miał dziewiętnaście lat, postanowiono, że powinien pójść do Oksfordu. Początkowo zamierzano zapisać go do Christ Church[2], ale doktor Sarsdell, który złożył nam wizytę w Worth latem 1839 roku, przekonał pana Thoresby’ego – naszego opiekuna – żeby zamiast tego wysłać go do Magdalen Hall[3]. Doktor Sarsdell sam był dyrektorem tej instytucji i stwierdził, że John, który w owym czasie wykazywał pewne przejawy nadwrażliwości, spotka się z lepszą opieką, niż mogłoby to mieć miejsce w tak dużym kolegium, jak Christ Church. Pan Thoresby, zawsze zatroskany o swojego podopiecznego, bez wahania odstąpił od dalszych namysłów na rzecz ustaleń, które uznał za sprzyjające zdrowiu Johna, i ten immatrykulował się w Magdalen Hall jesienią 1839 roku.
Doktor Sarsdell nie zapomniał o złożonej obietnicy sprawowania opieki nad moim bratem i zapewnił mu znakomity pokój dzienny na pierwszym piętrze z przylegającą do niego sypialnią i widokiem na New College Lane[4].
Pominę dwa pierwsze lata pobytu mojego brata w Oksfordzie, ponieważ nie wiążą się one w żaden sposób z tą historią. Minęły, bez wątpienia, w zwyczajnej rutynie pracy i rozrywek popularnych w Oksfordzie w tamtym okresie.
John już od najwcześniejszego dzieciństwa żarliwie oddawał się muzyce i opanował biegle umiejętność gry na skrzypcach. W semestrze jesiennym 1841 roku poznał pana Williama Gaskella, bardzo utalentowanego studenta New College[5] i więcej niż znośnego instrumentalistę. Praktykowanie muzyki było wówczas znacznie mniej powszechne w Oksfordzie, aniżeli stało się od tamtej pory. Nie istniały żadne z tych towarzystw, które obecnie robią tak wiele, aby promować jej naukę wśród studentów. Gdy zatem okazało się, że jeden z nich jest tak oddany fortepianowi, jak drugi grze na skrzypcach, stało się to dla obu młodzieńców powodem do wielkiej satysfakcji, a później silnym spoiwem przyjaźni. Pan Gaskell, choć w korzystnej sytuacji materialnej, nie posiadał w swoich pokojach fortepianu i cieszył się, że może korzystać ze znakomitego instrumentu D’Almaine, który John otrzymał w prezencie urodzinowym od swego opiekuna.
Od tamtego czasu dwaj studenci często się spotykali i w semestrze jesiennym 1841 roku oraz wielkanocnym 1842 roku ćwiczyli w pokojach Johna różne gatunki muzyczne: on wykonywał partię skrzypiec, a pan Gaskell – fortepianu.
O ile pamięć mnie nie zawodzi, w marcu 1842 roku John zakupił do swoich pokoi mebel mający później odegrać dość ważną rolę w opowiadanej przeze mnie historii. Był to bardzo duży i niski fotel wiklinowy o formie modnej wówczas w Oksfordzie, który od tamtego czasu – jak mi wiadomo – stał się sprzętem powszechnym w większości uniwersyteckich pokoi. Wyściełany perkalem w krzykliwe wzory, nabyty został w stanie nowości od tapicera na końcu High Street.
Pan Gaskell pojechał w tym czasie z wujem, by spędzić Wielkanoc w Rzymie, a otrzymawszy na uczelni specjalny urlop celem wydłużenia swojej podróży, wrócił do Oksfordu dopiero trzy tygodnie po rozpoczęciu semestru letniego, gdy maj trwał już na dobre. Tak niecierpliwie wyczekiwał spotkania z przyjacielem, że jeszcze pierwszego wieczoru po powrocie nie omieszkał złożyć Johnowi wizyty. Dwaj młodzieńcy siedzieli po ciemku do późnej nocy. Pan Gaskell miał wiele do opowiedzenia o swoich podróżach, w szczególności zaś rozprawiał o pięknej muzyce, którą słyszał podczas Wielkanocy w rzymskich kościołach. Jak się okazało, pobierał też lekcje fortepianu u sławnego profesora stylu włoskiego i wydawał się szczególnie zachwycony muzyką siedemnastowiecznych kompozytorów. Przywiózł kilka zeszytów z ich dziełami na fortepian i skrzypce.
Pan Gaskell wyszedł, aby wrócić do New College dobrze po godzinie jedenastej, jednak noc była wyjątkowo ciepła, księżyc znajdował się niemal w pełni, toteż John siedział przez pewien czas na miękkiej sofie przy otwartym oknie i rozmyślał nad tym, co usłyszał o włoskiej muzyce. Jako że nie morzył go sen, zapalił świecę i począł wertować utwory muzyczne, które pan Gaskell zostawił na stole. Jego szczególną uwagę zwróciła podłużna książeczka w oprawie z zabrudzonego welinu, z pozłacaną tarczą herbową wytłoczoną na grzbiecie. Był to dublet rękopisu wczesnych suit Grazianiego na skrzypce oraz klawesyn i najwyraźniej został sporządzony w Neapolu w roku 1744, wiele lat po śmierci owego kompozytora. Mimo iż atrament był pożółkły i wyblakły, kopia została wykonana precyzyjnie, toteż doświadczony muzyk mógł ją odczytać bez większego problemu, wbrew staroświeckiemu zapisowi.
Być może przez przypadek, a może wiedziony tajemniczymi siłami, których nasze umysły nie są zdolne pojąć, John zatrzymał wzrok na czteroczęściowej suicie z basso continuo[6] czy też basem figuralnym na klawesyn. Inne suity w książce były jedynie ponumerowane, ale tę jedną kompozytor uhonorował nazwą „l’Areopagita”. Niemal mechanicznie John ułożył książkę na stojaku, wyjął skrzypce z futerału, a po chwili strojenia wstał i zagrał pierwszą część, żywe coranto[7]. Blask pojedynczej świecy płonącej na stole, ledwie starczał, by oświetlić nuty – cienie zawisły w zagnieceniach kartek, przypominając niekiedy stronice widoczne w księgach wykonanych z grubego papieru, gdy pozostają zamknięte przez długi czas – i z trudnością przychodziło mu odczytanie tego, co grał. Owładnął go jednak dziwnie ponaglający impuls muzyki starego świata. John nie przerwał nawet, żeby zapalić dodatkowe świece przygotowane w świecznikach po obu stronach biurka. Po coranto była sarabanda[8], po niej zaś nastąpiła gagliarda[9]. Brat mój stał z twarzą zwróconą w stronę okna; pokój i duży wiklinowy fotel, o którym wspominałam, miał za plecami. Gagliarda rozpoczynała się śmiałą a żywą melodią i gdy John odegrał otwierające takty, posłyszał za sobą skrzypnięcie wiklinowego siedziska. Dźwięk brzmiał niezwykle znajomo – jakby ktoś oparł dłonie o poręcze fotela, zamierzając wygodnie w nim usiąść. Wtem dobiegło go kolejne skrzypnięcie – tym razem jakby ta sama osoba wygodnie się umościła. Poza brzmieniem skrzypiec, wokół panowała cisza i odgłosy wydawane przez fotel zdawały się dziwnie wyraźne. Złudzenie było tak silne, że mój brat w okamgnieniu przestał grać i odwrócił głowę w oczekiwaniu, iż to jakiś niemogący spać znajomy zakradł się znienacka, wiedziony dźwiękami skrzypiec, albo sam pan Gaskell postanowił wrócić. Zapanowała absolutna cisza, światło pojedynczej świecy ledwie sięgało ciemniejszych kątów pokoju, jednak docierało do wiklinowego fotela, który – co nie podlegało dyskusji – był pusty. W poły rozbawiony, w poły zirytowany, że bez powodu przerwał grę, John powrócił do gagliardy, jednak pod wpływem nieopisanego impulsu zapalił świece w świecznikach, które dawały światło bardziej adekwatne do okoliczności. Gagliarda i ostatnia część, menuet[10], dobiegły końca i John zamknął nuty, zamierzając, jako że było już późno, udać się na spoczynek. Gdy przewrócił stronice, skrzypienie wiklinowego fotela ponownie przykuło jego uwagę. Wyraźnie usłyszał dźwięki przypominające wydawane przez człowieka podnoszącego się z pozycji siedzącej. Tym razem, mniej zaskoczony, potrafił bardziej trafnie ocenić możliwe powody zaistniałych okoliczności i szybko pomiarkował, iż w fotelu musi znajdować się wiklina reagująca na określone tony skrzypiec, tak jak szyby w kościelnych oknach wibrują w takt pewnych tonów organów. Mimo że argument ten wydawał się wielce rozsądny, wyobraźnia nie do końca dała się przekonać i nie mógł porzucić wrażenia, że drugie skrzypnięcie fotela nie przez przypadek zbiegło się z zamknięciem nut. Bezwiednie wyobraził sobie osobliwego gościa czekającego, aż muzyka ucichnie, by następnie wstać i wyjść.
Przypuszczenia te jednak nie przeszkodziły mu zasnąć ani nie niepokoiły w snach, a ranek powitał z chłodniejszym umysłem i mniejszą skłonnością do snucia fantastycznych wizji. Jeśli ów szczególny epizod z poprzedniego wieczoru nie zniknął całkowicie z jego umysłu, to przynajmniej wytłumaczenie dotyczące akustyki, o którym wzmiankowałam powyżej, wydawało się w pełni wystarczające. Choć spotkał się rano z panem Gaskellem, nie widział potrzeby wspominania o tak banalnych okolicznościach, ale zaprosił go do siebie na kolację jeszcze tego samego wieczoru. Posiliwszy się, mieli umilić sobie czas, próbując zagrać muzykę włoską.
Chwilę po godzinie dziewiątej – po kolacji – pan Gaskell zasiadł do fortepianu, a John nastroił skrzypce. Wieczór chylił się ku końcowi (po południu przeszła silna ulewa z piorunami), a w powietrzu unosiła się wilgoć. Przebijały się przez nie odległe drgania tenorowego dzwonu w Christ Church: wybijał zwyczajowe sto jeden uderzeń, które rozbrzmiewają co wieczór w trakcie roku akademickiego jako sygnał do zamykania bram kolegium. Przez pewien czas dwaj młodzieńcy dobrze się bawili, wykonując najpierw suitę Cestiego, a następnie dwie wczesne sonaty Buononciniego. Obaj byli wystarczająco biegłymi muzykami, a czytanie a vista sprawiało im raczej przyjemność niż trud, szczególnie pan Gaskell dobrze orientował się w teorii muzyki i prawidłowej interpretacji basso continuo. Po Bononcinim pan Gaskell sięgnął po podłużną kopię Grazianiego i przerzuciwszy kartki, zaproponował, żeby zagrali ową suitę, którą John wykonywał samotnie poprzedniego wieczoru. Wybór był – jak można przypuszczać – całkowicie przypadkowy, gdyż brat mój celowo unikał skierowania uwagi przyjaciela w jakikolwiek sposób na ten właśnie utwór. Zagrali coranto oraz sarabandę i w niezwykłej fascynacji muzyką John całkowicie zapomniał o epizodzie z poprzedniego wieczoru. Kiedy jednak rozpoczęła się śmiała melodia gagliardy – zdał sobie nagle sprawę z tego samego dziwnego skrzypienia wiklinowego fotela, które dobiegło jego uszu za pierwszym razem. Dźwięk był identyczny i do tego stopnia przypominał odgłos siadającej osoby, że John siłą rzeczy spojrzał na fotel, niemal dziwiąc się, iż wciąż jest pusty. Pan Gaskell, mimo że na chwilę gwałtownie odwrócił głowę, by się rozejrzeć, nie usłyszał żadnego dźwięku, i mój brat – zawstydzony, że okazał nierozsądne zainteresowanie bądź ekscytację – kontynuował gagliardę, z powtórzeniem. Gdy utwór dobiegł końca, pan Gaskell przerwał, nim przeszli do menueta, i obróciwszy w stronę pokoju stołek, na którym siedział, zauważył:
– Bardzo to szczególne, Johnnie. – Obaj młodzieńcy byli w wystarczająco zażyłych stosunkach, żeby zwracać się do siebie w poufały sposób. – Bardzo to szczególne! Wydawało mi się, iż słyszę, jak ktoś siada w fotelu, ledwie zaczęliśmy gagliardę. Odwróciłem się w oczekiwaniu, że zobaczę kogoś, kto właśnie wszedł do mieszkania. A ty niczego nie słyszałeś?
– To tylko zaskrzypiał fotel – odpowiedział mój brat, siląc się na obojętność, której wcale nie odczuwał. – Pewne części wikliny chyba współbrzmią z muzyką i reagują na określone tony. Przejdźmy do menueta.
W ten sposób dokończyli suitę. Pan Gaskell domagał się powtórzenia gagliardy, której melodia bardzo przypadła mu do gustu. Jednakowoż zegary wybiły jedenastą, toteż postanowili nie grać więcej tego wieczoru. Pan Gaskell wstał, zdmuchnął świece, zamknął fortepian i odłożył nuty na bok. John nieraz zapewniał mnie, że był w pełni przygotowany na to, co nastąpiło, wręcz się tego spodziewał: po zamknięciu nut rozległo się skrzypienie wiklinowego fotela, bardzo podobne do tego, które usłyszał, gdy skończył grać poprzedniej nocy. Nastąpiła chwila ciszy, młodzieńcy bezwiednie spojrzeli po sobie i wtedy przemówił pan Gaskell:
– Nie pojmuję powodu skrzypienia tego fotela, nic podobnego nie miało miejsca, gdy wcześniej graliśmy. Być może ponosi mnie wyobraźnia i ekscytuję się wspaniałymi melodiami, których dziś wysłuchaliśmy, jednak nie potrafię zarzucić myśli, iż przez cały ten czas ktoś tu siedział i nas słuchał, a teraz, gdy zakończyliśmy koncert, wstał i jak gdyby nigdy nic wyszedł.
Jego słowa miały żartobliwy charakter, lecz ton nie brzmiał tak lekko, jak zwykle. Pan Gaskell czuł się nieswojo.
– Spróbujmy ponownie zagrać gagliardę – zaproponował mój brat. – To wibracje pierwszych nut oddziałują na wiklinę i powinniśmy sprawdzić, czy hałas się powtórzy.
Jednak pan Gaskell wymówił się od eksperymentu i po zdawkowej rozmowie, do której żaden z nich nie przykładał większej wagi, wyszedł, po czym udał się do New College.
ROZDZIAŁ II
Nie będę Cię zamęczała, mój drogi Edwardzie, opowieściami o podobnych zdarzeniach, które miały miejsce niemal za każdym razem, gdy dwaj młodzieńcy spotykali się wieczorami, aby pograć. Przyzwyczaili się do powtarzalności owego zjawiska do tego stopnia, iż wręcz go wyczekiwali. Obaj byli usatysfakcjonowani wyjaśnieniem, że należy je przypisywać związkowi pomiędzy drganiami akustycznymi wikliny i niektórych strun fortepianu, co istotnie wydawało się jedynym możliwym uzasadnieniem. Jednocześnie podobieństwo dźwięków do tych powodowanych przez osobę siadającą w fotelu lub z niego wstającą było na tyle wyraźne, że nawet ich częste występowanie nie uchroniło młodzieńców przed dziwnym wrażeniem. Nie chcieli wspominać o całej sprawie znajomym, po części w obawie, że zostaną wyśmiani, a po części, aby zbagatelizować okoliczność, której obaj, być może wbrew sobie, przypisywali szczególną ważkość. Doświadczenie nauczyło ich wkrótce, że pierwszy dźwięk, ten przypominający siadanie, pojawiał się dopiero podczas gagliardy z Areopagity, drugi zaś następował, gdy kończyli grę. Spotykali się codziennie. Letnie wieczory stawały się coraz dłuższe, siedzieli więc do późna i każdego wieczoru – niczym na mocy niemego porozumienia – na zakończenie grali Areopagitę. Podczas otwierających taktów gagliardy skrzypienie fotela następowało samoistnie i z najwyższą regularnością. Nawet między sobą rzadko poruszali ten temat, ale pewnej nocy, kiedy John odkładał skrzypce, wyczerpany długim graniem (tym razem pominęli Areopagitę), pan Gaskell, który zdążył już wstać od fortepianu, kierowany nagłym impulsem, usiadł ponownie i zaproponował:
– Johnnie, nie odkładaj jeszcze skrzypiec. Wiem, że dochodzi północ i powinienem kończyć, ale nie mogę tego uczynić, nie zagrawszy dziś gagliardy. Załóżmy, że wszystkie nasze teorie o związkach pomiędzy drganiami są nieprawdziwe, załóżmy, że istotnie każdej nocy przybywa tutaj jakiś tajemniczy osobnik, aby nas posłuchać, biedna istota, której serce uwięzło w tej melodii. Czyż nie byłoby nieuprzejmością odesłanie go z powrotem bez wysłuchania utworu, w którym znajduje tyle przyjemności? Okażmy dobre maniery i spełnijmy jego zachciankę – zagrajmy gagliardę.
Zagrali ją z większym zapałem i precyzją niż zazwyczaj i natychmiast rozległ się doskonale im znany dźwięk siadającej osoby. To tego wieczoru mój brat, wpatrując się wytrwale w fotel, zobaczył, albo wydawało mu się, że zobaczył, lekkie zaciemnienie, półcień, mgłę bądź subtelną aurę, która, gdy koncentrował na niej wzrok, najwyraźniej usiłowała przybrać ludzką formę. Na chwilę przestał grać i przetarł oczy, lecz gdy to zrobił, mgła zniknęła i okazało się, że fotel jest zupełnie pusty. Gdy skrzypce ucichły, pianista także przerwał grę i zapytał, czy coś się stało.
– Tylko oczy zaszły mi mgłą – odpowiedział John.
– Dość na dzisiaj – powiedział pan Gaskell. – Skończmy. Pójdę już.
Zamknął fortepian i w tej samej chwili zegar na wieży w New College wybił północ. Pospiesznie opuścił pokój, ale dotarł do drzwi kolegium zbyt późno, żeby się zameldować. Ze względu na powrót o takiej porze został ukarany grzywną i przez tydzień nie mógł opuszczać uczelni, ponieważ przebywanie po północy poza jej terenem – przynajmniej w owym czasie – uchodziło za poważne wykroczenie.
Z tego powodu przez kilka dni przyjaciele nie mogli się spotykać, lecz pierwszego wieczoru, kiedy okres izolacji pana Gaskella dobiegł końca, wrócili do praktykowania muzyki. Gdy wykonali kilka suit Grazianiego i jak zwykle zakończyli Areopagitą, pan Gaskell siedział przy fortepianie przez pewien czas i milczał, deliberując nad czymś, po czym powiedział:
– Nie potrafię wyrazić, jak głęboko porusza mnie ta staroświecka muzyka. Ktoś mógłby próbować przekonać nas, że te suity, których melodie noszą nazwy różnych tańców, były zawsze pisane raczej jako eseje muzyczne z myślą o ich wykonywaniu, a nie tańczeniu przy nich, jak nazwy mogłyby sugerować, co byłoby bardziej naturalne. Myślę jednak, że owi krytycy byliby w błędzie, przynajmniej w niektórych przypadkach. Nijak nie mogę uwierzyć, że melodia taka, jak – dajmy na to – giga Corelliego[11], którą zagraliśmy, nie została napisana konkretnie z myślą o tańczeniu. Można niemal usłyszeć uderzanie obcasów o podłogę i wyobrażam sobie, że w czasach Corelliego tańce, choć niepozbawione wdzięku, w większym stopniu przypominały ociężałe tupanie niż dopuszczają to obecne kryteria poprawnego wykonania w sali balowej. Podobnie gagliarda, którą teraz bez ustanku gramy, posiada niezwykłą moc rozbudzania wyobraźni i formowania bądź odtwarzania takich scen, jak te, które bez wątpienia dawniej ożywiała. Nie wiem dlaczego, ale ciągle kojarzy mi się z jakąś zabawą, którą zapewne widziałem na obrazie, a podczas której kilka par tańczyło do rozpustnych taktów w długiej sali oświetlonej szeregiem srebrnych kinkietów tańszego typu, popularnych pod koniec siedemnastego wieku. Zapewne wspomnienie ostatniej podróży sprawia, iż w mojej fantazji tancerki mają oliwkową cerę, ciemne włosy i jasne oczy włoskiej urody, a ponadto noszą suknie z niezmiernie kosztownej tkaniny o wyszukanym kroju. Wyobraźnia płata mi najwyraźniej figle, przed moimi oczami bowiem maluje się renesansowa sala, z arkadą łuków biegnących tylko po jednej stronie, w fantastycznym, a jednak pogańskim stylu gotyckim. Na końcu znajduje się galeria lub balkon dla muzyków, na którego wybrzuszonym froncie umieszczono ozdobną tarczę herbową zagranicznego rodu. Na emblemacie, na złotym tle, widnieje głowa cherubina dmuchającego na trzy lilie – bez wątpienia widziałem ten herb podczas mych podróży, jednak nie potrafię sobie przypomnieć gdzie. Mogę powiedzieć, że ta scena tak ściśle łączy się w moim umyśle z gagliardą, że ledwie zabrzmią jej pierwsze nuty, widzę ją przed oczami z wyrazistością, która wzmaga się z każdym dniem. Pary idą naprzód, tańczą, po czym się oddalają, wykonując przy tym swobodne a lubieżne gesty, które przywołuję ze wstydem. Nie wiem dlaczego, lecz pośród tylu obcokrajowców i fantazyjnych obrazów próby umiejscowienia rysów twarzy pewnego młodzieńca o angielskim typie urody za każdym razem pełzną na niczym. Wnioskuję, że temat otwierający tę gagliardę jest kompozycją przewyższającą resztę utworu, bowiem wizja starodawnej zabawy pojawia się tylko w trakcie pierwszych szesnastu taktów. Wraz z ostatnią nutą szesnastego taktu kurtyna raptownie opada i scena znika, niemal zwiastując katastrofę. Mniemam, iż drugi temat musi być gorszy w swoim zamyśle od pierwszego i w poczuciu niewłaściwości burzy fundamenty, które wznosi urok jego poprzednika.
Mój brat, choć z zainteresowaniem wysłuchał pana Gaskella, nie odpowiedział i temat upadł
ROZDZIAŁ III
Tego samego lata roku 1842 prawie w połowie czerwca John napisał do mnie i zaprosił do Oksfordu na uroczystości z okazji Tygodnia Pamięci[12]
