Gęby, dzioby i nochale ebook i audiobook

Text © Miko­łaj Gola­chow­ski, 2016 Illu­stra­tions © Maria Buli­kow­ska, 2016 This edi­tion © Baba­ryba, 2022

Opieka redak­cyjna: Marek Wło­dar­ski Kon­sul­ta­cje mery­to­ryczne: Szy­mon Drob­niak Opra­co­wa­nie gra­ficzne: Maria Łep­kow­ska Korekta: Kata­rzyna Sza­jow­ska

Wszel­kie prawa zastrze­żone. Powie­la­nie, roz­po­wszech­nia­nie w jakiej­kol­wiek for­mie z wyko­rzy­sta­niem jakich­kol­wiek tech­nik cało­ści lub frag­men­tów niniej­szego dzieła bez wcze­śniej­szej pisem­nej zgody wła­ści­ciela tych praw jest zabro­nione.

ISBN 978-83-67356-00-8 WAR­SZAWA 2022

Wydaw­nic­two BABA­RYBA

www.baba­ryba.pl

Wer­sję elek­tro­niczną przy­go­to­wano w sys­te­mie Zecer

WPROWADZENIE

O zwie­rzę­tach „od pupy strony” opo­wia­da­li­śmy Wam w książce pt. Pupy, ogonki i kuperki. Ale jak się zapewne domy­śla­cie, zwie­rzęta nie tylko koń­czą się, ale i zaczy­nają nie­zwy­kle fascy­nu­jąco! Ta książka będzie więc o gębach, dzio­bach i nocha­lach.

Na początku była pra­gęba… No, może nie cał­kiem na początku, bo jesz­cze wcze­śniej ist­niały pry­mi­tyw­niej­sze stwo­rze­nia, nie­ma­jące ani pra­gęby, ani nawet pra­pupy, które wchła­niały jedze­nie całym swoim cia­łem.

Więk­szość bez­krę­gow­ców (czyli stwo­rzo­nek bez krę­go­słupa i czaszki) zali­czamy do tzw. zwie­rząt pier­wo­ustych, czyli mają­cych wła­śnie pra­gębę. Z niej to, gdy stwo­rzonka te doro­śleją, powstaje ich gęba lub pasz­cza. Na dru­gim końcu powstaje zaś ich odbyt, czyli miej­sce, któ­rym wyla­tuje wszystko, co zja­dły i czego nie chcą już tra­wić.

Ale, ale… skoro bez­krę­gowce są pier­wo­uste, to kim jeste­śmy my, ludzie? Jeśli to czy­tasz, to zakła­dam, że tak jak ja jesteś krę­gow­cem (dla pew­no­ści sprawdź od razu, czy masz czaszkę i czy wyczu­wasz u sie­bie jakieś kości). W dodatku zapewne jesteś też ssa­kiem… Upew­nij się jed­nak! Zapy­taj mamę, czy uro­dzi­łeś się jak pta­szek zamknięty w jajku do wyklu­cia, czy jako krzy­czący śliczny boba­sek, który tylko marzył o mleczku z piersi mamy.

Razem z innymi krę­gow­cami (i nie tylko), czyli mię­dzy innymi rybami, pła­zami, gadami, pta­kami i resztą ssa­ków, nale­żymy do tak zwa­nych wtó­ro­ustych. A dla­czego nasze usta są wtórne? No cóż, w roz­woju żywych orga­ni­zmów na Ziemi w pew­nym momen­cie wszystko się odwraca i nasza pra­gęba to obec­nie nasz odbyt, a to, czym teraz jemy, było kie­dyś naszą pupą!

DZIOBAK

DZIO­BAK

Ni pies, ni wydra

Wszyst­kie ssaki mają pyski, mordy, ryje, pasz­cze albo twa­rze. Wszyst­kie – poza jed­nym. W Austra­lii bowiem mieszka taki cie­kawy osob­nik, który wygląda jak nie­zbyt dokład­nie poskle­jane kawałki bobra i kaczki. Nazywa się dzio­bak. Dziwny wygląd tego zwie­rzę­cia spra­wił, że gdy został odkryty ponad dwie­ście lat temu, euro­pej­scy przy­rod­nicy podej­rze­wali oszu­stwo. Myśleli, że ktoś dla sen­sa­cji pozszy­wał różne zwie­rzęta, i nie chcieli uwie­rzyć, że takie coś jak dzio­bak ist­nieje naprawdę.

Ma pła­ski dziób, któ­rego raczej spo­dzie­wa­li­by­śmy się u gęsi lub łabę­dzia. Jego dziw­ność na dzio­bie jed­nak się nie koń­czy. Do pta­ków upo­dab­nia go jesz­cze zwy­czaj skła­da­nia jaj! Jaja te nie są twarde, tylko raczej skó­rza­ste, ale i tak jak na ssaka skła­da­nie ich to duża eks­tra­wa­gan­cja.

Jakby tego było mało, kolejną cechą dzio­baka, bar­dzo u ssa­ków rzadką, jest jado­wi­tość. Dzio­baki nie mają zębów jado­wych (zresztą zwy­kłych też nie, w końcu mają dziób), tylko jado­wite ostrogi na tyl­nych łap­kach. Dla­tego pomimo pociesz­nego wyglądu zwie­rzęta te mogą być cał­kiem nie­bez­pieczne. Wpraw­dzie ich jad nie jest na tyle silny, by uśmier­cić czło­wieka, ale silny ból po ukłu­ciu dzio­baka może utrzy­my­wać się nawet przez kilka mie­sięcy.

Dzio­baki żyją w wodzie. Swo­imi wraż­li­wymi dzio­bami wyszu­kują drobne zwie­rzęta, któ­rymi się żywią. Dzięki spe­cjal­nym czuj­ni­kom w dzio­bach wyczu­wają swoje ofiary poprzez ich pola elek­tryczne, które powstają wsku­tek kur­cze­nia się ich mię­śni. Ta nie­sa­mo­wita umie­jęt­ność jest bar­dzo rzadka u ssa­ków!

dla cie­kaw­skich

Dzio­bak ma w Austra­lii bli­skiego sobie krew­niaka. To kol­czatka austra­lij­ska, która cała pokryta jest kol­cami (w razie zagro­że­nia zwija się po pro­stu w kłu­jącą kulkę). Razem należą do ste­kow­ców, które są jajo­rodne, czyli w odróż­nie­niu od wszyst­kich innych ssa­ków skła­dają jaja. Kol­czatki też mają zabawny ryjek, ale bez wąt­pie­nia to dzio­bak ma naj­ory­gi­nal­niej­szą ssa­czą buźkę na świe­cie.

NIESPORCZAK

NIE­SPOR­CZAK

Kosmita z ryj­kiem jak odku­rzacz

To malut­kie zwie­rzątko ma prze­dziwny ryjek, który wygląda tro­chę jak ssawka odku­rza­cza. Jest to jed­nak ssawka zaopa­trzona w wapienne szty­le­ciki słu­żące do nakłu­wa­nia roślin i zwie­rząt, z któ­rych wła­ści­ciel ryjka wysysa soki. Dużo jed­nak nie wyssie – naj­więk­sze z nie­spor­cza­ków mają rap­tem mili­metr dłu­go­ści. Mimo lili­pu­ciej wiel­ko­ści to praw­do­po­dob­nie naj­dziel­niej­sze zwie­rzęta na świe­cie, praw­dziwi wręcz twar­dziele! Nie­spor­czaki żyją na całym świe­cie, zna­le­ziono je nawet na Antark­ty­dzie. Wła­ści­wie jedyne, czego potrze­bują do szczę­ścia, to tro­chę wil­goci i jakiś mech lub inna roślinka do wysy­sa­nia.

Łażą sobie wów­czas nie­śpiesz­nie na ośmiu nóż­kach zakoń­czo­nych pazur­kami. Nie­które nie­spor­czaki mają oczy, ale więk­szość radzi sobie bez nich. Ciało nie­spor­czaka wygląda, jakby było oble­czone w nie­zbyt twa­rzowy, tro­chę za duży worek, nieco przy­po­mi­na­jący śpi­wór albo ska­fan­der nurka. Ten worek jest jed­nak nie­zwy­kle odporny! Kiedy zabrak­nie wil­goci, nie­spor­czak wciąga do worka nóżki i ryjek, zwija się w kulkę i… umiera.

To żadna sztuczka, umrzeć w końcu potrafi każdy. Ale nie­spor­czak, choć życie w nim cał­ko­wi­cie ustaje, potrafi ożyć nawet po wielu latach, gdy tylko pojawi się wokół niego pierw­sza kro­pelka wody. Żeby było cie­ka­wiej, w tym sta­nie ocze­ki­wa­nia, zwa­nym sta­nem prze­trwal­ni­ko­wym, nie­spor­czaki są odporne wła­ści­wie na wszystko. Można je mro­zić, goto­wać lub pole­wać kwa­sem, można ści­skać ogrom­nym ciśnie­niem – a one nic. Gdy warunki się popra­wią, jak gdyby ni­gdy nic budzą się do życia. Nie­spor­czaki są tak odporne, że jako jedyne zwie­rzęta prze­trwały nawet wizytę w kosmo­sie, gdzie pro­mie­nio­wa­nie i próż­nia zabi­jają wszyst­kich.

dla cie­kaw­skich

Te wyjąt­kowo dzi­wacz­nie wyglą­da­jące stwo­rzonka mają za to cał­kiem sym­pa­tyczne nazwy. Ich okre­śle­nie łaciń­skie, Tar­di­grada, ozna­cza „powoli cho­dzący”. Ale chyba naj­lep­sze są nazwy angiel­skie, z całą powagą więc nie­spor­czaki okre­śla się jako „wodne misie” albo „mszarne pro­siaki” (water­be­ars oraz moss piglets).

SUHAK

SUHAK

Mała anty­lopa z wiel­kim nocha­lem

Choć anty­lopy zwy­kle koja­rzą nam się z afry­kań­skimi sawan­nami, to jest jedna, która jesz­cze cał­kiem nie­dawno, bo około trzy­stu lat temu, docie­rała do Bugu, czyli do obec­nej gra­nicy naszego kraju! W dodatku nie byle jaka to anty­lopa. Suhak, zwany też sajgą albo suma­kiem, jest bez wąt­pie­nia posia­da­czem jed­nego z naj­wspa­nial­szych nosów w świe­cie przy­rody!

Jesz­cze kil­ka­dzie­siąt lat temu było ich ponad dwa miliony, ale w wyniku bez­li­to­snych polo­wań, a także róż­nych cho­rób zostało ich zale­d­wie nie­całe dwie­ście tysięcy.

Samo zwie­rzę nie jest duże: osiąga około sie­dem­dzie­się­ciu pię­ciu cen­ty­me­trów wzro­stu i wagę do czter­dzie­stu pię­ciu kilo. Jed­nak jego nochal to potężna podwójna rura maje­sta­tycz­nie przy­kry­wa­jąca cały pysz­czek!

Suhaki żyją na ste­pach środ­ko­wej Azji. Ich nie­wia­ry­godny nos naj­praw­do­po­dob­niej służy fil­tro­wa­niu prze­sy­co­nego pyłem powie­trza tego suchego śro­do­wi­ska. Zimą zaś ogrzewa się w nim mroźne powie­trze, zanim dotrze do płuc. Można więc powie­dzieć, że suhaki mają kli­ma­ty­za­cję w nosie!

Suhaki wraz z innymi anty­lo­pami należą do rodziny krę­to­ro­gich. Do tej samej rodziny należą też bawoły, kozy, owce i ich liczni kuzyni. Choć więc lek­kie i szyb­kie anty­lopy przy­po­mi­nają nasze rącze sarny, tak naprawdę znacz­nie wię­cej mają wspól­nego z kro­wami.

dla cie­kaw­skich

Suhaki mogą łączyć się w wie­lo­ty­sięczne stada. Razem prze­mie­rzają tra­wia­ste rów­niny, czę­sto towa­rzy­sząc zwie­rzę­tom wypa­sa­nym przez czło­wieka. W okre­sie godo­wym chło­paki suhaki kon­ku­rują ze sobą, a te, któ­rym się powie­dzie, mogą mieć nawet pięć­dzie­siąt dziew­czyn!

SŁOŃ MORSKI

SŁOŃ MOR­SKI

Trąba z końca świata

Każdy wie, że trąbę to ma słoń, który mieszka w Afryce albo w Indiach. Ale dużo mniej znane, choć co naj­mniej rów­nie fascy­nu­jące, są sło­nie mor­skie, które miesz­kają wokół wybrzeży naj­zim­niej­szego z kon­ty­nen­tów – Antark­tydy! Sło­nie mor­skie to naj­więk­sze foki na świe­cie. Duże samce mogą ważyć nawet pięć ton i mie­rzyć sześć i pół metra!

Wiel­kie samce, zwłasz­cza w okre­sie godo­wym, bywają bar­dzo nie­bez­pieczne. Biją się czę­sto o dziew­czyny, które zaj­mują się obok swo­imi mło­dymi i spo­koj­nie cze­kają na wynik potyczki. Wyobraźmy sobie dwa ogromne sło­nie mor­skie ude­rza­jące się z wielką siłą i gry­zące dłu­gimi na dzie­sięć cen­ty­me­trów zębami. To jak zde­rze­nie dwóch cię­ża­ró­wek! Wła­śnie wtedy przy­daje im się ich nie­sa­mo­wity nos.

U wszyst­kich chło­pa­ków tego gatunku, kiedy dora­stają, zaczyna poja­wiać się coraz dłuż­sza trąba. Nie jest tak chwytna i długa jak u słoni lądo­wych, ale u w pełni doj­rza­łych sam­ców może mieć nawet trzy­dzie­ści cen­ty­me­trów dłu­go­ści. Służy im za tubę, dzięki któ­rej mogą gło­śno ryczeć. Im więk­szy słoń i dłuż­sza trąba, tym gło­śniej­szy ryk. Kiedy inny słoń mor­ski sły­szy potężny ryk rywala, może oce­nić swoje szanse w walce i zre­zy­gno­wać. Kiedy już jed­nak doj­dzie do bójki, duża, mię­si­sta trąba służy im za tar­czę chro­niącą deli­katne oczy.

Choć na lądzie mogą wyda­wać się nie­po­radne, w oce­anie są praw­dzi­wymi czem­pio­nami. Potra­fią nur­ko­wać nawet na dwa kilo­me­try w głąb i zosta­wać pod wodą aż na dwie godziny!

Sło­nie mor­skie to naj­więk­sze ssaki płe­two­no­gie. Do tej grupy należą wszyst­kie foki, uchatki, lwy mor­skie i morsy. Wiele z nich ma zupeł­nie nie­zwy­kłe gęby. Oprócz połu­dnio­wego sło­nia mor­skiego jest jesz­cze pół­nocny, który żyje u wybrzeży Ame­ryki Pół­noc­nej. Jest tro­chę mniej­szy od antark­tycz­nego kuzyna, ale za to ma dłuż­szą trąbę. Dalej na pół­noc, w Ark­tyce, mieszka foka zwana kap­tur­ni­kiem. Żeby zaim­po­no­wać dziew­czy­nom, chło­paki z tego gatunku potra­fią nadmu­chać swój nos jak wielki czer­wony balon! Cie­kawe, czy u ludzi też byłoby to oznaką atrak­cyj­no­ści?

dla cie­kaw­skich

Nie­które płe­two­no­gie mają nie­sa­mo­wite zęby. Kły mor­sów wystają daleko z ich pyska, poma­ga­jąc im przy poru­sza­niu się i szu­ka­niu poży­wie­nia.

DZIK

DZIK

Czuły ryj

Słowo „ryj” chyba nie koja­rzy nam się zbyt dobrze. Ale cha­rak­te­ry­styczny nos dzika, nazy­wany ryjem wła­śnie, to nie­sa­mo­wite urzą­dze­nie wydo­byw­cze. Dzięki swo­jej chrzęst­nej budo­wie przed­nia część dzi­czego ryja (zwana tar­czą) jest bar­dzo twarda i mocna, a jed­no­cze­śnie ruchliwa.

W efek­cie otrzy­mu­jemy bar­dzo uży­teczną łopatkę. Dziki na ogół poszu­kują pokarmu, ryjąc zie­mię (czyli buch­tu­jąc) tak spraw­nie, że ludzie mogliby zama­wiać u nich usługę sko­py­wa­nia ogródka. Ten uni­kalny talent dzika wraz z jego bar­dzo czu­łym węchem spra­wiają, że posia­dacz ryja z łatwo­ścią odnaj­duje wszel­kie smaczne kąski na ziemi i pod jej powierzch­nią.

Dziki są wszyst­ko­żerne, czyli wci­nają zarówno korzonki, grzyby i nasiona (uwiel­biają żołę­dzie i bukowe orzeszki), jak i wszel­kie małe i więk­sze zwie­rzątka, a także padlinę. W wyszu­ki­wa­niu pokarmu są bar­dzo sku­teczne i czę­sto pod­kra­dają zdo­bycz pra­wo­wi­tym wła­ści­cie­lom. Na przy­kład jeśli ryś upo­luje sarnę i nie zje jej całej, przy­krywa swą ofiarę gałę­ziami, żeby ją przed dzi­kami scho­wać. Ale dziki i tak sobie radzą, przez co rysie muszą polo­wać dużo czę­ściej.

Dziki, które są cięż­kie, silne i nisko zawie­szone, poru­szają się po lesie jak małe kudłate rakiety. Ich opły­wowe kształty spra­wiają, że potra­fią prze­biec przez naj­więk­sza gęstwinę, po pro­stu się roz­py­cha­jąc.

Dziki żyją w gru­pach rodzin­nych, gdzie wszy­scy się kochają, wspie­rają i bro­nią. Ich głów­nym wro­giem są wilki, ale nawet one nie ata­kują dużych doro­słych dzi­ków, zwłasz­cza chło­pa­ków zwa­nych odyń­cami, które uzbro­jone są w potężne kły wysta­jące z pasz­czy (czyli sza­ble). Dziew­czyny dzi­ków (czyli lochy) są tro­chę mniej­sze, ale za to bar­dziej zaja­dłe i odważ­nie bro­nią swo­ich mło­dych (czyli war­chla­ków). Dla­tego jeśli spo­tkamy w lesie dzika, a zwłasz­cza jeśli będzie to locha z war­chla­kami, musimy natych­miast się wyco­fać.

dla cie­kaw­skich

Dziki mają świetny węch i dosko­nały słuch, ale nie­zbyt dobry wzrok. Jeśli natkniemy się w lesie na żeru­ją­cego dzika, może się zda­rzyć, że on nas czuje i coś tam już usły­szał, ale że sam robi dużo hałasu, buch­tu­jąc w ziemi, może nie być pewien, gdzie jeste­śmy. Jeśli wtedy rzuci się do ucieczki, może przy­pad­kiem ucie­kać przed nami w naszą stronę (co nie brzmi zbyt mądrze). Gdy nagle więc zoba­czy nas przed sobą, może ze stra­chu zaata­ko­wać. Dla­tego dobrym pomy­słem jest dać się zauwa­żyć. Jak to wśród ludzi – kul­tura popłaca. Należy więc powie­dzieć takiemu dzi­kowi gło­śne „dzień dobry”, on wtedy wie dokład­nie, gdzie sto­imy, i spo­koj­nie odtruchta sobie dalej.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki