Nostromo ebook

Nostromo

Opowieść z wybrzeża

Joseph Conrad

Strona redakcyjna

Johnowi Galsworthy'emu

PRZEDMOWA AUTORA

Nostromo jest książką najtroskliwiej przemyślaną ze wszystkich mych dłuższych powieści napisanych po wydaniu Tajfunu — zbioru krótkich opowiadań.

Nie twierdzę przez to, iż w tym okresie uświadomiłem sobie jakąś szczególną zmianę w mojej umysłowości i poglądach na zadania pisarza. A może nawet takiej zmiany w ogóle nie było, poza tą tajemniczą, niezbadaną dziedziną, która nie ma nic wspólnego z teoriami sztuki, subtelną zmianą w gatunku natchnienia — rzeczą, za którą nie można mnie czynić odpowiedzialnym. Co mnie jednak trochę dręczyło po ukończeniu ostatniej noweli ze zbioru objętego tytułem Tajfun, to wrażenie, że nie ma już o czym pisać na tym świecie.

Ten dziwnie negatywny i niepokojący nastrój trwał przez pewien czas, po czym pierwszym bodźcem do Nostroma — jak to już bywało przed zabraniem się do innych dłuższych powieści — stała się kursująca anegdota, zupełnie pozbawiona szczegółów, które by jej nadawały wagi.

W roku 1875 czy 1876, przebywając jako bardzo młody chłopiec w Zachodnich Indiach, a raczej w Zatoce Meksykańskiej (gdyż moje kontakty z lądem były krótkie, rzadkie i przelotne), usłyszałem opowiadanie o jakimś człowieku, który korzystając z zamętu rewolucji, sam jeden ukradł łódź załadowaną srebrem, gdzieś na wybrzeżu Tierra Firme.

Było w tym coś niezwykłego. Ale nie dowiedziałem się żadnych szczegółów, że zaś problem przestępstwa jako przestępstwa nie interesował mnie zbytnio, więc cała ta historia wyszła mi z pamięci. Zapomniałem o niej i dopiero w dwadzieścia sześć czy siedem lat później odnalazłem ją w potarganej książczynie, nabytej na ulicznej wystawie drugorzędnej księgarni. Była to autobiografia amerykańskiego marynarza, w napisaniu której dopomógł mu pewien dziennikarz. Podczas swych wędrówek marynarz ten pracował przez kilka miesięcy na pokładzie szkunera — okazało się, iż panem i właścicielem tego statku był właśnie złodziej, o którym słyszałem za młodych lat. Nie mam co do tego wątpliwości, gdyż trudno przypuścić, aby dwa zamachy tak śmiałej natury zostały dokonane w tej samej części świata, i to w związku z południowoamerykańską rewolucją.

Ten człowiek potrafił rzeczywiście zagrabić łódź naładowaną srebrem, a mógł tego dokonać tylko dlatego, że posiadał całkowite zaufanie swych zwierzchników, którzy musieli być dziwnie nieprzenikliwi w ocenie ludzkich charakterów. W opowiadaniu marynarza wychodzi on na nieposkromionego łotra i pospolitego oszusta, na figurę stetryczałą, tępą i okrutną, o ordynarnym wyglądzie zewnętrznym, na człowieka zupełnie niegodnego wielkości, do której miała go wówczas ta sposobność przypadkowa wynieść. Lubił — rzecz ciekawa — otwarcie przechwalać się swym czynem.

— Ludzie myślą, że robię majątek na moim szkunerze — mawiał — ale to nic nie jest. Nie dbam o ten zarobek. Od czasu do czasu jadę spokojnie, gdzie trzeba, i wydobywam sztabę srebra. Muszę powoli się wzbogacać, jak sami rozumiecie.

Był jeszcze jeden interesujący rys w tym człowieku. Pewnego razu wybuchła kłótnia między nim a marynarzem, któremu wyrwała się pogróżka:

— A kto mi zabroni, gdy przybijemy do lądu, donieść o tym, co pan mówił o srebrze?

Cyniczny gbur nie przestraszył się bynajmniej. Nawet się roześmiał.

— Ty głupcze, jeśli odważysz się pisnąć cośkolwiek o mnie na wybrzeżu, wpakuję ci nóż w plecy. Wszyscy tam. w porcie są. mymi przyjaciółmi, mężczyźni, kobiety i dzieci. Kto mi dowiedzie, że łódź nie zatonęła? Nie pokazałem ca, gdzie srebro jest ukryte, prawda? A więc nie wiesz nic. Przypuśćmy, że kłamałem. Hę?

Wreszcie marynarz, któremu obmierzła nikczemność tego zatwardziałego złodzieja, opuścił potajemnie szkuner. Cały ten epizod zajmuje około trzech stron w autobiografii. Nie byłoby o czym mówić, gdyby nie to, że gdy czytałem te kartki, potwierdzające zasłyszane w młodości słowa, wywołały one w mej pamięci zamierzchłe lata, kiedy wszystko było jeszcze takie świeże, tak zaskakujące, tak ciekawe; zarysy obcych wybrzeży w rozgwieżdżone noce, cienie wzgórz w słońcu, namiętności ludzkie wśród mroków, gawędy na pół zapomniane, twarze o rysach dziś już zatartych... A więc może, może istnieje coś na świecie, o czym warto pisać. W tej historii nie widziałem jednak na razie nic godnego uwagi. Jakiś szubrawiec kradnie dużą skrzynię z cennym towarem — tak ludzie mówią. Albo to prawda, albo nie — w każdym razie rzecz nie ma wartości sama w sobie. Obmyślanie szczegółów i okoliczności, w jakich grabież została dokonana, nie pociągało mnie, nie leżało bowiem w zakresie mego talentu; pomyślałem sobie, że gra niewarta świeczki. Dopiero od chwili gdy w mojej głowie zaświtała myśl, że złodziej skarbu nie musiał być koniecznie zakamieniałym łotrem, że mógł być nawet człowiekiem z charakterem, aktorem, a może ofiarą dramatu rewolucji, dramatu o wciąż zmieniającej się akcji, dopiero wtedy zamajaczyła mi zamglona jeszcze wizja kraju, który miał później stać się prowincją Sulaco, z jej wysokimi, mrocznymi szczytami Sierry, z jej mglistym Campo — niemymi świadkami wydarzeń wynikających z namiętności ludzi równie krótkowzrocznych w dobrym, jak w złym.

Takie oto były prawdziwe a zawiłe przyczyny narodzin Nostroma — książki. Z tą chwilą, sądzę, musiała być napisana. Ale nawet wtedy wahałem się — instynkt samozachowawczy przestrzegał mnie przed podjęciem tak dalekiej i mozolnej podróży, do kraju pełnego intryg i rewolucji. Mimo wszystko trzeba było to zrobić.

Pisanie zajęło mi większą część 1903 i 1904 roku; było w tym dużo przerw, były też nawroty, wahania. Bałem się zabłądzić, im głębsza bowiem stawała się moja znajomość tego kraju, tym szersze otwierały się perspektywy. Często także, natknąwszy się na zbyt zawiłe sprawy tej republiki, pakowałem (w przenośni) walizkę i uciekałem z Sulaco, by zmienić powietrze i napisać parę stron innej książki: Zwierciadła morza. Na ogół, jak to już wspomniałem poprzednio, pobyt mój na kontynencie Ameryki Łacińskiej — słynnej ze swej gościnności — trwał około dwóch lat. Po powrocie stamtąd zastałem (mówiąc poniekąd stylem kapitana Gullivera) moją rodzinę w dobrym zdrowiu, żonę uszczęśliwioną, że się to wreszcie skończyło, a naszego synka w postaci sporego chłopca, urósł bowiem bardzo w czasie mej podróży.

Największym dla mnie autorytetem w zaznajamianiu się z historią Costaguany był oczywiście mój czcigodny przyjaciel, zmarły don José Avellanos, poseł nadzwyczajny na dworach Anglii, Hiszpanii eta, eta, autor bezstronnego i pełnego elokwencji dzieła pt. Historia pięćdziesięciu lat nierządu. Książka ta nigdy nie została wydana (o przyczynach czytelnik dowie się z powieści) i ja jestem jedynym człowiekiem na świecie, który posiadł jej treść. Opanowałem i poważnie przemyślałem tę treść, co zajęło mi ogromnie wiele godzin, myślę więc, że można zaufać mojej dokładności. By rozproszyć obawy podejrzliwych czytelników, a sobie oddać sprawiedliwość, zaznaczam, że pewne aluzje historyczne, które tu wprowadzam, nie mają na celu popisania się erudycją posiadaną wyłącznie przeze mnie, ale że każda z tych aluzji odnosi się ściśle do rzeczywistości: albo rzuca światło na charakter wypadków, albo dotyczy bezpośrednio losów opisywanych osób.

Jeśli chodzi o ich własne dzieje, czy to arystokracji, czy ludu, mężczyzn czy kobiet, południowców czy Anglosasów, bandytów czy polityków, to usiłowałem nakreślić je ręką tak chłodną, jak mi na to pozwalał żar własnych, ścierających się wzruszeń. W gruncie rzeczy są to także dzieje ich walk. Rzeczą czytelnika jest orzec, w jakim stopniu w swoich czynach i tajonych zamysłach, które ujawniają się pod gorzkim naciskiem okoliczności, opisywani przeze mnie ludzie zasługują na zainteresowanie. Wyznaję, że ta epoka jest dla mnie epoką najtrwalszych przyjaźni i niezapomnianej gościnności. Z głęboką wdzięcznością muszę tu wymienić panią Gould, „największą panią w Sulaco" — którą możemy spokojnie powierzyć opiece wiernego w swych nie wyjawionych uczuciach doktora Monyghama — a także wspomnieć Karola Goulda, organizatora-idealistę, człowieka wielkich interesów, pozostawiając go jego kopalni — skąd nie ma już na tym świecie ucieczki. O Nostromie, stanowiącym kontrast rasowy i społeczny z poprzednim — mimo iż obaj zostali zniewoleni przez srebro z kopalni San Tomé — czuję się w obowiązku powiedzieć coś więcej.

Nie miałem wahań robiąc mojego głównego bohatera Włochem. Przede wszystkim było to zupełnie prawdopodobne: roiło się w tym czasie od Włochów w Zachodniej Prowincji, jak się o tym każdy czytelnik z mojej książki przekona; po wtóre nikogo innego nie mógłbym postawić obok Giorgia Violi, „Garibaldina", wyznawcy idei dawnych, humanitarnych rewolucji. Co do mnie, chodziło mi o człowieka z ludu stojącego jak najdalej od klasowych konwencji i od ustalonego sposobu myślenia. Nie jest to z mej strony wycieczka przeciw konwencjom. Powody, które mnie do tego skłoniły, były natury artystycznej, a nie moralnej. Gdyby Nostromo był Anglosasem, dążyłby do wzięcia udziału w lokalnej polityce. Tymczasem mój Nostromo nie dąży osobiście do roli przywódcy. Nie chce wyrastać ponad tłum. Wystarcza mu czuć się potęgą w masach ludowych.

Jeśli utworzyłem Nostroma takim, jakim jest, wpłynęło na to w dużej mierze natchnienie płynące ze wspomnień, dalekich i młodzieńczych, o pewnym śródziemnomorskim marynarzu. Ci, którzy czytali niektóre ustępy moich powieści, zrozumieją od razu, co mam na myśli mówiąc, że Dominik, padrone „Tremolina", mógł był w pewnych okolicznościach zostać Nostromem. On i ja byliśmy zamieszani w przedsięwzięcie raczej absurdalne, lecz absurdalność nie ma tu znaczenia. Przyjemnie jest pomyśleć, że w mojej pierwszej młodości musiało jednak tkwić we mnie coś takiego, co zdołało narzucić temu człowiekowi jego na wpół gorzką wierność i na wpół ironiczne przywiązanie. Słyszałem wiele powiedzeń Nostroma wypowiadanych po raz pierwszy głosem Dominika. Z ręką na sterze, tocząc nieustraszonym wzrokiem po widnokręgu, rzucał spod swego mniszego kaptura zacieniającego twarz zwykłe słowa, jakimi ten cyniczny mędrzec rozpoczynał swoje przemówienia: „Vous autres gentilhommes! Mówił to drwiącym tonem, który do dziś dnia dźwięczy mi w uszach. Jak Nostromo! — „Wy, hombres finosl" Zupełnie jak Nostromo. Tylko że Dominik, Korsykanin, z pewną dumą wymieniał szereg swoich przodków, czego Nostromo nigdy nie czynił, choć jego ród był o wiele starszy. Był człowiekiem dźwigającym ciężar niezliczonej ilości pokoleń, a nie mającym żadnych paranteli, którymi by mógł się chlubić. Jak wszyscy synowie ludu.

Odziedziczony po przodkach realizm, nieopatrzność i szczodrobliwość, hojne szafowanie sobą, męska próżność, niejasne poczucie swej wielkości, wierność i zdolność do poświęceń, zaprawiona domieszką rozpaczy i desperacką w swoich impulsach — oto cechy Nostroma, które dowodzą, że jest człowiekiem z ludu, że jest jego silą nie pragnącą przewodzić, siłą, która włada od wewnątrz. Gdy po latach, już jako człek dojrzały, przeistoczył się w słynnego kapitana Fidanzę, gdy zdobył sobie w kraju punkt oparcia, gdy chodził za swymi sprawami po nowożytnych ulicach Sulaco, odprowadzany spojrzeniami pełnymi szacunku, gdy odwiedzał wdowę po cargadorze lub wstępował na zebrania Loży, przysłuchując się w milczeniu przemówieniom anarchistów, ten zagadkowy patron odradzającego się ruchu rewolucyjnego, zamożny i godzien zaufania towarzysz Fidanza, noszący w piersi świadomość swego moralnego bankructwa, pozostawał nadal nieodrodnym synem ludu. W swym stosunku do życia, które jednocześnie kocha i którym gardzi, w swym obłąkanym przekonaniu, że go zdradzono, że umiera zdradzony — nie wiadomo przez co i przez kogo — jest wciąż typowym przedstawicielem ludu, jego Wielkim Człowiekiem — noszącym w sobie osobisty dramat.

Pragnąłbym wspomnieć o jeszcze jednej postaci poznanej w tych niespokojnych czasach: o Antonii Avellanos, „pięknej Antonii". Nie śmiem twierdzić, że jest typową przedstawicielką panien Ameryki Łacińskiej. W moim przekonaniu, tak. Ukazuję ją jakby na drugim planie, u boku ojca (mego czcigodnego przyjaciela), ale mam nadzieję, że jej postać rysuje się dość wyraźnie, by to, co zamierzam powiedzieć, było zrozumiałe. Otóż z tych wszystkich ludzi, którzy razem ze mną oglądali narodziny Zachodniej Republiki, ona jedna pozostawiła w mej pamięci wrażenie ciągłości życia. Antonia — arystokratka i syn ludu Nostromo są budowniczymi nowej ery, istotnymi twórcami nowego państwa; on — przez swe legendarne, śmiałe czyny, ona —przez iście kobiecą siłę, jako jedyna istota, zdolna wzniecić szczere, namiętne uczucie w sercu szydercy. Gdyby mnie coś kiedy skłoniło do powrotu do Sulaco (nie chciałbym za nic oglądać zmian, jakie tam zaszły), byłaby to osoba Antonii. A właściwą tego przyczyną — dlaczego nie miałbym być szczery? — prawdziwą przyczyną jest fakt, iż stworzyłem ją na podobieństwo pierwszej mojej miłości. Jakżeśmy ją podziwiali w naszym gronie dorastających chłopaków, kolegów jej braci! Spoglądaliśmy na tę dziewczynę z ledwo ukończoną szkołą jako na herolda wiary, do której skłaniał nas wrodzony instynkt, ale którą ona jedna umiała głosić z nigdy nie gasnącą nadzieją. Miała może więcej żaru i mniej pogody od Antonii, ale była bezkompromisową purytanką w zakresie spraw dotyczących patriotyzmu, bez najlżejszej domieszki światowego wyrachowania w myślach. Nie byłem jedynym, który się w niej kochał, byłem jednak tym, który najczęściej słyszał od niej słowa surowej nagany za lekkomyślność — podobnie jak biedny Decoud — i znosił ciosy jej raniących inwektyw. Ona niezupełnie mnie rozumiała, mniejsza o to. Tego popołudnia, gdy przyszedłem jak skruszony, a jednocześnie zuchwały grzesznik z ostatnim pożegnaniem, uścisnęła mi rękę tak mocno, że serce skoczyło mi w piersi, i dostrzegłem łzy, które zaparły mi oddech. Zmiękła w tej ostatniej chwili, jakby nagle pojęła (byliśmy jeszcze takimi dziećmi!), że odjeżdżam naprawdę i na dobre, że odjeżdżam bardzo daleko — gdzieś aż do Sulaco, nieznanej krainy, ukrytej przed naszymi oczyma w mroku Zatoki Placido. Oto dlaczego marzę czasem o tym, by raz jeszcze rzucić okiem na „piękną Antonię" (czyżby na tamtą?), przesuwającą się w mroku wielkiej katedry. Widzę ją, jak odmawia krótką modlitwę nad grobem pierwszego i ostatniego kardynała-arcybiskupa Sulaco, jak w nabożnej zadumie staje przed pomnikiem don Joségo Avellanosa, by potem rzucić przewlekłe, rzewne i wierne spojrzenie na pamiątkowy medalion Marcina Decouda i wyjść z pogodną twarzą na wielką plaza, zalaną słońcem. Ze swą białą głową i wyprostowaną postacią jest już tylko relikwią przeszłości, mijaną obojętnie przez ludzi oczekujących niecierpliwie świtu nowych er, zamętu nowych rewolucji.

Ale jest to najnieprawdopodobniejsze z marzeń. Już za tych dawnych czasów zrozumiałem, że od chwili kiedy duch opuścił ciało wspaniałego capataza, syna ludu — uwolnionego wreszcie od ciężkiego jarzma miłości i bogactwa —nie mam już zgoła co robić w Sulaco.

J. C.

Październik 1917

CZĘŚĆ PIERWSZA. SREBRO KOPALNI

ROZDZIAŁ PIERWSZY

Za czasów panowania tu Hiszpanii i jeszcze w czasach późniejszych miasto Sulaco — w przepychu swych pomarańczowych gajów, świadczących o jego starożytności — nie było z punktu widzenia handlowego niczym więcej niż nabrzeżnym portem, w którym uprawiano dość ożywiony miejscowy handel indygiem i niewyprawnymi skórami wołów. Niezgrabne galeony dawnych zwycięzców, przeznaczone na głębokie wody i niezdolne do poruszania się bez silnego wiatru, podczas gdy dla uruchomienia nowożytnego klipera wystarcza samo trzepotanie żagli, dawno przestały ukazywać się w Sulaco z powodu ciszy panującej prawie nieustannie w rozległej jego zatoce. Dostęp do wielu portów na kuli ziemskiej bywa utrudniony przez zdradliwe skały podwodne i burzliwe wybrzeże. Uroczysta cisza głębokich wód Golfo Placido przez wieki całe chroniła Sulaco przed zakusami międzynarodowego handlu, zatoka bowiem tworzyła niejako olbrzymią, pozbawioną dachu i otwartą na ocean, półkolistą świątynię, której ścianami były wyniosłe góry obwieszone draperią żałobnych chmur.

Po jednej stronie tej szerokiej wnęki, która wgłębia się w prostą linię wybrzeża Republiki Costaguana, ostatnim cyplem kształtu ostrogi jest nieznaczny przylądek zwany Punta Mala. Ze środka zatoki nie widzi się wcale tego punktu wybrzeża, tylko bok stromego wzgórza, stojącego poza nim, zarysowuje się słabo jak cień na niebie.

Po drugiej stronie coś, co mogłoby się wydawać oderwanym, zwojem błękitnej mgły, lekko majaczy na tle jarzącego się widnokręgu. Jest to półwysep Azuera, dziki chaos ostrych skał i kamiennych tarasów poprzerzynanych pionowymi wąwozami. Wysuwa się on daleko w morze, na kształt nieociosanego łba z kamienia, osadzonego na wątłej szyi, którą tworzy ławica piasku zarośnięta kolczastymi krzewami i łącząca go z zielonym wybrzeżem. Całkowicie pozbawiony wody — gdyż deszcze spływają natychmiast ze wszystkich jego zboczy do morza — półwysep ten nie posiada, jak mówią, piędzi ziemi, na której mogłoby wyrosnąć bodaj źdźbło trawy. Zda się być obarczony przekleństwem. Nędzarze, którym jakiś mroczny instynkt, szukający pocieszenia, każe łączyć pojęcie zła z pojęciem bogactwa, objaśniają przybysza, że półwysep jest martwy dlatego, iż mieści w sobie zakazane skarby. Prostacy z tych stron: peonowie z estancji, vaquerosy z pastwisk nadmorskich, obłaskawieni Indianie przebywający mile drogi po to, by sprzedać na targu wiązkę trzciny cukrowej lub koszyk kukurydzy za trzy pensy, dobrze wiedzą, że wielkie pokłady błyszczącego złota leżą w mrokach głębokich przepaści, przecinających kamienne szlaki Azuery. Według tradycji wielu poszukiwaczy przygód w dawnych czasach zginęło w wyprawach na półwysep. Opowiadają, że i później, już za pamięci ludzkiej, dwóch wędrownych marynarzy — może Americanos, a w każdym razie gringos — zwerbowało pewnego mozo, nicponia i oszusta, i we trzech skradli osła, którego objuczyli wiązką suchego drzewa, skórzanym worem z wodą, a także żywnością na kilka dni. Tak zaopatrzeni, z rewolwerami u pasa, wyruszyli torując sobie drogę za pomocą noży zwanych machetes poprzez kolczaste krzewy zarastające szyję półwyspu.

Następnego wieczoru — po raz pierwszy, odkąd pamięć sięga — spiralna, blada smuga dymu, mogąca pochodzić tylko z roznieconego ogniska, ukazała się na tle nieba, powyżej ostrej grani kamiennej głowy. Załoga nabrzeżnego szkunera, który zwinął żagle o trzy mile od brzegu, wpatrywała się ze zdumieniem w tę smugę dymu aż do zupełnego zmierzchu. Pewien Murzyn, rybak, mieszkający w pobliżu w samotnej chacie nad małą zatoką, widział wyruszającą wyprawę i teraz wyczekiwał na jakiś znak. O samym zachodzie słońca zawołał żonę i oboje śledzili to dziwne, złowróżbne zjawisko z niedowierzaniem, z zazdrością i zgrozą.

Bezbożni awanturnicy nie dali już znaku życia. Nie ujrzano już nigdy ani marynarzy, ani Indianina, ani skradzionego osła. Za duszę owego mozo, mieszkańca Sulaco, żona zamówiła kilka mszy, co zaś do biednego kłapoucha, to zapewne, jako bezgrzesznemu, dane mu było umrzeć własną śmiercią. Natomiast obaj gringos — według podania — przebywają do dziś dnia wśród skał, żywe widma obarczone klątwą osiągniętego powodzenia. Dusze ich nie mogą oderwać się od ciał stojących na straży odkrytych skarbów. Są teraz bogaci, głodni i spragnieni. Wytworzyła się dziwna baśń o upartych duchach tych zuchwałych cudzoziemców-heretyków, duchach, które wolą cierpieć w wynędzniałych, zasuszonych ciałach niż zgodzić się na chrześcijańskie wyrzeczenie się zdobyczy, co przyniosłoby im wyzwolenie.

Tacy są legendarni mieszkańcy Azuery strzegący zakazanego skarbu. Cień, widoczny na niebie po tej stronie, a po stronie przeciwnej okrągła plama błękitnej mgły, tuż nad jasną granicą widnokręgu, tworzą dwa najdalej wysunięte punkty zatoki, która nosi nazwę Golfo Placido, ponieważ od najdawniejszych czasów nie pamiętano, aby silny podmuch wiatru przeszedł nad jej wodami.

Przepływając nakreśloną w wyobraźni linią pomiędzy Punta Mala i Azuerą, okręty przybywające z Europy do Sulaco tracą od razu silny wiatr oceanu. Stają się igraszką kapryśnych powiewów, które — bywało — przekomarzają się z nimi przez trzydzieści godzin z rzędu. Przez większość dni w roku przylądek zamykający zatokę bywa zasłonięty przed oczyma żeglarzy ogromnym zwałem gęstych, nieruchomych chmur. W pogodne dni — a te zdarzają się rzadko —inny cień pada na rozlewisko wód. Świt zjawia się za wyniosłym, zębatym murem Kordylierów, które nagle wyrastają przed oczyma jak wizja: ciemne szczyty, strome, przepaściste zbocza wsparte na potężnym fundamencie lasów, wynurzającym się z samej krawędzi wybrzeża. Spośród tych szczytów wyłania się w całym majestacie na tle błękitu biała głowa Higueroty. Nagie płaty olbrzymich skał wydają się małymi, czarnymi plamkami na gładkiej kopule śniegu.

W późniejszych godzinach, gdy południowe słońce usuwa z zatoki cień padający od gór, z niżej położonych dolin zaczynają wytaczać się chmury. Spowijając na kształt ciemnych łachmanów nagie urwiska skalne nad przepaściami powyżej lesistych zboczy, przesłaniają szczyty, ocierają się niby smugi dymu o śniegi Higueroty. I oto Kordyliery nikną z oczu, jakby się rozpływały, przemieniając się w wielkie kłęby szarej i czarnej pary, która posuwa się wolno w stronę morza i pod działaniem płomiennego upału dnia rozpuszcza się w rozrzedzonym powietrzu wzdłuż wybrzeża. Jakiś oderwany strzęp chmury usiłuje zawsze dotrzeć do środka zatoki, co rzadko mu się udaje: „Zjada go słońce", jak mówią marynarze. Chyba że jest to ciemna, piorunowa chmura, która oderwawszy się od głównego zwału, póty unosi się nad zatoką, aż wyminie Azuerę i tam, nad pełnym morzem, wybucha płomieniem i łoskotem, wciągając w grę fale jak złowrogi, powietrzny okręt piracki, unoszący się ponad widnokręgiem.

Nocą zwały chmur podnoszą się wyżej w niebo, pogrążając spokojną zatokę w nieprzeniknionych ciemnościach. Wśród tego mroku słyszy się to tu, to tam szum nagłej ulewy, która urywa się równie gwałtownie, jak się rozpoczęła. Takie chmurne noce stały się przysłowiowe wśród marynarzy żeglujących wzdłuż zachodniego wybrzeża wielkiego kontynentu. Niebo, ziemia i morze znikają całkowicie ze świata, gdy Placido — wedle miejscowego wyrażenia — zasypia pod czarną opończą. Nieliczne gwiazdy pozostałe na niebie pomiędzy rąbkiem firmamentu i sklepieniem z chmur świecą blado nad paszczą czarnej czeluści. Niewidoczny okręt sunie niepostrzeżenie pod twymi stopami, a jego żagle trzepoczą niewidoczne nad twoją głową. Nawet oko samego Boga — twierdzą brzydcy bezbożnicy — nie potrafi dojrzeć, co człowiek tam robi, i mógłbyś bezkarnie wezwać diabła na pomoc, gdybyś był pewien, że jego złej mocy nie zdławi ślepa ciemność.

Brzegi zatoki są wszędzie stronie. Trzy nie zamieszkane wysepki, wygrzewające się w słońcu tuż poza zasłoną z chmur, a położone wprost naprzeciw wjazdu do portu Sulaco, noszą nazwę Trzech Izabeli. Największa zwie się Wielką Izabelą, druga, okrągła Małą Izabelą, trzecia, najmniejsza Hermosą. Ta ostatnia ma zaledwie stopę wysokości i około siedmiu kroków średnicy: nikły, spłaszczony wierzchołek szarej skały, która po każdymi deszczu paruje jak gorący żużel i na której nikt nie odważyłby się postawić nagiej stopy przed zachodem słońca. Na Małej Izabeli stara, chropowata palma o grubym, pękatym pniu najeżonym kolcami — prawdziwa wiedźma wśród innych palm — szeleści posępną kiścią zeschłych liści nad połacią gruboziarnistego piasku. Wielka Izabela posiada źródło świeżej wody wytryskujące z zarośniętego zbocza wąwozu. Wygląda jak szmaragdowozielony klin ziemi, na milę długi, płasko położony na morzu. Wyrastają tam tuż obok siebie dwa leśne drzewa, których wysmukłe linie rzucają długi cień. Wąwóz ciągnący się wzdłuż całej wyspy zarośnięty jest krzewami; tworzy on z jednej, wyżej położonej strony głęboką rozpadlinę oplątaną gąszczem, z drugiej przemienia się w lekką wklęsłość łączącą się z wąskim szlakiem piaszczystego wybrzeża.

Z tego niżej schodzącego brzegu Wielkiej Izabeli, w oddaleniu dwóch mil, oko ludzkie dostrzega poprzez szczerbę, jakby wyciosaną siekierą w regularnym półkolu wybrzeża, port Sulaco: podłużną taflę wody przypominającą jezioro. Po jednej stronie lesiste zbocza i doliny Kordylierów spadają prostym kątem ku morzu, po drugiej — otwarta przestrzeń równiny Sulaco rozpływa się w tajemniczej, opalizującej dali, nad którą unosi się sucha mgła. Samo miasto Sulaco — nagromadzenie murów, duża kopuła i przeświecające gdzieniegdzie białe ściany miradorów wśród obszernych pomarańczowych gajów — leży pomiędzy górami a równiną, w niewielkiej odległości od portu i nieco na uboczu, co czyni je niewidocznym od strony morza.

ROZDZIAŁ DRUGI

Dla obserwatora spoglądającego na zatokę z plaży Wielkiej Izabeli jedyną oznaką, że w porcie istnieje ruch handlowy, jest kwadratowy, tępy występ drewnianego pomostu, który Kompania Parowej Żeglugi Oceanicznej (zwana w potocznej mowie O.S.N.) zbudowała w najpłytszym miejscu zatoki wkrótce po powzięciu decyzji utworzenia w Sulaco jednej ze swych przystani dla wymiany handlowej republiką Costaguana. Republika posiada kilka portów na przestrzeni długiego wybrzeża, ale z wyjątkiem Cayty, portu o większym znaczeniu, wszystkie inne, otoczone żelaznym pierścieniem wybrzeża, mają albo zbyt wąski i niewygodny wjazd dla Okrętów — jak Esmeralda o sześćdziesiąt mil na południe — albo są tylko otwartymi przystaniami wystawionymi na wichry i bałwany morskie.

Być może, iż te same warunki atmosferyczne, które w poprzednich wiekach odstręczały kupieckie flotylle, skłoniły Towarzystwo O. S. N. do naruszenia sanktuarium spokoju chroniącego cichą egzystencję Sulaco. Lekkie, zmienne wiatry igrające na przestronnym półkolu wód u przylądka Azuery nie mogły przeciwstawić się parowej sile znakomitej floty. Rok po roku czarne kadłuby okrętów O. S. N. sunęły tam i z powrotem wzdłuż wybrzeża, wpływały i wypływały mijając Azuerę, Izabele i Punta Mala, obojętne na wszystko oprócz tyranii Czasu. Ich nazwy — imiona zaczerpnięte z mitologii —przeszły do miejscowej gwary mieszkańców całego wybrzeża, jakkolwiek bogowie Olimpu nigdy nad nim nie panowali. „Junona" znana była jedynie ze swych wygodnych kajut w kadłubie, „Saturn" z krotochwilnego usposobienia swego kapitana tudzież z malowideł i złoceń przepysznego salonu, podczas gdy „Ganimed", przeznaczony wyłącznie do transportu bydła, unikał przewożenia pasażerów z wybrzeża. Najciemniejszy Indianin z najuboższej wioski nabrzeżnej obeznany był z „Cerberem", małym, czarnym burczymuchą, pozbawionym zarówno wdzięku, jak też jakichkolwiek urządzeń, które by udogodniały życie załodze. Jego zadaniem było zapuszczanie się w wąskie zatoki wrzynające się w głąb nabrzeży zarośniętych lasem, w pobliżu potężnych, pokracznych skał — przystawał uprzejmie przed każdą najmniejszą osadą dla skupowania tam produktów, nie gardząc nawet trzema funtami kauczuku spowitego w zeschłe trawy.

Ponieważ rzadko się zdarzało, by Kompania zagubiła najmniejszy pakunek lub zmarnowała powierzonego sobie byka, nigdy zaś nie słyszano, aby jakikolwiek pasażer zatonął na jej statku, przeto sama nazwa O. S. N. budziła największe zaufanie. Ludzie twierdzili, że ich życie i dobytek były bezpieczniejsze pod opieką Kompanii na wodzie niźli w ich własnych domach na wybrzeżu.

Naczelny inspektor O. S. N. w Sulaco, zarządzający całą sekcją obsługującą Costaguanę, był bardzo dumny z postawy swej Kompanii. Wyrażało się to w powiedzeniu, które często słyszano z jego ust: „My nigdy nie popełniamy błędów." Gdy zwracał się do oficerów O. S. N., twierdzenie to przybierało formę surowego nakazu: „Nie wolno nam popełniać błędów. Nie zamierzam tolerować żadnego uchybienia, cokolwiek będzie sobie poczynał Smith na swoim odcinku."

Smith, którego nigdy nie widział na oczy, był drugim superintendentem Kompanii, urzędującym o tysiąc pięćset mil od Sulaco. „Nie mówcie mi o tym człowieku."

Po takim powiedzeniu uspokajał się nagle i porzucał temat z wyszukaną niedbałością:

— Smith tyle wie o tej części świata co małe dziecko.

„Nasz nieoceniony señor Mitchell" dla Kompanii i oficjalnych kół w Sulaco, „Mantyka Joe" dla komendantów jej statków, kapitan Józef Mitchell pysznił się swą głęboką znajomością ludzi i spraw tego kraju — cosas de Costaguana. Wśród tych ostatnich za niekorzystne dla spokojnego biegu pracy swej Kompanii uważał częste zmiany rządu, narzucane przez rewolucje o charakterze wojskowym.

Polityczna atmosfera republiki była w owym czasie przeważnie burzliwa. Patrioci, zbiegowie z pobitej partii, wykazywali tyle zręczności, że powracając na wybrzeża przywozili ze sobą na parowym statku spory ładunek ręcznej broni amunicji. Kapitan Mitchell oceniał tę zaradność jako wprost zdumiewającą, zważywszy całkowite ich ogołocenie w chwili ucieczki. Dodawał przy tym: „Przekonałem się, że ci ludzie nie mają nigdy przy sobie dosyć gotówki na opłacenie przejazdu poza granice kraju." Mówił ze znajomością rzeczy, gdyż w pewnych pamiętnych okolicznościach przypadła mu rola ratowania życia ówczesnego dyktatora tudzież kilku wyższych urzędników z Sulaco: dygnitarza politycznego, dyrektora ceł i komendanta policji —należących do obalonego reżimu. Nieszczęsny señor Ribiera (tak brzmiało nazwisko dyktatora), przedzierając się przez górskie szlaki, przebył przestrzeń osiemdziesięciu mil po przegranej bitwie pod Socorro w nadziei, że wyprzedzi fatalną nowinę — czego oczywiście nie udało się dokonać na kulawym mule. Co więcej, ten ostatni padł docierając do Alamada, miejsca, w którym orkiestra wojskowa grywa wieczorami w przerwach między jedną rewolucją a drugą. „Tak, panie —opowiadał kapitan Mitchell ze złowieszczą powagą — niewczesna śmierć tego muła zwróciła uwagę na nieszczęśliwego jeźdźca. Został rozpoznany przez kilku dezerterów z dyktatorskiej armii, kręcących się wśród łajdackiego motłochu, który zabierał się już do tłuczenia szyb w gmachu Intendencji."

Wczesnym rankiem pamiętnego dnia miejscowe władze Sulaco schroniły się do urzędu Kampanii O. S. N. (mieszczącego się w mocnym budynku u nasady mola), wydając miasto na łup zrewolucjonizowanego pospólstwa. Dyktator był szczególnie znienawidzony przez ludność z powodu surowych zarządzeń poborowych, jakie zmuszony był wydać w związku z toczącą się walką, i mógł spodziewać się, że tłum rozerwie go na strzępy. Szczęśliwym zrządzeniem Opatrzności, Nostromo — nieoceniony człowiek — znalazł się pod ręką z kilkunastoma robotnikami włoskimi, których sprowadzono do budowy Centralnej Kolei Państwowej, i potrafił wyrwać dyktatora z rąk tłuszczy — przynajmniej na jakiś czas. Ostatecznie kapitanowi Mitchellowi udało się przewieźć wszystkich własną łodzią na statek parowy należący do Kompanii O. S. N. — a była to „Minerwa", która szczęśliwym zbiegiem okoliczności właśnie zawinęła do portu.

Musiał spuszczać tych panów na linie z otworu wybitego w tylnej ścianie domu, podczas gdy tłuszcza zgromadzona na wybrzeżu ryczała i pieniła się u stóp budynku od strony wjazdu. Musiał gnać ich przez całą długość mola na łeb na szyję w rozpaczliwym pośpiechu i tu znowu Nostromo — chłop jeden na tysiąc — stojąc teraz na czele dokerów Kompanii zatrzymał napór tłumu dając uciekającym czas na przedarcie się do łodzi przygotowanej dla nich na drugim końcu mola z flagą O. S. N. na rufie. Posypały się strzały, kamienie i kije, rzucano także nożami. Kapitan Mitchell chętnie pokazywał podłużną bliznę ponad lewym uchem i na skroni — było to cięcie zadane ostrzem brzytwy przytwierdzonej do kija, ulubionej broni — jak twierdził — „najgorszego gatunku tutejszych Negrów".

Kapitan Mitchell był zażywnym starszym panem, noszącym wysokie, ostro zakończone kołnierzyki i krótkie baczki, miał szczególne upodobanie do białych kamizelek, a w gruncie rzeczy był wielkim gadułą, czego by się nie można było spodziewać sądząc po jego minie pełnej wyniosłej rezerwy. „Ci panowie — mawiał uroczyście, wlepiając wzrok w swego rozmówcę — musieli zmykać jak króliki. Ja także zmykałem jak królik. Pewien rodzaj śmierci budzi... hm, hm — budzi wstręt w-w-w-szanującym się człowieku. Zatłukliby mnie także na śmierć. Rozszalały tłum, proszę pana, nie ma rozeznania. Opatrzność zrządziła, że zawdzięczamy ocalenie mojemu capataz de cargadores, jak go tu powszechnie nazywają. Ten człowiek był kiedyś zwykłym bosmanem na włoskim statku, dużym genueńskim okręcie, jednym z nielicznych, które z Europy zawijały z ładunkiem do Sulaco, zanim powstała państwowa centrala. Poznałem się od razu na jego wartości. Porzucił służbę morską, gdyż zaprzyjaźnił się tu z bardzo porządnymi ludźmi, swymi rodakami, a przy tym, przypuszczam, chodziło mu o poprawę bytu. Ja, panie, jestem bardzo dobrym znawcą ludzkich charakterów. Zatrudniłem go jako dozorcę naszych dokerów i całego mola. Nie był niczym więcej. A jednak bez niego señor Ribiera byłby dziś nieboszczykiem. Ten Nostromo, panie, człowiek bez skazy, stał się postrachem wszystkich rzezimieszków w mieście. Byliśmy wtedy zadręczeni, dosłownie zadręczeni przez tych ladrones i matreros, złodziei i zbójów z całej prowincji. Korzystając z okazji grasowali tu w Sulaco przez przeszło tydzień. Zwietrzyli, że zbliża się koniec. Pięćdziesiąt procent tej morderczej tłuszczy rekrutowało się. panie, spośród zawodowych bandytów, włóczących się po Campo, ale nie było wśród nich ani jednego, który by nie słyszał o Nostromo. A tutejszym leperos wystarczał widok jego czarnych wąsów i białych zębów. Kurczyli się przed nim, panie! Ot, co znaczy siła charakteru."

Można było słusznie powiedzieć, że Nostromo sam ocalił życie tym panom. Kapitan Mitchell, ze swej strony, nie opuścił ich do chwili, kiedy dopadłszy „Minerwy" osunęli się zdyszani, przerażeni i wzburzeni, ale już bezpieczni na zbytkowne aksamitne sofy w salonie pierwszej klasy. Do ostatniej chwili nie zwracał się do eks-dyktatora inaczej jak tytułując go „jego ekscelencją".

— Nie mogłem odmówić mu tytułu. Ten człowiek, panie, był zdruzgotany — trupio blady, siny, pokiereszowany na całym ciele.

„Minerwa" tym razem nie rzuciła kotwicy. Inspektor wydał jej rozkaz natychmiastowego opuszczenia portu. Towar nie został wyładowany, a pasażerowie oczywiście nie zamierzali lądować. Słyszeli strzały i widzieli jak na dłoni walkę toczącą się nad samą wodą. Odparty motłoch skierował teraz swoją furię na Urząd Celny; był to posępny, niewykończony budynek o wielu oknach, położony o dwieście jardów od urzędu O. S. N. i poza tym ostatnim jedyny stojący blisko portu. Kapitan Mitehell po wydaniu komandorowi „Minerwy" zarządzenia, aby „tych panów" wysadził w pierwszej przystani poza granicą Costaguany, sam powrócił na swej łodzi, by rozejrzeć się, co pozostaje do zrobienia w zakresie ochrony własności Kompanii O. S. N. Obrońcami tej ostatniej, jak i dobytku kolei żelaznej byli rezydenci Europejczycy, a więc sam kapitan Mitchell i sztab inżynierów zatrudnionych przy budowie drogi. Do pomocy mieli Baskijczyków i Włochów, robotników, którzy wiernie stanęli przy swych angielskich zwierzchnikach. Również dokerzy Kompanii, tubylcy, zachowywali się dzielnie pod wodzą swego capataza. Ta gromada włóczęgów, mieszańców wszelkich ras, będących w ustawicznej zwadzie z innymi bywalcami miejscowych spelunek, z radością skorzystała z okazji wyrównania osobistych porachunków w tak pomyślnych okolicznościach. Nie było wśród nich ani jednego, który by w tej czy innej chwili nie dojrzał z przerażeniem rewolweru Nostroma tuż przy swojej twarzy lub nie był w jakiś sposób przez niego poskromiony. „Nasz capataz — mawiali o nim — to kawał chłopa, niestrudzony nadzorca, zbyt pogardliwy, by ludziom wymyślać, a budzący postrach tym większy, że trzyma się od wszystkich z daleka." I patrzcie! Ten człowiek był teraz ich wodzem, łaskawie się do nich zniżał, obrzucając tego i owego obwiesia żartobliwymi uwagami.

Takie dowództwo dodawało ducha i, prawdę powiedziawszy, motłochowi udało się tylko podpalić jeden jedyny magazyn podkładów kolejowych, które, nasycone kreozotem, dobrze się paliły. Główne natarcie, skierowane na tereny kolejowe, na biura O. S. N., a zwłaszcza na Urząd Celny, w którego skarbcu znajdowała się, jak wiadomo, pokaźna ilość srebra w sztabach, załamało się kompletnie. Nawet niewielka gospoda, utrzymywana przez starego Giorgia, a stojąca samotnie wpół drogi pomiędzy miastem i portem, uniknęła rabunku i zniszczenia, co nie było dziełem cudu, lecz tej okoliczności, że tłuszcza, znęcona pokusą srebra, poniechała skromniejszego łupu, a w powrotnej drodze nie miała czasu do stracenia. Nostromo na czele swych cargadores nacierał na nią zbyt zapalczywie.

ROZDZIAŁ TRZECI

Prawdę powiedziawszy, bronił tu tylko swego dobra. Od początku został dopuszczony do wielkiej zażyłości z rodziną właściciela gospody, którego był rodakiem. Stary Giorgio Viola, genueńczyk o białej, rozwichrzonej, prawdziwie lwiej grzywie — nazywany po prostu „Garibaldino" (podobnie jak mahometanie od Mahometa) — był, wedle określenia kapitana Mitchella, tym „poważanym, żonatym przyjacielem", za którego namową Nostromo opuścił swój statek, by szukać szczęścia na wybrzeżu Costaguany.

Pełen pogardy dla pospólstwa, jak to często bywa u nieprzejednanych republikanów, stary człowiek zlekceważył zrazu pierwsze odgłosy nadchodzącej burzy. Jak zwykle, kuśtykał sobie tego dnia w pantoflach po swojej casa wzruszając pogardliwie ramionami i mrucząc gniewnie na zamieszki pozbawione podłoża politycznego. Został więc zaskoczony w ostatniej chwili wybuchem rozruchów. Za późno było na ucieczkę z rodziną, tym bardziej że na tej rozległej równinie nie było dokąd uciekać z ociężałą signorą Teresą i dwiema małymi dziewczynkami. Signor Giorgio zabarykadował więc wszystkie otwory domu i zasiadł posępnie pośrodku zaciemnionej izby ze starą strzelbą na kolanach. Żona jego siedziała na drugim krześle obok niego, mrucząc błagalne inwokacje do wszystkich świętych z kalendarza.

Stary republikanin nie wierzył w świętych ani w modlitwy, ani w to, co nazywał „księżą religią". Wolność i Garibaldi — to były jego bożyszcza, tolerował jednak „przesądy" u kobiet i zachowywał w takich razach wyniosłą i milczącą postawę.

Jego dwie córki, starsza czternastoletnia, druga o dwa lata młodsza, skuliły się na podłodze wysypanej piaskiem po obu stronach signory Teresy, opierając głowy o jej kolana, obie przerażone, ale każda na swój sposób: ciemnowłosa Linda była wzburzona i rozjątrzona, zaś młodsza, jasnowłosa Gizella, zahukana i zrezygnowana. W pewnej chwili padrona uwolniła ręce, którymi obejmowała córki, przeżegnała się pośpiesznie i splatając palce, wybuchnęła głośniejszą skargą:

— O Gian' Battista, czemu ciebie tu nie ma? Ach, dlaczego cię nie ma!

W tym wypadku nie była to inwokacja do świętego, lecz wezwanie do Nostroma, którego był patronem. Giorgio, siedzący nieruchomo na swym krześle w pobliżu signory Teresy, obruszył się słysząc tę skargę pełną wyrzutu.

— Uspokój się, kobieto! Czy to, co mówisz, ma jakikolwiek sens? Jego obowiązek jest tam! — wymamrotał w ciemności, ona zaś urywanym głosem żaliła się dalej:

— Och! Brak mi już cierpliwości. Obowiązek! A kobieta, która była dla niego matką, nic już nie znaczy? Dziś rano ugięłam przed nim kolana: nie odchodź, Gian' Battista, pozostań w domu, Battistino, wejrzyj na tych dwoje niewinnych dzieci!

Pani Viola była także Włoszką, rodem ze Spezzi. Jakkolwiek znacznie młodsza od męża, dochodziła już do lat średnich. Rysy miała piękne, ale cerę zupełnie pożółkłą, gdyż klimat Sulaco nie służył padronie. Głos jej brzmiał bogatym kontraltem. Gdy stojąc z rękami ciasno splecionymi pod obfitym łonem napędzała krępe, grubonogie dziewczęta chińskie przy składaniu bielizny, oskubywaniu drobiu lub mieleniu zboża w drewnianych żarnach — co odbywało się na tyłach domu w przybudówkach ulepionych z gliny — umiała wydobyć z piersi tak grobową, namiętną, rozedrganą nutę, że uwiązany pies cofał się pośpiesznie do budy szczękając żelaziwem łańcucha. Luis, Mulat o cynamonowej barwie skóry, ze sterczącym wąsem nad grubymi, ciemnymi wargami, czuł wtedy lekki dreszcz wzdłuż krzyża i przerywał zamiatanie gospody wspierając się na miotle z palmowych liści. Omdlewające oczy w kształcie migdałów zasłaniał powiekami i przez długi czas trwał w nieruchomej postawie.

Tak wyglądali domownicy w Casa Viola, ale cała służba uciekła tego orana przy pierwszych odgłosach rozruchów. Pusta równina wydawała się jej bezpieczniejszym schronieniem niż ściany domu, a rozumowanie to nie było bezpodstawne, gdyż po mieście krążyły prawdziwe czy nieprawdziwe pogłoski, że Garibaldino przechowuje pieniądze pod polepą kuchni. Pies uwiązany na tyłach domu, kudłate, wiecznie rozdrażnione zwierzę, szczekał zajadle lub skamlał żałośnie na przemian, wpadając i wypadając z budy, zależnie od nasilenia wściekłości czy strachu.

Wycie tłumu i okrzyki wznosiły się i zamierały jak podmuchy gwałtownego wiatru dokoła zabarykadowanego domostwa; dorywczy gruchot strzałów zagłuszał chwilami ludzką wrzawę. Bywały też przerwy, w czasie których nastawała na zewnątrz niewytłumaczona cisza. W takich chwilach nie było nic bardziej dodającego otuchy niż widok wąskich smug słonecznego światła, które wpadały przez szczeliny okiennic wprost na przeciwległą ścianę ponad porozsuwanymi krzesłami i stołami kawiarni.

Stary Giorgio wybrał tę nagą wybieloną izbę na schron. Posiadała tylko jedno okno i jedyne drzwi wychodzące na drogę pokrytą głęboką warstwą kurzu, a ogrodzoną po obu bokach żywopłotem z aloesów. Po tej drodze, prowadzącej z portu do miasta, sunęły zazwyczaj niezgrabne, skrzypiące wozy ciągnięte przez powolne woły w jarzmach — kierowali nimi młodzi chłopcy na koniach.

W jednej z takich chwil ciszy Giorgio poruszył strzelbą. Złowrogi szczęk broni wyrwał cichy jęk z piersi kobiety siedzącej sztywno obok niego. Nagły wybuch zuchwałych okrzyków tuż przy domu przeszedł równie nagle w bezładny, jękliwy pomruk. Ktoś biegł — przez chwilę słychać było pod drzwiami urywany oddech, potem tupot koński i ludzkie kroki tuż przy ścianie. Czyjeś ramię otarło się o okiennicę, gasząc jasne smugi słońca przecinające całą szerokość izby. Ręce signory Teresy, które obejmowały klęczące postacie dziewczynek, zacisnęły się kurczowo.

Motłoch odparty od Urzędu Celnego rozbił się na kilka band uciekających przez pole w stronę miasta. Przytłumiony łoskot nieregularnych wystrzałów, oddanych gdzieś daleko, wywołał w odpowiedzi równie daleką, głuchą wrzawę. W przerwach pojedyncze strzały brzmiały słabo, a niski, długi biały budynek o zasłoniętych oknach wydawał się punktem centralnym wzbierającego tumultu, który zataczał coraz szersze kręgi wokół zaryglowanego przybytku milczenia.

Ostrożne ruchy i szepty rozbitej bandy, szukającej chwilowego schronu za ścianą Casa Viola, napełniły teraz mroczną izbę poprzecinaną spokojnymi smugami promieni słonecznych jakimiś złowieszczymi dźwiękami. Brzmiały one w uszach właścicieli gospody jak tajemnicze narady prowadzone szeptem przez niewidzialne duchy snujące się dokoła ich krzeseł, narady dotyczące podpalenia domu cudzoziemca.

Było to nie byle jaką próbą dla nerwów. Stary Viola podniósł się ociężale ze strzelbą w dłoni, niezdecydowany, nie wiedzący, jak zapobiec nieszczęściu. Słychać było teraz wyraźne głosy za ścianą. Signora Teresa z przerażenia wychodziła z siebie.

— Ach zdrajca! zdrajca! — mówiła przez zęby prawie niedosłyszalnie. — Spalą nas, a ja dziś padałam przed nim na kolana. Nie! on wolał biec jak pies za swymi Anglikami!

Zdawała się myśleć, że sama obecność Nostroma w domu zapewniłaby bezpieczeństwo. Dowodziło to, jak dalece ona także była pod urokiem tego rozgłosu, jaki capataz de cargadores zdobył sobie na całym wybrzeżu i wzdłuż linii kolejowej u Anglików i u miejscowej ludności. Wobec niego, a nawet na przekór własnemu mężowi, wyszydzała jego sławę, czasem dobrodusznie, częściej ze szczególną goryczą. Kobiety bowiem bywają nieumiarkowane w swoich sądach, jak mawiał ze spokojem stary Giorgio przy rozmaitych okazjach. Teraz, trzymając broń w pogotowiu i nie spuszczając z oka zaryglowanych drzwi, pochylił się nad głową żony i głosem cichym jak oddech wyszeptał jej w ucho, że Nostromo byłby tu całkowicie bezsilny. Cóż mogło zrobić dwóch ludzi zamkniętych w izbie przeciwko dwudziestu lub więcej zdecydowanych na podpalenie dachu? Gian' Battista myślał cały czas o Casa Viola — był tego pewien.

— On by miał o nas myśleć! On!— syknęła półprzytomnie signora uderzając się w piersi otwartymi dłońmi. — Ja go znam! O nikim nie myśli poza sobą samym.

Odgłos bliskiego wystrzału sprawił, że odrzuciła w tył głowę i zamknęła powieki. Stary Giorgio zacisnął mocno zęby pod białym wąsem i groźnie potoczył oczyma. Parę kul jednocześnie uderzyło o ścianę, słychać było osypujący się na zewnątrz tynk i jakiś głos zawołał: „Idą! idą!" Potem chwila niepokojącej ciszy — i tupot ludzkich nóg biegnących wzdłuż domu.

Napięcie, w jakim trwał stary Giorgio, nagle zelżało i uśmiech wzgardliwej ulgi ukazał się na wargach starego bojownika o lwiej głowie. Ci tu to nie byli przecie ludzie upominający się o sprawiedliwość, ale zwykli złodzieje. Walka z nimi, nawet w obronie życia, wydawała się poniżeniem dla człowieka, który, jako jeden z tysiąca Nieśmiertelnych, zdobywał Sycylię pod wodzą Garibaldiego. Żywił niewysłowioną pogardę dla tych rozruchów, wznieconych przez łotrów i leperosów, którzy nie rozumieli nawet, co znaczy słowo: wolność.

Odstawił starą strzelbę i odwróciwszy głowę wpatrzył się w portret Garibaldiego, barwną litografię w czarnej ramie na tle białej ściany. Jego oczy, nawykłe do półmroku, dostrzegały zabarwienie twarzy, czerwień koszuli, zarys potężnych ramion i czarny krąg bersaglierskiego kapelusza z kogucimi piórami, kędzierzawiącymi się nad głową. Nieśmiertelny bohater! To była wolność, która obdarzała nie tylko życiem, ale i nieśmiertelnością !

Fanatyczne przywiązanie do tego człowieka było jedynym uczuciem, które u Giorgia nie uległo osłabieniu. W momencie ulgi po przebytym niebezpieczeństwie — może największym, jakie groziło jego rodzinie od początku jej tułaczki — zwrócił pierwsze spojrzenie na portret dawnego wodza, a potem dopiero położył rękę na ramieniu żony.

Dzieci klęczały jeszcze nieruchomo na podłodze. Signora Teresa uniosła nieco powieki, jak gdyby zbudzona z bardzo głębokiej drzemki bez snów. Zanim Viola zdążył na swój rozważny sposób wypowiedzieć uspokajające słowa, zerwała się, pociągając za sobą dzieci i nabrawszy oddechu, wydała z siebie chrapliwy okrzyk. Jednocześnie rozległ się łoskot gwałtownego uderzenia w zewnętrzną stronę okiennicy. Zebrani w izbie usłyszeli nagle parskania konia i narowisty tupot kopyt na wąskiej twardej ścieżce przed domem; koniec buta uderzył znowu w okiennice, zadźwięczała ostroga i podniecony głos zawołał: „Hej tam! otwierajcie!"

ROZDZIAŁ CZWARTY

Przez całe rano Nostromo miał na oku — choć z daleka — Casa Viola, nawet wśród najgorętszej bijatyki, jaka się toczyła dokoła Urzędu Celnego. „Jeśli zobaczę dym w tamtej stronie — myślał — są zgubieni!" — Skoro tylko motłoch został rozproszony, pośpieszył na czele małej garstki włoskich robotników w kierunku gospody. Była to w rzeczy samej najkrótsza droga do miasta. Zdawało się, iż hałastra, którą teraz gonił, zamierza zrobić postój przy domu Violi; salwa wystrzałów, oddana przez pogoń poprzez aloesowy żywopłot, zmusiła ją do dalszej ucieczki. W szczelinie, wyrąbanej w żywopłocie dla szyn kolejki portowej, ukazał się Nostromo na swej srebrnosiwej klaczy. Krzyknął, wypalił z rewolweru za uciekającymi i pogalopował pod okno gospody. Domyślał się, że stary Giorgio obierze tę stronę domostwa jako schronienie.

Do oblężonych dotarł gwałtowny i zdyszany jego głos:

— Hola Vecchio! O Vecchio! Czy u was wszystko dobrze?

— A widzisz — mruknął stary Viola do żony. Signora Teresa milczała teraz. Nostromo roześmiał się za oknem.

— Padrona, jak słyszę, nie umarła.

— Zrobiłeś, co mogłeś, by mnie zabić — krzyknęła signora Teresa. Chciała jeszcze coś powiedzieć, ale głos ją zawiódł.

Linda na chwilę wzniosła oczy ku matce, a stary Giorgio wyrzekł tonem usprawiedliwienia:

— Ona jest trochę wytrącona z równowagi. Spoza domu Nostromo odrzucił ze śmiechem:

— Mnie ona nie wytrąci z równowagi. Signora Teresa odzyskała głos.

— Zawsze to mówiłam. Nie masz serca — i nie masz sumienia, Gian' Battista...

Usłyszeli, jak zawrócił konia i oddalił się od okiennicy. Garstka ludzi, którą prowadził, szwargotała z ożywieniem po włosku i po hiszpańsku, zachęcając się wzajemnie do dalszej pogoni. Stanął na ich czele wołając: Avanti!

— Niedługo przy nas pozostał. Nie ma tu cudzoziemców, którzy by go wysławiali — wyrzekła signora Teresa tragicznym tonem. — Avanti! To wszystko, o co mu chodzi. Tak! być pierwszym wszędzie, w jakikolwiek sposób, być pierwszym w oczach tych Anglików. Będą go wszystkim pokazywali: „Oto nasz Nostromo!" — Roześmiała się złowieszczo. — Cóż to za przezwisko? Co to ma być? Nostromo? Mógłby sobie obrać inne imię, nie wymyślone przez nich.

Przez ten czas Giorgio spokojnymi ruchami odryglował drzwi; światło dzienne padło na signorę Teresę z dwiema dziewczynkami u jej stóp: malowniczą postać, która zdawała się być uosobieniem macierzyńskiej egzaltacji. Ściana za jej plecami lśniła teraz oślepiającą białością, a żywe barwy na portrecie Garibaldiego zbladły w promieniach słońca.

Stary Viola stojący w drzwiach podniósł rękę, jakby chciał przekazać swe szybkie, uciekające myśli wizerunkowi dawnego wodza na przeciwległej ścianie. Nawet kiedy gotował dla inżynierów signori Inglesi (a był znakomitym kucharzem, chociaż miał ciemną kuchnię), czuł, że jest pod okiem wielkiego człowieka, który prowadził go na zaszczytny bój pod mury Gaety, gdzie tyrania byłaby sczezła na wieki, gdyby nie to przeklęte piemonckie nasienie królów i ministrów. Gdy mu się zdarzyło przypalić patelnię, na której dokonywał jakiejś delikatnej operacji z krajaną cebulką, i gdy wybiegał tylnymi drzwiami kuchni Mnąc i krztusząc się w dławiących oparach dymu, nazwisko Cavoura — tego intryganta, zaprzedanego królom i tyranom — wyrywało się z jego ust na przemian ze złorzeczeniami pod adresem chińskich dziewcząt, z wyrzekaniem na dolę kucharza i na ten zakazany kraj, w którym zmuszony był przebywać, ponieważ ukochał wolność, zduszoną w zarodku przez zdrajcę. A wtedy z innych drzwi wysuwała się postać signory Teresy, cała w czerni, okazała i niespokojna, z rozwartymi ramionami, i pochylając piękną głowę o czarnych łukach brwi wołała głębokim głosem:

— Giorgio! Ty nieposkromiony człowieku! Misericordia divina! Na takim słońcu! On się rozchoruje!

Spod jej stóp kury rozbiegały się na wszystkie strony, a o ile w gospodzie znajdowało się paru inżynierów kolejowych bawiących w Sulaco, to w oknie pokoju bilardowego zajmującego tylną część domu ukazywały się głowy młodych Anglików, podczas gdy Mulat Luis na przeciwległym końcu gospody starannie ukrywał swą obecność w kawiarni. Młode Indianki, o czarnych włosach przypominających końskie grzywy, odziane tylko w koszule i krótkie spódniczki, spoglądały tępym wzrokiem na padronę spod kwadratowo ściętych grzywek, które nosiły na czole. Ustało skwierczenie tłuszczu na patelni i dym rozwiał się w słońcu, tylko silny zapach przypalonej cebuli unosił się jeszcze w sennym, upalnym powietrzu, które ciążyło nad domostwem, a wzrok gubił się w niezmierzonych, trawą porosłych równinach, rozciągniętych pomiędzy Sierrą, górującą nad Sulaco, a wybrzeżem sięgającym het, do Esmeraldy. Przestrzeń ta zdawała się wielka jak pół świata.

Signora Teresa, po przerwie niezbędnej do wywarcia wrażenia, rozpoczynała na nowo:

— Och, Giorgio! Zostaw w spokoju Covoura i zajmij się sobą. Wiesz, że jesteśmy samotni w tym kraju, z dwojgiem dzieci, a dlaczego? Bo nie chciałeś żyć pod panowaniem króla.

Podczas gdy tak na niego patrzyła, zdarzało się, że nagle chwytała się za bok, na jej ładnych wargach pojawiał się krótki skurcz, a czarne, prosto nakreślone brwi ściągały się jakby pod wpływem złośliwego bólu lub złej myśli, zakłócającej harmonię jej pięknych, regularnych rysów.

Był to istotnie ból; potrafiła go opanowywać. Po raz pierwszy pojawił się w kilka lat po opuszczeniu ojczystej Italii. Emigrowali wtedy do Ameryki, by wreszcie osiąść w Sulaco, po wędrówkach z miasta do miasta, gdzie na przemian trudnili się bądź handlem na małą skalę, bądź organizowaniem rybołówstwa — w Maldonado — na większą skalę, gdyż Giorgio, podobnie jak wielki Garibaldi, uprawiał w swoim czasie zawód marynarza.

Czasem wyczerpywała się jej cierpliwość. Od lat ten przeszywający ból wydawał się jej nieodłączną częścią krajobrazu, na który patrzyła: blask zatoki okolonej lesistymi zboczami, a nawet światło słoneczne, stały się ciężkie i posępne, ciężkie brzemieniem cierpienia. Nie było to już słońce jej dziewczęcych lat, kiedy Giorgio, wówczas w sile wieku, zalecał się do niej z zapalczywością i powagą nad brzegiem zatoki Spezzia.

— Wracaj natychmiast, Giorgio — nakazywała. — Myślałby kto, że nie masz miłosierdzia nade mną, a tam w domu trzeba obsłużyć czterech, signori Inglesi.

— Va bene, va bene — odmrukiwał Giorgio.

I wracał posłusznie. Signori Inglesi rzeczywiście oczekiwali południowego posiłku. Cóż z tego, że należał do legionu nieśmiertelnych i niezwyciężonych oswobodzicieli ludu, dzięki którym najemnicy tyranii rozproszyli się jak plewy porwane huraganem, un urągano terribile. Działo się to wówczas, kiedy Giorgio nie miał jeszcze żony ani dzieci i kiedy tyrania nie podniosła jeszcze głowy przy pomocy zdrajców, którzy uwięzili Garibaldiego, jego bohatera.

We frontowej części domu mieściło się troje drzwi i niemal każdego popołudnia widywano w obramieniu jednego z nich białą grzywę Garibaldina, który, ze złożonymi rękoma i skrzyżowanymi nogami, wspierał swoją lwią głowę o futrynę, wpatrując się w zalesione zbocza wzgórz pod śnieżną kopułą Higueroty. Fasada jego domu rzucała czarny, długi prostokąt cienia, rozszerzający się z wolna na miękki trakt, po którym sunęły wozy zaprzęgnięte w woły. Przez szczeliny, wyrąbane w żywopłocie z oleandrów, odnoga portowej kolei żelaznej tymczasowo ułożona na równinie lśniła na zakręcie dwiema równoległymi wstęgami szyn na tle zwiędłej trawy, spalonej przez słońce, w oddaleniu sześćdziesięciu jardów od domu. Wieczorami puste pociągi towarowe składające się z płaskich wagonów okrążały ciemnozielony gaj w Sulaco, lekko się kołysząc, zdobne w białe pióropusze pary, biegły przez równinę w kierunku Casa Viola i mijały ją, by dotrzeć do bocznicy kolejowej w pobliżu portu. Włoscy maszyniści pozdrawiali Giorgia z platformy lokomotywy podniesieniem ręki, podczas gdy Murzyni zatrudnieni przy hamulcach siedzieli w niedbałych pozach na swych lorach, w wielkich kapeluszach, których ronda trzepotały na wietrze. Giorgio odpowiadał lekkim skinieniem głowy nie rozplatając skrzyżowanych rąk.

W pamiętnym dniu rozruchów ręce jego nie były skrzyżowane na piersi. Pochwycił lufę strzelby wspartej kolbą o próg i nie spojrzał ani razu na białą kopułę Higueroty, której przeczysty chłód zdawał się unosić w przestworzach w oderwaniu od rozpalonej ziemi. Oczy Giorgia wpatrywały się ciekawie w równinę. Tu i ówdzie powstawały i opadały wysokie słupy kurzu. Na nieskazitelnym niebie stało czyste, oślepiające słońce. Widać było stada ludzi biegnących na łeb na szyję, inne — zakrzepłe w bezruchu; do uszu dolatywał huk wystrzałów rozlegających się w rozżarzonym, nieruchomym powietrzu. Pojedyncze postacie piechurów gnały gdzieś w rozpaczliwym pędzie, jeźdźcy nacierali na siebie w galopie, zataczali koła i rozjeżdżali się w pośpiechu. W pewnej chwili jeden z jeźdźców zsunął się i znikł wraz z koniem w oczach Giorgia tak nagle, jakby się zapadł w otchłań. Oderwane sceny potyczek, rozgrywające się na równinie u stóp gór, które były — rzekłbyś —gigantycznym wcieleniem milczenia, wydawały się jakąś gwałtowną grą pieszych i konnych karzełków, wyrzucających z małych gardzieli bojowe okrzyki. Giorgio nigdy dotąd nie widział tej połaci równiny równie ożywionej, wskutek tego nie mógł objąć wzrokiem całej akcji od razu i podniósł rękę, by osłonić sobie oczy, gdy wtem wzdrygnął się, ogłuszony tupotem wielu końskich kopyt.

Stado koni wyrwało się z ogrodzonego pastwiska, należącego do kolei. Nadleciało jak wicher i przebiegło, parskając, wierzgając i kwicząc, w zbitej, pstrokatej, niesfornej gromadzie: migały przed oczyma gniade i siwe zady, wybałuszone gały oczne, wyciągnięte szyje, przekrwione nozdrza, długie rozwiane ogony. Ledwo stado wybiegło na drogę, podniosła się spod jego kopyt brunatna kurzawa, tak że Giorgio, oddalony zaledwie o sześć jardów od traktu, widział już tylko niewyraźne zarysy karków i nóg końskich, pod którymi drżała ziemia.

Viola zakaszlał odwracając twarz od kurzawy i potrząsnął głową:

— Trzeba będzie jeszcze dziś przed wieczorem połapać konie — mruknął.

W kwadratowym obramieniu słonecznego światła, które wpadło przez otwarte drzwi, signora Teresa klęcząc przy krześle ukryła w dłoniach głowę, obciążoną splotami hebanowych włosów, przeplatanych nitkami srebra. Czarna, koronkowa chustka, którą zwykła osłaniać twarz, osunęła się na podłogę. Obie dziewczynki powstały już z klęczek. Trzymały się teraz za ręce, w swych krótkich spódniczkach, z rozpuszczonymi włosami, które opadały w nieładzie. Młodsza przesłaniała sobie oczy, jakby lękając się blasku. Linda zaś trzymała rękę na ramieniu siostry i patrzyła nieustraszenie w światło. Viola obrócił wzrok na swoje dzieci. Słońce podkreślało głębokie bruzdy jego twarzy, a twarz ta, o energicznym wyrazie, miała w sobie nieruchomość rzeźby. Niepodobna było odgadnąć, o czym myślał. Krzaczaste, siwe brwi osłaniały spojrzenie ciemnych źrenic.

— Cóż? Nie modlicie się jak wasza matka?

Linda nadąsała się, wydymając czerwone, aż nazbyt czerwone wargi. Miała prześliczne oczy, brązowe, z iskierką złota w każdej tęczówce, oczy pełne inteligencji i wyrazu, a przy tym tak przezroczyste, że zdawały się opromieniać blaskiem jej chudą, bezbarwną twarzyczkę. W ciemnych splotach jej włosów zjawiały się miedziane połyski, rzęsy zaś, długie i czarne jak węgiel, uwydatniały jeszcze silniej bladość jej twarzy.

— Matka zamierza ofiarować dużo świec do kościoła. Zawsze to robi, gdy Nostromo jest poza domem i gdzieś się bije. Mam je zanieść do kaplicy Madonny w katedrze.

Mówiła szybko, z pewnością siebie, głosem ożywionym i przejmującym. Potrząsnąwszy lekko ramieniem siostry dodała:

— I ją zmusimy do zaniesienia świecy.

— Zmusimy? — spytał z powagą Giorgio. — Czyżby nie chciała?

— Ona jest bojaźliwa — odrzekła Linda parskając krótkim śmiechem. — Gdy idziemy przez miasto, jej jasne włosy zwracają uwagę przechodniów. Ludzie za nią wołają: „Rubia! Patrzcie na Rubiacitę!" Zaczepiają ją na ulicy. Ona jest nieśmiała.

— A ty? Czy też jesteś nieśmiała, hę? — powoli zapytał ojciec.

Wstrząsnęła swą ciemną czupryną.

— Mnie nikt nie zaczepia.

Stary Giorgio przypatrywał się swoim dzieciom w zamyśleniu. Było między nimi dwa lata różnicy. Przyszły na świat późno, w wiele lat po śmierci chłopca. Gdyby ten żył, byłby niemal w wieku Gian' Battisty, zwanego przez Anglików Nostromo. Co się zaś tyczy córek, to surowość charakteru Violi, jego podeszły wiek oraz ciągły nawrót do wspomnień sprawiły, że nie zwracał na nie szczególnej uwagi. Kochał swoje dzieci, ale wszak dziewczęta należą raczej do matki, przy tym zbyt wiele jego uczuć pochłoną kult wolności i służba tej idei.

Jako młodziutki chłopiec zdezerterował z handlowego statku płynącego do La Plata, by zaciągnąć się do floty w Montevideo, którą dowodził wówczas Garibaldi. Później, jako żołnierz włoskiej legii w tej republice, walczącej przeciw zachłannej tyranii Rosasa, brał udział w najsroższych walkach, jakie świat widział, na bezkresnych równinach, nad brzegami olbrzymich rzek. Żył w otoczeniu ludzi, którzy wciąż wysławiali wolność, którzy dla wolności cierpieli, dla wolności ginęli w rozpaczliwej egzaltacji, z oczyma wiecznie zwróconymi ku zgnębionej Italii. Jego własny entuzjazm karmił się widokiem krwawych scen rzezi, przykładem wzniosłych poświęceń, wrzawą bitew, patosem zapalczywych proklamacji. Nie rozstawał się nigdy z wodzem, którego sobie wybrał — surowym apostołem niepodległości — trwając u jego boku w Ameryce i we Włoszech aż do nieszczęsnego dnia, kiedy pod Aspromonte jego bohater został raniony i wzięty do niewoli, a zdrada królów, cesarzy i ministrów ujawniła się w całej pełni. Ta katastrofa wsączyła w serce Giorgia gorzkie zwątpienie, zwątpił mianowicie o tym, czy potrafi kiedykolwiek zrozumieć drogi bożej sprawiedliwości.

Nie zaprzeczał jednak jej istnienia. Trzeba być cierpliwym, mawiał. Mimo że nie lubił księży, a noga jego nigdy nie postała w kościele, wierzył w Boga. Czyż proklamacje wzywające ludy do walki z tyranią nie powoływały się na Boga i na wolność? „Bóg dla mężczyzn, religia dla kobiet" — mruczał do siebie w zamyśleniu. Niegdyś na Sycylii pewien Anglik, który zjawił się w Palermo po odwrocie królewskiej armii, ofiarował mu Biblię po włosku, oprawną w ciemną skórę. Było to wydawnictwo „British and Foreign Bible Society". W okresach niepowodzeń politycznych lub zastoju, kiedy rewolucjoniści nie wydawali swych proklamacji, Giorgio, byle przeżyć, podejmował się każdej pracy, jaka się nawinęła. Bywał marynarzem, dokerem w genueńskim porcie, przez pewien czas nawet parobkiem na fermie położonej wśród gór ponad Spezzią — i w wolnych chwilach zagłębiał się w czytanie grubej Biblii. Nie rozstawał się z nią na polach bitew. Obecnie stała się jedyną jego lekturą i w obawie, by tego zwyczaju nie poniechać (gdyż druk był drobny), zgodził się przyjąć prezent w postaci okularów w srebrnej oprawie, ofiarowanych mu przez señorę Emilię Gould, żonę Anglika, który zarządzał kopalnią srebra w górach, o trzy mile od miasta. Señora Emilia była jedyną Angielką w Sulaco.

Giorgio Viola miał wielki szacunek dla Anglików. To uczucie, które się w nim zrodziło na polach bitew w Urugwaju, przetrwało lat czterdzieści, jeśli nie więcej. Niejeden Anglik przelał swą krew dla sprawy wolności w Ameryce, a pierwszy, jakiego Giorgio poznał i zapamiętał, nazywał się Samuel. Dowodził kompanią Murzynów pod Garibaldim podczas słynnego oblężenia Montevideo; zginął bohaterską śmiercią wraz ze swymi Murzynami forsując bród na Boyanie. On sam, Giorgio, osiągnął stopień podchorążego — alférez — i gotował strawę dla generała. Później, we Włoszech, już jako porucznik, jeździł z jego sztabem i dalej gotował dla generała. Nie porzucił zawodu kucharza ani podczas wojny lombardzkiej, ani podczas marszu na Rzym w kampanii rzymskiej, kiedy to chwytał woły na lasso amerykańskim sposobem. Ranny w obronie rzymskiej republiki, był jednym z czterech zbiegów, którzy wraz z generałem wynieśli z lasu na wpół martwe ciało jego żony do pobliskiej fermy, gdzie wyzionęła ducha, wyczerpana trudami straszliwego odwrotu. Giorgio przeżył wszystkie te klęski, by jeszcze doglądać swego generała w Palermo, podczas gdy na miasto padały neapolitańskie granaty rzucane z zamku. Gotował dla niego na połach Volturno po całodziennej bitwie. I we wszystkich tych okolicznościach widywał Anglików w pierwszych szeregach armii wolności. Poważał ich naród, gdyż kochali Garibaldiego. Ich księżniczki i hrabiny, jak opowiadano, całowały go po rękach, gdy przebywał w Londynie. Giorgio łatwo w to uwierzył; wszak naród był szlachetny, a człowiek prawdziwie święty. Dość było raz spojrzeć w jego oczy, by wyczytać w nich boską moc wiary i wielkie współczucie dla wszystkich, którzy żyją w nędzy, cierpią i są prześladowani.

Duch samozaparcia i prosta ofiara z siebie na rzecz wielkiej, humanitarnej idei, będące źródłem myśli i mocy owej rewolucyjnej epoki, pozostawiły na Violi swoje piętno, które objawiało się w cierpkiej pogardzie dla wszelkiej osobistej korzyści. Ten człowiek, którego motłoch w Sulaco podejrzewał o posiadanie zakopanego skarbu pod kuchnią, przez całe życie gardził pieniędzmi. Przewodnicy jego młodości żyli w ubóstwie, umierali w ubóstwie. Lekceważenie potrzeb jutra stało się nawykiem u Giorgia. Zawdzięczał je w pewnej mierze niespokojnemu życiu, pełnemu hazardu i przygód wojennych. Ale było to u niego przede wszystkim kwestią zasady. Lekceważenie bogactw nie przypominało w niczym lekkomyślności kondotiera, wynikało raczej z purytańskich zasad postępowania, zrodzonych z fanatycznego entuzjazmu, podobnych do religijnego purytanizmu.

Ten fanatyczny entuzjazm dla sprawy rzucił cień smutku na starość Giorgia Violi. Rzucił cień — gdyż sprawa zdawała się być przegrana. Zbyt wielu królów i cesarzy władało jeszcze na świecie przeznaczonym przez Boga dla narodów. Przy swej prostoduszności Viola musiał być smutny. Choć zawsze gotów do pomocy swoim rodakom i wielce poważany przez włoskich emigrantów, gdziekolwiek się z nimi zetknął (na swym wygnaniu, jak mawiał), nie mógł przed sobą ukryć, że oni wcale nie przejmują się krzywdą uciśnionych ludów. Słuchali chętnie jego opowiadań o wojnie, ale zdawali się pytać samych siebie, co jemu w końcu z tego przyszło. Nie widzieli w tym żadnej korzyści. „Nie chcieliśmy niczego! Cierpieliśmy dla dobra ludzkości!" — wykrzykiwał czasem ze złością stary Viola, a potęga jego głosu, pałający wzrok, rozwiana biała grzywa i sucha, brunatna ręka wzniesiona do nieba, jakby stamtąd oczekiwał świadectwa, wywierały wrażenie na słuchaczach. Gdy starzec zamilkł nagle odrzucając w tył głowę i wzruszając ramionami, co wyraźnie oznaczało „Po co z wami gadać?", słuchacze trącali się łokciami. Potęga uczucia, potęga własnych przekonań, to co oni w nim nazywali terribilila, zjednało Violi przydomek „starego lwa". Jakieś mało znaczące wydarzenie lub wypowiedziane słowo rozpętywało jego wymowę czy to na plaży w Maldonado, w obliczu audytorium złożonego z włoskich rybaków, czy w sklepiku, który później założył w Valparaiso, a do którego schodzili się włoscy klienci, czy wreszcie w salce kawiarnianej w Casa Viola (druga sala zarezerwowana była dla angielskich inżynierów), gdzie gromadziła się wyborowa klientela, złożona z maszynistów i rzemieślników pracujących w zakładach kolejowych.

Ci ludzie, stanowiący arystokrację wśród kolejarzy, ludzie o pięknych, pociągłych, brodatych twarzach spalonych na brąz, o lśniących czarnych kędziorach i błyszczących oczach, niektórzy ze złotym kolczykiem w koniuszku ucha, odwracali głowy od swych kart czy domina i słuchali, co mówi stary Giorgio. Jeśli czasem znajdował się w ich kompanii jakiś jasnowłosy Baskijczyk, czekał cierpliwie, oglądając swoje paznokcie, ale nie protestował. Żaden krajowiec z Costaguany nie przekraczał tego progu. Był to bastion włoski. Nawet policjanci z Sulaco w czasie nocnego patrolu podjeżdżali stępa pod okna gospody i pochylając się na siodłach rzucali okiem na sylwety zebranych, majaczące wśród kłębów dymu. Dźwięk patetycznego głosu Giorgia niósł się nad ich głowami i zdawał się rozpływać w dalekiej przestrzeni. Od czasu do czasu tylko pomocnik szefa policji, mały jegomość o szerokiej, ciemnej twarzy, co wskazywało na dużą domieszkę indiańskiej krwi, ukazywał się w gospodzie. Pozostawiając swoich ludzi z końmi na podwórzu, wkraczał do izby z pewnym siebie, przebiegłym uśmiechem i bez słowa podchodził do długiego stołu osadzonego na krzyżakach. Wskazywał na jedną z butelek na półce, a Giorgio, wtykając fajkę w zęby, osobiście mu usługiwał. Nastawała wtedy cisza, w której słychać było tylko lekkie brzęczenie ostróg. Opróżniwszy szklankę policjant niby od niechcenia obejmował badawczym wzrokiem całą izbę, po czym wychodził, dosiadał konia i zataczając krąg odjeżdżał powoli w stronę miasta.

ROZDZIAŁ PIĄTY

W taki to sposób lokalne czynniki sprawowały swą władzę nad wielkim zbiorowiskiem silnie zbudowanych obcokrajowców, którzy kopali ziemię, wysadzali skały i prowadzili parowozy, realizując „postępowe, patriotyczne przedsięwzięcie". Tymi słowy, przed osiemnastu miesiącami, excellentissimo señor don Vincente Ribiera, dyktator Costaguany, określił pracę przy budowie Centralnej Kolei Państwowej w wielkim przemówieniu, jakie wygłosił w chwili symbolicznego wbijania łopaty w murawę. Przybył umyślnie do Sulaco, gdzie po zakończonych uroczystościach Kompania O.S.N. wydała na jego cześć przyjęcie, tj. obiad o godzinie pierwszej, tzw. convité — na pokładzie „Junony". Kapitan Mitchell sam kierował wielką barką przybraną flagami, która, holowana przez parową łódź „Junony", przewiozła jego ekscelencję z przystani na okręt. Wszystkie znaczniejsze osobistości z Sulaco zostały zaproszone — było tam paru cudzoziemskich kupców, byli przedstawiciele starych rodów hiszpańskich przebywających w mieście, wreszcie posesjonaci wielkich włości rozsianych po równinie, ludzie poważni, dworni i pełni prostoty, cdballeros