Metody i techniki pobudzania kreatywności w organizacji i zarządzaniu ebook

© edu-Libri s.c. 2013

Redakcja merytoryczna i korekta: edu-Libri

Projekt okładki i stron tytułowych: GRAFOS

Recenzent: prof. dr hab. inż. Michał Trocki

Wydawnictwo edu-Libri

ul. Zalesie 15, 30-384 Kraków

e-mail: [email protected]

Skład i łamanie: GRAFOS

Druk i oprawa: Sowa Sp. z o.o. Warszawa

ISBN (druk) 978-83-63804-03-9

ISBN e-book (PDF) 978-83-63804-04-6

ISBN e-book (epub) 978-83-63804-05-3

ISBN e-book (mobi) 978-83-63804-06-0

2. Możliwości i ograniczenia w kształtowaniu postaw twórczych

Ewa Stanisławiak

[…]

2.1. Bycie twórcą: osobowość czy postawa?

Co jest kluczowe dla bycia twórcą: osobowość czy postawa? Czy wystarczy mieć osobowość twórczą, by stać się wybitnym twórcą? A może ważniejsze jest twórcze nastawienie do życia, niekoniecznie związane z konkretnymi właściwościami osobowości?

Psychologia twórczości próbowała i próbuje stworzyć obraz osobowości twórczej, czyli odpowiedzieć na pytanie, czy istnieje jakaś jej specyfika. Badania prowadzone są najczęściej przy wykorzystaniu koncepcji osobowości jako zespołu cech i koncentrują się na wyszukiwaniu różnic między jednostkami twórczymi i nietwórczymi. Coraz częściej wykorzystywane jest też ujęcie poznawcze, interesujące się tym, w jaki sposób funkcjonuje osoba twórcza, jakie procesy poznawcze i afektywne, podkreślające rolę obrazu siebie jako poznawczej podstawy integracji zachowania, decydują o jej działaniach [Strelau, 2000].

Lista cech osobowości przypisywanych osobom twórczym jest bardzo długa. Nie tworzą one jednak spójnego, niepowtarzalnego obrazu i dlatego coraz większą popularność zyskuje pogląd, że nie ma jednej uniwersalnej osobowości twórczej, że tworzyć może każdy, a odpowiedzi na pytanie, dlaczego jedni ludzie tworzą, a inni nie, trzeba szukać gdzie indziej [Nęcka, 1987].

Jeśli nie osobowość, to może postawa?

Wraz z rozwojem psychologii humanistycznej pojawiło się i zyskało dużą popularność pojęcie postawy twórczej. W pierwotnym kontekście teoretycznym wiązało się ono z samorealizacją i autokreacją [Tychmanowicz, 2006], czyli z rozpoznawaniem i urzeczywistnianiem przez jednostkę posiadanego potencjału rozwojowego. Potrzeby samorealizacji zostały zaliczone przez A. Maslowa [Drat-Ruszczak, 2000] do potrzeb wzrostu, czyli potrzeb dostarczających jednostce pozytywnych emocji, dających jej poczucie szczęścia, działających na zasadzie „im więcej, tym lepiej”, koncentrujących jej uwagę i działania na przedmiocie potrzeby, a nie na samej potrzebie i nie na własnej osobie. Takie ujęcie wpisało się na trwałe do rozumienia postawy twórczej, ale okazało się zbyt wąskie, nieobejmujące wszystkich przejawów twórczości.

Obecne rozumienie postawy twórczej opiera się na założeniu, że postawy są „(…) składnikiem osobowości, który wyraża się względnie stabilnym nastawieniem do danego przedmiotu, pojęcia czy zależności, a także manifestuje się w trwałej tendencji do specyficznego reagowania w określonych sytuacjach” [Tymiakin, 2011, s. 19].

Jeżeli rozwinąć tę definicję w kierunku ujęcia typowego dla psychologii społecznej i przyjąć, że postawa jako taka jest wartościującym nastawieniem, opartym na elementach poznawczych, reakcjach uczuciowych oraz intencjach co do przyszłości oraz na zachowaniu [Zimbardo, Leippe, 2004], to w określeniu postawy twórczej trzeba szukać tych właśnie elementów. Postarajmy się sprostać temu zadaniu, wykorzystując istniejące definicje.

Tabela 2.1. Czym jest postawa twórcza? Wybrane definicje

Postawa twórcza

Względnie trwała ciekawość świata i upodobanie do eksploracji, a także wrażliwość wyrażająca się w dostrzeganiu braków i tego, co nietypowe w rzeczach i ludziach (Guilford, Lowenfeld; za: [Dobrołowicz, 1993; 1995]).

W aspekcie mentalnym jest to: łatwość włączania do systemu wiedzy nowych informacji, ogólna biegłość w operowaniu danymi, krytycyzm i niezależność sądów, a w aspekcie behawioralnym jest to: aktywność polegająca na przekazywaniu innym swoich pomysłów (hipotez), konstruktywna krytyka dotychczasowej wiedzy i autorytetów oraz długofalowe działania ją uzasadniające [Nosal, 1992].

Aktywne ustosunkowanie się do życia i świata, potrzeba poznawania i przetwarzania rzeczywistości i siebie [Popek, 2000]. To interakcja sfery poznawczej (zachowania heurystyczne związane z dyspozycjami intelektualnymi) oraz sfery charakterologicznej (nonkonformizm związany z cechami osobowości). Przeciwieństwem tak rozumianej postawy twórczej jest postawa odtwórcza, przejawiająca się w zachowaniach algorytmicznych i konformizmie.

Aktywność ukierunkowana na doskonalenie zastanej rzeczywistości [Dobrołowicz, Feder, 2002].

To postawa poszukująca, element twórczej orientacji życiowej, aktywne zachowanie wobec świata i ludzi motywowane chęcią poznawania i przetwarzania zastanej rzeczywistości [Morawska, 2011].

„Postawy twórcze przejawiają się w dostrzeganiu problemów wymagających rozwiązania, w pozytywnym ustosunkowaniu się do tego typu problemów oraz w gotowości i umiejętności ich rozwiązywania” [Kleszcz, 2011, s. 7].

W świetle zaprezentowanych definicji, postawa twórcza zdaje się być trwałym zaciekawieniem wobec rzeczy i ludzi, powiązanym z wrażliwością na występujące w nich braki i niedoskonałości oraz z aktywnością ukierunkowaną na ich eksplorację i doskonalenie2. Może dotyczyć najróżniejszych dziedzin życia i przejawiać się w różnych typach aktywności.

Tak rozumiana postawa twórcza jest wielorako uwarunkowana, wewnętrznie (podmiotowo) i zewnętrznie (środowiskowo). Nas interesują jej podmiotowe predyktory, czyli indywidualne cechy jednostki pozwalające przewidzieć, czy stanie się ona osobą twórczą.

[…]

5. Ogólna charakterystyka metod i technik pobudzania kreatywności

Anna Kosieradzka

[…]

5.4. Ogólna charakterystyka metod i technik pobudzania kreatywności

5.4.1. Historyczne korzenie metod i technik pobudzania kreatywności w organizacji i zarządzaniu

Pierwsze metody twórczego myślenia w naukach o zarządzaniu pojawiły się na początku XX wieku i były oparte na metodzie klasyfikacji, która „pozwala człowiekowi porządkować, systematyzować, łączyć, kojarzyć… pomysły lub rozwiązania” [Chauvet, 1997, s. 82]. Wzmiankę o metodzie klasyfikacji, a także o innych metodach wykorzystujących elementy twórczego myślenia, znaleziono w pracy E. Haus­walda z 1929 roku [Martyniak, 1996, s. 83]. Ze względu na uniwersalny charakter tych metod (możliwość stosowania ich praktycznie w każdej dziedzinie, nie tylko w organizacji i zarządzaniu) nazwano je metodami ogólnymi.

Pierwsza rejestracja i próba klasyfikacji metod wykorzystywanych w organizowaniu pojawia się w opracowaniu przygotowanym w latach sześćdziesiątych ubiegłego wieku przez CERMA (Ośrodek Badań Metodologicznych Francuskiego Krajowego Komitetu Organizacji). Dużo miejsca zajmują w tej klasyfikacji metody ukierunkowane na znajdowanie rozwiązań (tab. 5.3).

Tabela 5.3. Klasyfikacja metod wzbogaconej rejestracji CERMA

Grupa metod

Metody

1. Metody definiowania i rozpoznawania problemów

Metoda definicji

Metoda dobrowolnych ograniczeń

Metoda dobrych przykładów

Metoda etymologiczna

Metoda „piasku”

Metoda „pogranicza”

Metoda „reszt”

Metoda „stref pośrednich”

Metoda teratologiczna

Metoda twierdzeń ogólnych

Metoda ustawienia na nowo

Metoda zastosowania teorii

2. Metody zbierania informacji i modelowania problemów

Metoda „czarnej skrzynki”

Metoda eksperymentu

Metoda fenomenologiczna

Metoda modeli analogicznych

Metoda „naznaczania”

Metoda obserwacji

Metoda prezentacji

Metoda pomiaru

Metoda reprezentacji

3. Metody analizy i oceny problemów

Metoda „adwokata”

Metoda antyhistoryczna

Metoda analizy

Metoda badania odchyleń

Metoda indukcji graficznej

Metoda historyczna (genetyczna)

Metoda klasyfikacji

Metoda krytyczna

Metoda lokalizacji

Metoda maksymalnego i minimalnego nasilenia cech

Metoda małych zmian

Metoda obustronności

Metoda odpowiedniości między teoriami

Metoda „progów”

Metoda rewizji hipotez

Metoda rozdzielania czynników

Metoda separacji wpływów

Metoda struktur ukrytych

Metoda „szczegółów”

Metoda szukania związków

Metoda „wymiarowania”

4. Metody znajdowania rozwiązań

Metoda automatyzacji

Metoda „burzy mózgów”

Metoda harmoniacji

Metoda kolejnych przybliżeń

Metoda kombinacji dwóch teorii

Metoda macierzy odkrywczej

Metoda „niekompetencji”

Metoda „nowego spojrzenia”

Metoda nowego materiału

Metoda „płodozmianu”

Metoda podziału dychotomicznego

Metoda przekładu

Metoda przeniesienia analogicznego

Metoda przeniesienia koncepcji

Metoda rekodyfikacji

Metoda specjalnych organów

Metoda ustalania norm

Metoda wykorzystania błędów

Źródło: na podstawie: [Martyniak, 1996, s. 89].

Z powyższej listy 60 metod ogólnych stosowanych w organizowaniu, charakterystykę 20 najczęściej wówczas stosowanych znajdziemy w [Martyniak, 1996, s. 85−98]. Wśród nich są takie metody, jak: metoda adwokata, metoda cybernetyczna („czarnej skrzynki”), metoda ograniczeń, metoda rekodyfikacji, metoda reszt, metoda rewizji hipotez, metoda wykorzystania błędów itd.

Z ewolucji i kombinacji tych metod ogólnych narodziły się współczesne metody pobudzania i wspomagania kreatywności, znacznie dokładniej opisane i wyposażone w relatywnie ścisłe zasady i procedury postępowania. Należą do nich: burza mózgów, metoda morfologiczna, synektyka, algorytm wynalazku (Altszullera), diagram konfliktu itp. Metody te noszą różne nazwy: metody twórczego myślenia, metody pobudzania kreatywności, metody twórczego rozwiązywania problemów, albo krótko: metody heurystyczne (gr. heurisko oznacza „znajduję”). Heurystyka to wg Słownika wyrazów obcych [1980, s. 277] umiejętność wykrywania nowych faktów i związków między faktami, dzięki którym dochodzi się do poznania nowych prawd, zwłaszcza stawiania hipotez. Metody i techniki heurystyczne stanowią przeciwieństwo metod i technik algorytmicznych, do których należą modele matematyczne, procedury itp., tzn. takie metody i techniki, które gwarantują otrzymanie rozwiązania w skończonej liczbie kroków usystematyzowanego procesu postępowania. Metody heurystyczne takich cech nie mają, wprost przeciwnie – nie precyzują dokładnie kroków prowadzących do uzyskania poprawnego rozwiązania. Ich celem jest stworzenie optymalnych warunków do wygenerowania i rozwinięcia pomysłu.

Współcześnie wykorzystywane metody pobudzania kreatywności mają różny stopień złożoności. Są wśród nich metody, których zadaniem jest stworzenie okoliczności sprzyjających wygenerowaniu pomysłu, np. burza mózgów, analiza morfologiczna czy wykres Ishikawy. Nazwaliśmy je metodami prostymi, ponieważ poza krótkim instruktażem wprowadzającym,nie wymagają one specjalnego przygotowania uczestników.W odróżnieniu od nich metody złożone charakteryzują się wieloetapowością, a także koniecznością specjalnego wyselekcjonowania i przygotowania (przeszkolenia) grupy twórczej. Procedura poszukiwania nowatorskiego rozwiązania w metodach złożonych może być realizowana z przerwami w okresie kilku tygodni lub nawet miesięcy. Do metod złożonych należą: analiza wartości, algorytm wynalazku, a także synektyka.

[…]