Odyseja ebook

WSTĘP

INFORMACJE WPROWADZAJĄCE DO LEKTURY

Autor:

Homer

Narodowość:

Grek

Czas życia:

IX lub VIII w. p.n.e.(?)

Epoka:

Starożytność

Rodzaj literacki:

Epika

Gatunek literacki:

Epos (epopeja)

Oś kompozycyjna:

Wędrówka

Konstrukcja:

Dwadzieścia cztery pieśni (12 160 wersów), układające się w sześć części (po cztery pieśni powiązane treściowo w każdej części). Kompozycja ramowa – w historię opowiedzianą przez epickiego narratora autorskiego wpleciono fabułę, której narrator to bohater – Odyseusz, wspominający na dworze Feaków przeszłe wydarzenia. Retrospekcja ta umieszczona jest w trzeciej czwórce pieśni.

Metrum:

Grecki i rzymski wiersz bohaterski – heksametr. Regularny wiersz, o długich wersach jednakowej długości – składających się z sześciu stóp, czyli stałej kombinacji głosek wymawianych dłużeji krócej; używany w eposie. Typ fonetyki języka polskiego uniemożliwia dokładne oddanie rytmu heksametru – w jego polskim odpowiedniku głoski długie i krótkie zostają zastąpione akcentowanymi i nieakcentowanymi.

Czas akcji:

Mityczny (akcja właściwa rozgrywa się w ciągu 40 dni, w dziesiątym roku po zburzeniu Troi, retrospekcja obejmuje dziesięć lat tułaczki Odyseusza).

Miejsce akcji:

Morze Śródziemne, rzeczywiste i mityczne krainy leżące na wyspach i u wybrzeży tego morza.

Główni bohaterowie:

Odyseusz, król Itaki, powracający z Troi do rodzinnego miasta bohater wojny trojańskiej, oraz jego syn Telemach, który wyruszył na poszukiwanie ojca.

Bohaterowie poboczni:

Penelopa, żona Odysa, oczekująca mężaw Itace; zalotnicy, usiłujący ją skłonić do powtórnego małżeństwa; postacie napotkane przez Odysa w czasie wędrówki – m.in. nimfa Kalypso, czarodziejka Kirke, cyklop Polifem, Eol – król wiatrów, władcy Feaków – Alkinoos i Arete, ich córka Nausykaa, wierny pasterz Eumajos; odwiedzeni przez Telemacha – Nestor, Menelaos i Helena; ważną rolę pełnią też bogowie – opiekująca się i Odysem, i Telemachem Pallas Atena, mściwy Posejdon, posłaniec bogów Hermes, ferujący wyroki Zeus.

Główny wątek:

Dziesięcioletnia tułaczka Odyseusza, autora podstępu z koniem trojańskim, który ścigany gniewem boga mórz – Posejdona, błąkał się po morzach, doznając wielu przygód (m.in. uwięzienie w grocie Polifema, zaczarowanie towarzyszy przez Kirke, zabicie świętych byków boga słońca – Heliosa, ucieczka przed potworami morskimi – Skyllą i Charybdą, zejście do Hadesu). Na koniec powrócił pod opieką Ateny do rodzinnej Itaki i tam dokonał ­krwawej zemsty na zalotnikach swej wiernej żony.

Wątki poboczne:

Sprytna gra Penelopy z dręczącymi ją zalotnikami;długa wędrówka Telemacha, który w poszukiwaniu ojca udał się do jego towarzyszy spod Troi – Mentora i Menelaosa; historie opowiedziane przez tychże, a także usłyszane przez Odysa w Hadesie; narady bogów, w czasie których ważą się losy głównych bohaterów.

Problematyka:

Przedstawienie starogreckiego wzorca osobowego – człowieka mądrego, ciekawego świata, sprytnego, potrafiącego sobie radzić w trudnych sytuacjach. Metaforyczne ukazanie ludzkiego losu.

Przekład:

Lucjan Siemieński

Tematy lekcji:

1. Odysejaa Iliada– dwie odmiany eposu.

2. Odyseusz – postać niejednoznaczna.

3. Szczególne znaczenie poety i poezji w kulturze starogreckiej (na podstawie fragmentów Odyseii wybranych pieśni Horacego).

4. Homerycki obraz zaświatów.

5. Odysejaopowieścią o wędrówce, którą jest życie człowieka.

6. Gdzie jest moja Itaka?

Na samym progu znanej nam literatury starogreckiej wznoszą się dwa wielkie eposy: Iliada i Odyseja. Nie można wątpić w to, że ich dojrzałość jest owocem poprzedzającej je tradycji, literatury jeszcze dawniejszej, która się nie przechowała, jak też długich dziejów śródziemnomorskiej kultury.

Zygmunt Kubiak

AUTOR

Homer, genialny starożytny poeta epicki,otwierający grecką, a zatem również europejską literaturę, jest autorem Iliady i Odysei, dwóch największych eposów bohaterskich. O jego życiu nie wiadomo nic pewnego – uważa się, że żył w IX albo VIII wieku p.n.e. w Azji Mniejszej, a tradycja głosi, że był ślepy i ubogi.

USTNA TRADYCJA EPOSU

Technika pisarska Homera wywodzi się z tradycji ustnej. Świadczą o tym m.in. stałe epitety (np. Menelaospłowowłosy, mądry Odys, Zeus gromowładny, chmurowładny, Atena sowiooka, błękitnooka), powtórzenia kompozycyjne (np. w pieśni X Odyseusz-narrator opowiada o zamienieniu grupy swoich druhów przez Kirke w świnie, następnie wkłada opowieść o tym samym wydarzeniu w usta przerażonego Eurylocha; śmierć Agamemnona z rąk Ajgista opisują zarówno w pieśni IV Menelaos, jak i w pieśni XI sam, spotkany w Hadesie, bohater tych dramatycznych zdarzeń; epizod z Lajstrygonami

w pieśni X jest dubletem przygody z cyklopem Polifemem, opowiedzianej w pieśni IX), jak i liczne niekonsekwencje fabularne (np. opisując w pieśni X spotkanie z Hermesem Odyseusz wie, że to posłaniec bogów, mimo że ten ukazał mu się w postaci młodzieńca; w pieśni XII dosłownie cytuje przemówienie Eurylocha namawiającego towarzyszy do zabicia byków Heliosa, mimo że nie był przy tym obecny), upodobanie do wyliczeń (np. zbrodniarek i kochanek różnych bogów, które Odys, w pieśni XI, ogląda w Hadesie). Same eposy powstały jednak w czasie, gdy Grecy znali już pismo.

rECEPCJA

Dzieło Homera wywierało ogromny wpływ na ­rozwój całej literatury europejskiej. Starożytni widzieli w nim miarę wartości wszelkiej poezji, uczyli się z jego dzieł historii przodków, etyki i religii. Potomni podziwiali go i naśladowali, ale także podważali jego wielkość, odmawiając autorstwa Odysei, a uznając go jedynie za twórcę Iliady. Kwestionowano nawet istnienie poety, upatrując genezy obydwu eposów w połączeniu drobnych rapsodii, układanych przez wędrownych śpiewaków (rapsodów). Obie sporne teorie określa się mianem tzw. kwestii homerowej. Współczesne badania wykazują jednolitą technikę kompozycyjną, zgodność stylu, języka i budowy wiersza, potwierdzając pogląd, iż obydwie epopeje są utworami jednego autora, przy czym Odyseja pochodzi z późniejszego okresu w jego twórczości.

Homer jako pierwszy skomponował w całość epizody, które dotąd były tematem krótkich pieśni ­utrwalonych w tradycji ustnej. Bogatym, pięknym językiem przedstawia obrazy ilustrujące życiowe prawdy, kreśli proste i wyraziste charaktery, ukazuje sceny pełne

dramatyzmu i grozy, ujmuje niezwykłą głębią i subtelnością uczuć.

Jako dzieła sztuki obydwa poematy są niedoścignionym wzorem poezji epicznej.

PROBLEMATYKA, UKŁAD TREŚCI

TEMAT

Odyseja opisuje dziesięcioletnią wędrówkę Odysa powracającego z wojny trojańskiej do ojczystej Itaki.

CZAS AKCJI

Akcja rozgrywa się w ciągu czterdziestu dni i opisana jest heksametrem w 12 160 wersach i dwudziestu czterech pieśniach.

PODZIAŁ NA CZĘŚCI

Poemat dzieli się na sześć części po cztery pieśni powiązane treściowo:

I–IV – kłopoty żony Odyseusza, Penelopy, z zalotnikami; decyzja bogów, którzy postanawiają zakończyć tułaczkę bohatera; podróż Telemacha, syna Odysa, który wyrusza po wieści o ojcu (stąd ten fragment utworu nazywa się Telemachią);

V–VIII – Odyseusz u Feaków;

IX–XII – opowieści Odysa podczas uczty u Feaków;

XIII–XVI – Odyseusz na Itace;

XVII–XX – Odyseusz nierozpoznany we własnym domu;

XXI–XXIV – rzeź zalotników, rozpoznanie przez Penelopę i pojednanie.

KOMPOZYCJA RAMOWA

Konstrukcja eposu jest wzorem kompozycji ramowej, która w określoną sytuację fabularną wplata inną fabułę, uczestnika pierwszej z nich czyniąc narratorem drugiej (ramę stanowią tu opowiedziane przez narratora wydarzenia rozgrywające się w Itace, w ostatnim roku tułaczki Odysa; natomiast opowieść Odysa o przygodach, umieszczona w trzeciej czwórce pieśni, przerywa ciągłość akcji, dotyczy bowiem zdarzeń wcześniejszych; w te dwa podstawowe ciągi narracyjne na podobnej zasadzie wplecione są pomniejsze opowieści – np. w Telemachii narratorem-bohaterem są m.in. Nestor i Menelaos, a w opowieści Odysa Agamemnon).

wĄTEK NOWELISTYCZNY I BAŚNIOWY

W eposie przeplatają się dwa wątki: dominujący nowelistyczny i uzupełniający baśniowy. Pierwszy z nich stanowi znana z mitologii, folkloru i literatury historia męża powracającego po długiej nieobecności do domu, gdzie czekają na niego wierna żona, o której względy zabiegają konkurenci, i syn, na którego życie dybią. Zalotnicy zostają za swoją zuchwałość ukarani przez męża, przy czym ich rzeź traktowana jest jako akt sprawiedliwości i przywrócenie ładu moralnego, a nie jako indywidualna zemsta. Wątek baśniowy stanowią przygody bohatera obfitujące w liczne fantastyczne zdarzenia (np. zamienienie towarzyszy Odysa w świnie przez Kirke, dar Eola w postaci wiatrów zamkniętych w worze, rozmowy z duchami umarłych, byki Heliosa, które ryczą, smażone na rożnie), postacie (np. jednooki ludożerca Polifem, czarodziejka Kirke, sześciogłowa Skylla, uwodzące śpiewem Syreny) i miejsca (mroczne czeluście Tartaru czy wyspa Aja, na której lwy i wilki łaszą się do człowieka).

WĄTEK ESCHATOLOGICZNY

Uczeni niekiedy wyodrębniają w utworze jeszcze jeden wątek – eschatologiczny, np. R. Gansiniec dopatruje się w Odysei wpływu prądu mistycznego, zwanego orfizmem, i interpretuje poemat jako zaświatową wędrówkę bohatera, który oczyszczony i uświęcony powraca na ziemię, by wymierzyć sprawiedliwość.

POLSKIE PRZEKŁADY

Polskie przekłady Odysei przygotowali: A. Bronikowski (1859), L. Siemieński (1895), J. Wittlin (1928), J. Parandowski (1953).

ILIADA A ODYSEJA

MIT O WOJNIE TROJAŃSKIEJ

Oba Homerowe eposy są napisane na kanwieopowieści o wojnie trojańskiej, wkażdym jednak wykorzystane są inne fragmenty tego wielowątkowego mitu.O ile Iliada rozwija jeden wątek – gniewu Achillesa pod Troją, to Odyseja, stanowiąc przemyślane uzupełnienie poprzedniego eposu, przywołuje liczne epizody znane z mitu – zarówno dotyczące upadku Troi, jak i dalszych losów powracających z wojny Achajów.

BOHATEROWIE ILIADY W ODYSEI

Wielu bohaterów jest wspólnych dla obu dzieł. Oprócz wysuniętego na pierwszy plan Odysa są to postacie drugoplanowe – Menelaosa i Nestora – czy ukazane na jeszcze dalszym planie Agamemnona, Heleny, Achillesa, Ajasa i wielu innych aktorów ostatniej odsłony wojny trojańskiej. Również bogowie łączą światy przedstawione obu utworów – bliskie konwencji Iliady są dwie sceny narady na Olimpie (pieśń I i V); poza tym jednak bogowie w Odysei, w przeciwieństwie do ich umiłowania bitewnego tłoku w poprzednim eposie, pojawiają się indywidualnie i niezbyt licznie (głównie Atena, Hermes i Posejdon). Homer w swoich dziełach unika powtórzeń treści, jednak stosuje liczne nawiązania, m.in. w opowiadaniach bohaterów spotkanych przez Telemacha (Nestor, Menelaos, Helena) i w pieśniach rapsodów występujących w eposie (np. pieśń Femiosa śpiewana w pałacu Odysa w Itace czy pieśni Demodoka na uczcie u Feaków), wreszcie w powieściach samego Odysa.

UKŁAD AKCJI

Epopeje różnią się problematyką i układem akcji: Iliadę wypełniają czyny bohaterskie, dokonywane w jednym miejscu i w krótkim przedziale czasowym, Odyseja opisuje baśniowe przygody głównego bohatera, który przemieszcza się w przestrzeni i czasie.

NASTRÓJ

Różny jest ton i klimat tych utworów – w pierwszym podniosły i heroiczny (bohaterowie są herosami, a najwyższe wartości to męstwo i waleczność), w drugim ton ten ulega obniżeniu, przygody głównego bohatera nie są tragiczne (od początkowej narady bogów wiemy, że jego tułaczka zakończy się szczęśliwie), a on sam jest postacią mniej heroiczną (główną rolę zaczynają odgrywać takie cechy jak spryt i przezorność).

BOGOWIE

Inni są sami bogowie – w Iliadzie nie ma wyraźnej granicy między nimi i ludźmi; choć mocno na losy człowieka wpływają, nie są oni jeszcze siłami moralnymi. W Odysei ich udział w kierowaniu losem jest mniejszy (z wyjątkiem szczególnej opieki Ateny), Mojra nie występuje tu jako samodzielna siła. Bogowie odgrywają raczej rolę stróżów moralności. Same pojęcia moralne są wspólne dla świata obu eposów, powstałych przecież w tej samej epoce, choć niektórzy uczeni przyznają Odysei większą łagodność obyczajów. Wynika to jednak także z odmienności tematu.

EMOCJONALNOŚĆ

Okrucieństwo i drastyczność są charakterystyczne dla ówczesnej obyczajowości greckiej, stąd ich przejawy występują w obu eposach. Opis rzezi zalotników w Odysei (pieśń XXII) utrzymany jest w podobnym tonie co sceny śmierci na polu bitwy w Iliadzie. Z niemal naturalistyczną lubością opisuje też narrator Odysei śmierć żeglarzy w paszczy Polifema (pieśń IX, w. 300–305) czy Skylli (pieśń XII, w. 246–262), dreszcz odrazy budzą pełzające skóry porżniętych Heliosowych byków (pieśń XII, w. 401). Podobnie jak w Iliadzie bohaterowie dają wyraz swoim emocjom – płaczowi Achillesa po stracie przyjaciela wtórują łzy Odysa, których nie może powstrzymać, tęskniąc za ojczyzną na wyspie Ogygii (pieśń V, w. 152–159) czy słuchając pieśni o zdarzeniach trojańskich (pieśń VIII, w. 523–534), a towarzysze Odysa na wieść o konieczności odbycia wyprawy do Hadesu tarzają się w ziemi i rwą włosy z głowy (pieśń X, w. 578–580).

KOMPOZYCJA

Kryteria artystyczne także przemawiają za teorią późniejszego powstania Odysei. Jej budowa jest kunsztowniejsza (wspomniana wyżej rama kompozycyjna, wprowadzenie wielu narratorów – oprócz Odysa dłuższe opowieści snują np. Menelaos, Nestor, Eumajos, liczni rapsodzi), akcja posługuje się kilkakrotnie czymś, co można nazwać intrygą (np. wprowadzenie Odysa do pałacu Feaków, oślepienie Polifema czy zemsta na zalotnikach). Nie wykazuje też pewnego prymitywizmu Iliady, przejawiającego się np. w schematycznym opisie bitwy (urozmaiconym jedynie przedstawieniami różnych wariantów śmierci ginących w boju wojowników) czy skłonności do mnożenia wypowiedzi paralelnych, wyliczeniowych.

STYL

Styl epicki dwóch eposów – odznaczający się bogactwem środków stylistycznych – jest zbliżony, ale w Odysei mniej jest bliskich powtórzeń tego samego wyrazu (niezmiernie częstych w Iliadzie). Rozbudowane porównania (tzw. homeryckie) są w Odyseikrótsze, za to efektowniejsze, malowane mocnymi barwami (patrz np. pieśń XII, w. 254–260) lub przywołujące codzienne zwyczaje greckie (patrz np. pieśń XII, w. 445–449). Liczne wypowiedzi sentencjonalne (patrz np. we wstępie wypowiedzi Heleny – pieśń

IV, w. 235–236; w nawiązaniu Odysa do opowieści Agamemnona – pieśń XI, w. 451) świadczą o bardziej refleksyjnym stosunku do rzeczywistości.

Podsumowując, można powiedzieć, że Iliada i Odyseja to realizacje tego samego gatunku epickiego, wykazujące podstawowe jego cechy, choć zrealizowane w sposób odmienny.

EPOS (EPOPEJA)

GENEZA GATUNKU

Epos to jeden z głównych gatunków epiki, podstawowy i dominujący w tym rodzaju aż do powstania powieści. Obejmuje rozbudowane utwory, zazwyczaj wierszowane, ukazujące dzieje legendarnych lub historycznych bohaterów na tle wydarzeń przełomowych dla danej społeczności narodowej. Genetycznym źródłem eposu były mity, podania i baśnie. Za twórcę gatunku wkręgu kultury śródziemnomorskiej uchodzi Homer.

CECHY EPOSU

Dla eposu homeryckiego znamienne były przede wszystkim:

• paralelizm (równoległość) dwóch płaszczyzn fabularnych – jednej ulokowanej w świecie bogów, drugiej w świecie bohaterów – obie te płaszczyzny wykazywały wzajemne związki i zależności;

• epizodyczny charakter fabuły;

• wszechwiedzący i obiektywny narrator, zachowujący jednolity dystans wobec opowiadanych zdarzeń, ujawniający przy tym częstokroć swoją obecność w bezpośrednich wypowiedziach; miejscem szczególnego ujawniania się narratora była inwokacja, czyli początkowe wersy utworu skierowane do bogów i muz z prośbą o natchnienie;

• dwie tendencje w stylu: patos (dostosowany do rangi tematu i heroiczności czynów opisywanych postaci) i realistyczna drobiazgowość (np. w opisie przedmiotów, sytuacji, wyglądów), służąca często retardacji, tzn. wstrzymaniu, spowolnieniu akcji;

• charakterystyczne dla stylu narracyjnego środki, przede wszystkim epitety stałe, czyli takie, które z określanym wyrazem tworzą stały związek frazeologiczny, i porównania homeryckie (niezwykle rozbudowane);

• heksametr – sześciostopowa miara wierszowa, stosowana w poezji epickiej (narracyjnej).

ARYSTOTELES, POETYKA

(fragmentyO eposie)

W sztuce naśladowczej (...) fabuła powinna być ułożona w sposób dramatyczny i obejmować jedną, całą i skończoną akcję, posiadającą początek, środek i koniec (...). Utwory epickie muszą więc posiadać odmienny układ zdarzeń niż dzieła historyczne. (...)

Homer z wielu wprawdzie względów budzi nasz podziw, najbardziej jednak z tego, że on jeden z poetów jest w pełni świadomy, jaka powinna być jego rola. Poeta [epicki] powinien mianowicie jak najmniej mówić od siebie, bo nie z tego przecież względu jest naśladowcą. O ile więc inni epicy występują w całym poemacie we własnej osobie (...), on – po krótkim osobistym wstępie – wprowadza natychmiast na scenę męża, niewiastę czy jakąś inną postać i nadaje im jakiś określony charakter, bo nie ma u niego postaci bez charakteru.

O ile w tragediach należy przedstawić to, co nas zaskakuje, o tyle w epopei można nawet przedstawić rzeczy sprzeczne z rozumem, co jest przecież głównym źródłem zaskoczenia. (...) Zaskoczenie niewątpliwie sprawia przyjemność, czego wyrazem jest fakt, że wszyscy, kiedy opowiadają, dodają coś od siebie, aby sprawić słuchaczom przyjemność.

główny BOHATER

wzorzec osobowy

Odyseusz (rzymski Ulisses) – syn Laertesa i Antiklei, król Itaki, jest nie tylko głównym bohaterem Odysei, ale także jedną z istotniejszych postaci Iliady. Jeśli rację ma Arystoteles, który dostrzegł, że Homer przedstawia ludzi lepszymi, to przebiegły Odys stanowi jeden ze starogreckich wzorców osobowych.

heros

Laertiada Odyseusz uchodzi za jednego z czołowych wodzów i wojowników (to jemu po śmierci Achillesa Grecy przyznali zbroję bohatera).

przebiegły i sprytny

Wyróżnia się sprytem i przebiegłością – m.in. jest inicjatorem budowy konia trojańskiego (pieśń VIII, w. 494–497), nie tylko oszukuje i oślepia ludożerczego olbrzyma (pieśń IX, w. 361–415), ale i uchodzi z jego jaskini z łupami (pieśń IX, w. 435–494). Stały epitet określający Odyseusza to polymechanos, tzn. „bogaty w pomysły”. Wszak on hamuje ucieczkę Achajów i poskramia Tersytesa, on w poselstwie do gniewnego Achillesa wygłasza najkunsztowniejsze z trzech przemówień, on również, wraz z Ajasem, w krytycznym momencie ratuje ciało Patroklosa, to jego właśnie wybiera Diomedes na towarzysza w swej niebezpiecznej wyprawie.

Odyseuszowa umiejętność radzenia sobie w trudnych sytuacjach, także zmyślania i kłamania, budzi uznanie jego opiekunki, Ateny, bogini mądrości i dzielności (na brzegu Itaki kieruje do niego słowa: zawszewe wszystkich niedolach stoję przy tobie i strzegę).

rozważny, przezorny, zaradny

Odys jest rozważny (np. pieśń IX, w. 40–44), ostrożny – po rzuceniu kotwicy na nieznanym lądzie zawsze wysyła zwiadowców – (pieśń X, w. 104, ­210–215), przezorny – przysięgi, których żąda od Kalypso i Kirki – (pieśń V, w. 173–180; pieśń X, w. 345–354), zaradny, znający wartość doczesnych dóbr (np. pieśń XI, w. 370–375).

sprawiedliwy

Syn Laertesa to także człowiek opanowany, skryty i cierpliwy, o czym świadczą jego przygotowania w Itace do zemsty na zalotnikach, kiedy spokojnie znosi upokorzenia i nie daje się wyprowadzić z równowagi.

odpowiedzialny

Jest sprawiedliwym królem, który po powrocie z wojny przykładnie karze zuchwalców i marnotrawców (pieśń XXII, w. 1–300), a oszczędza niewinnych (pieśń XXII, w. 337–388). Nie podejmuje też decyzji pochopnie (np. pieśń IX, w. 310–317) i troszczy się o swoich towarzyszy – zawsze po nich wraca, nawet z narażeniem własnego życia (np. pieśń X, w. 251–283). To doskonały żeglarz, który poświęcając wprawdzie kilku ludzi, szczęśliwie przepływa między Charybdą a Skyllą (pieśń XII, w. 238–263), a w ostateczności ratuje przynajmniej własną łódź (np. pieśń X, w. 123–138).

ciekawy świata

Jest ciekawy świata – często wyrusza w głąb obcych lądów, śledząc miejscowe obyczaje (np. pieśń IX, w. 90–92, 175–184), korzysta też z rady Kirki, aby posłuchać śpiewu Syren, przywiązawszy się do łodzi (pieśń XII, w. 48–54, 180–199).

silny

Spośród innych ludzi wyróżnia się siłą fizyczną, o czym świadczy zwycięstwo w zapasach z Ajasem (pieśń XI, w. 557–561), w walce na pięści z Irosem czy próba łuku (pieśń XXI, w. 416–424).

Jest też Odys szczerze przywiązany do Itaki, swojej żony i rodu, z którego pochodzi, skoro w arkadyjskich krainach tęskni za ojczyzną, a łoża bogiń nie są

go w stanie powstrzymać od powrotu do Penelopy.

patriota

Wzruszający wyraz temu przywiązaniu daje w rozmowie z nimfą Kalypso (pieśń V, w. 215–225) czy w słynnej oracji na temat ojczyzny we wstępie do opowieści snutej na feackim dworze (pieśń IX, w. 28–34).

próżny

Mimo tylu posiadanych zalet nie jest Laertiada bezkrytycznie idealizowany, posiada także wady, jest np. próżny i narażając się na zemstę Posejdona, ostatecznie wyjawia cyklopowi swoje prawdziwe imię (pieśń IX, w. 526–529), choć wcześniej przedstawił mu się roztropnie jako Nikt.

bezwzględny

Także, jeśli przyjmiemy dosłowne rozumienie sceny rzezi zalotników, możemy uznać Odysa za herosa bezwzględnego i bezlitosnego, a nawet mściwego i okrutnego.

Oceniając Homerowego bohatera z punktu widzenia współczesnej etyki, pamiętajmy jednak, że w czasach powstania epopei obowiązywały inne normy i zasady postępowania, inne od naszych były bowiem warunki życia, dominowała inna religia, panowały odmienne obyczaje.

INSPIRACJE I NAWIĄZANIA

różnorodność nawiązaŃ

Eposy Homera już od czasu swego powstania były bogatym źródłem inspiracji. Dzieła te tłumaczono (w Polsce jako pierwszy trzy księgi Iliady przetłumaczył Jan Kochanowski), naśladowano (zwłaszcza gatunkowe właściwości eposu znalazły liczne kontynuacje), a nawet parodiowano.

Symboliczne wartości postaci Homerowych odżywają ciągle w rozlicznych nawiązaniach i kontynuacjach w literaturze różnych epok. Wśród setek reminiscencji i ech Odysei wiele jest dzieł, które historia literatury kwalifikuje jako najwybitniejsze.

wpływ na literaturę różnych epok

Postać Ulissesa pojawia się m.in. w Boskiej Komedii Dantego, malowniczą baśniowość historii powrotu do ojczyzny wykorzystywała siedemnastowieczna włoska opera. W literaturze polskiej następnego wieku zabawne nawiązanie do motywu powrotu Odyseusza możemy dostrzec w poemacie heroikomicznym Krasickiego Myszeis (patrz: wydane przez Wydawnictwo Siedmioróg Wypisy z literatury oświecenia). Cechy typowe dla ideologii i klimatu epoki nadawał Odysowi romantyzm.

Również wiek XX chętnie wraca do wędrówek syna Laertesa, aby wiernie lub mniej tradycyjnie przestawiać je w różnych formach. Dla czasów najnowszych najbardziej znamienne i znaczące jest dzieło Jamesa Joyce’a Ulisses, nazywane „sumą kultury Zachodu”. Przerasta ono granice klasycznych poetyk i jest zwiastunem nowoczesnej techniki pisarskiej. W przewrotnej formie nowoczesnej parodii oddał w nim autor radość życia i pochwałę człowieka. Człowieka pełnego, którego symbolem stał się Odyseusz-Ulisses.

uniwersalizm

Uniwersalizm tej postaci eksponuje znany cytat z wiersza Leopolda Staffa pt. Odys: „Każdy z nas jest Odysem, co wraca do swej Itaki”. Również żona bohatera, Penelopa, stała się wzorem i ideałem wierności małżeńskiej.

TEMATY DO DYSKUSJI i pracy z tekstem

1. Odyseja jako przykład epopei.

Dyskusję winna poprzedzić informacja o gatunku (może przy okazji omawiania fragmentów Iliady?), a polecenie przeczytania wybranych przez nauczyciela fragmentów utworu można połączyć z zadaniem znalezienia w nim cech gatunkowych eposu (np. inwokacji, przykładu retardacji, drobiazgowego opisu, paralelizmu świata bogów i bohaterów itd.).

2. Odyseusz – postać niejednoznaczna. Próby oceny bohatera epopei Homera z różnych perspektyw, np. postaci (Penelopy – jako męża, Telemacha – jako ojca, Polifema – jako zdradzieckiego gościa i in.), wzorców osobowych (np. średniowiecznego rycerza, renesansowego humanisty i in.).

Dyskusję można przeprowadzić metodą dramy, w której uczniowie przyjmują poszczególne role, bądź debaty między przedstawicielami różnych epok.

3. Homerycki obraz zaświatów. Ilustracja do pieśni X Odysei.

Obraz ten uczniowie mogą przedstawić w formie plakatów, na których narysują zarówno główne postacie spotkane przez Odysa w Hadesie, jak i za pomocą cytatów zaznaczą ich postawy (np. interesowanie się światem żywych, ciągłość uczuć miłości czy gniewu, tęsknota za życiem). Dyskusja mogłaby wtedy dotyczyć oceny wierności i przejrzystości w przedstawieniu przez poszczególne grupy Homerowego Hadesu.

4. Pochwała gościnności wOdysei Homera i Panu Tadeuszu Adama Mickiewicza.

Dyskusja, w czasie której uczniowie wskazują podobieństwa i różnice w przedstawieniu tego zagadnienia w obu eposach, mogłaby być sposobem zebrania materiału do napisania dłuższej wypowiedzi pisemnej.

5. Odyseja źródłem informacji na temat obyczajowości starogreckiej. Jak Grecy z epoki homeryckiej mieszkali, podróżowali, przyjmowali gości, starali się o żonę; czym zajmowali się mężczyźni, a czym kobiety?...

Można przygotować ten temat w formie pracy grup, z których każda otrzymuje jedno zagadnienie szczegółowe, szuka w eposie Homera odpowiednich fragmentów, przygotowuje komentarze i uogólnienia.

6. „Bóg wszczepił dar drogi w mą duszę...” Szczególne znaczenie poety i poezji w kulturze starogreckiej.

Punktem wyjścia do dyskusji mogą być właśnie słowa Femiosa, który prosi Odysa o darowanie mu życia (pieśń XXII, w. 351–356). Następnie uczniowie przypominają innych pieśniarzy, którzy występują w eposie – jak są oni traktowani, jakie pieśni śpiewają, za pomocą jakich epitetów charakteryzuje ich narrator. Wnioski z tej analizy można zestawić z przemyśleniami dotyczącymi roli poety zawartymi np. w pieśniach Horacego czy utworach z późniejszych epok.

7. Paraboliczne odczytanie Odysei