Panów piłą. Trzy legendy o Jakubie Szeli ebook

Pierw­szej czy­tel­niczce, Ma­mie

Pro­log

Le­genda, to skarb i siła, siła czę­sto po­tęż­niej­sza,niż hi­sto­rya, niż rze­czy­wi­stość.

~ STA­NI­SŁAW WIT­KIE­WICZ[1]

Do Smar­żo­wej nie tra­fi­łem od razu. Po­ko­nu­jąc kręte i gó­rzy­ste drogi, ro­dzinną wieś Ja­kuba Szeli mi­ną­łem nie­po­strze­że­nie, aż zna­la­złem się w po­ło­żo­nych w ma­low­ni­czej do­li­nie Sie­dli­skach-Bo­gu­szu, gdzie ko­ściół, cmen­tarz i ru­iny dworu – ma­te­rialne do­wody pań­skiej prze­szło­ści – jako pierw­sze opo­wie­działy mi hi­sto­rię ra­ba­cji. Upo­rczywy ma­gnes kul­tury szla­checko-in­te­li­genc­kiej na­tych­miast dał o so­bie znać.

Po­tężna neo­go­tycka świą­ty­nia z 1912 roku do­mi­nuje w pej­zażu tej li­czą­cej pra­wie ty­siąc miesz­kań­ców pod­kar­pac­kiej wsi. Jej ar­chi­tek­tem był Jan Sas-Zu­brzycki, który mo­nu­men­talne bryły w stylu nad­wi­ślań­skim umiesz­czał nie­mal se­ryj­nie za­równo w pro­win­cjo­nal­nej, jak i wiel­ko­miej­skiej Ga­li­cji. Nie tylko ku­ba­turą, ale także oka­za­ło­ścią wnę­trza ba­zy­lika może kon­ku­ro­wać ze swymi od­po­wied­ni­kami ze znacz­nie więk­szych miej­sco­wo­ści. W końcu jej wie­lo­barwne se­ce­syjne wi­traże wy­szły ze słyn­nego kra­kow­skiego za­kładu Sta­ni­sława Ga­briela Że­leń­skiego, brata „Boya”, a za­pro­jek­to­wał je Ste­fan Ma­tejko, bra­ta­nek Jana. Im­po­nu­jący bu­dy­nek to sym­bol zgod­nego współ­dzia­ła­nia miej­sco­wej in­te­li­gen­cji i chło­pów – jego hoj­nych fun­da­to­rów. O tra­gicz­nych wy­da­rze­niach sprzed lat przy­po­mina je­dy­nie umiesz­czony przed wej­ściem rys hi­sto­ryczny, w któ­rym pod datą 1846 roku ka­li­gra­ficz­nym pi­smem skru­pu­lat­nie od­no­to­wano: „20 lu­tego – ra­ba­cja w pa­ra­fii pod wo­dzą Ja­kuba Szeli ze Smar­żo­wej”.

Wię­cej in­for­ma­cji do­star­cza znaj­du­jący się po prze­ciw­nej stro­nie ulicy cmen­tarz pa­ra­fialny. Tak jak nad ca­ło­ścią wsi do­mi­nuje ko­ściół, tak nad cmen­ta­rzem gó­ruje mu­ro­wana ka­plica gro­bowa, wy­sta­wiona w 1860 roku przez Lu­dwikę z Bo­gu­szów Go­ray­ską ku pa­mięci po­mor­do­wa­nych człon­ków jej ro­dziny oraz ofi­cja­li­stów dwor­skich. La­ko­niczny na­pis na ścia­nie ka­plicy za­wiera je­dy­nie na­zwi­ska, choć i tak zgodę na jego brzmie­nie mu­siał wy­ra­zić bi­skup tar­now­ski Jó­zef Alojzy Pu­kal­ski[2]. Rana była jesz­cze bar­dzo świeża... Tuż obok znaj­duje się znacz­nie skrom­niej­sza ka­mienna mo­giła, którą ów­cze­sna wła­ści­cielka Sie­dlisk-Bo­gu­sza spra­wiła swo­jemu bra­tan­kowi Wło­dzi­mie­rzowi. Do me­ta­lo­wego krzyża z po­sta­cią Chry­stusa do­ło­żyła roz­wi­dla­jącą się u góry pałkę sym­bo­li­zu­jącą we­dle le­gendy wi­dły – na­rzę­dzie zbrodni do­ko­na­nej na czter­na­sto­latku. O de­mo­kra­tycz­nym cha­rak­te­rze śmierci przy­po­mina je­den z wielu na­grob­ków w po­bliżu, z wy­ry­tym na nim na­zwi­skiem Szela.

Mój dłuż­szy po­byt na cmen­ta­rzu przy­kuł uwagę miej­sco­wego gra­ba­rza, który za­gad­nął mnie, czy przy­je­cha­łem na od­by­wa­jący się tego dnia po­grzeb. Gdy usły­szał o celu mo­jej wi­zyty, wy­pro­sto­wał się i po­ro­zu­mie­waw­czo spoj­rzał: „Ten Szela?”. Na­stęp­nie nie­pro­szony skie­ro­wał mnie do miej­sca, gdzie zgod­nie z wie­ścią gminną stać miała Sze­lowa cha­łupa. Wpierw jed­nak po­dą­ży­łem w prze­ciwną stronę, w kie­runku Go­rze­jo­wej, ku zbo­czu po­ro­śnię­tego la­sem wzgó­rza, ukry­wa­ją­cego po­zo­sta­ło­ści ro­do­wej sie­dziby Bo­gu­szów – je­dy­nego we wsi miej­sca pa­mię­ta­ją­cego ra­ba­cję. Mu­ro­wany dwór, a wła­ści­wie dwa z dru­giej po­łowy XVIII i po­czątku XIX wieku, to ty­powy przy­kład pol­skiej szkoły ochrony za­byt­ków. Upa­dek tu­tej­szej rol­ni­czej spół­dzielni pro­duk­cyj­nej oraz wy­su­nię­cie rosz­czeń re­pry­wa­ty­za­cyj­nych szybko do­pro­wa­dziły bu­dynki do ru­iny, która po­mimo wpi­sa­nia ich do re­je­stru za­byt­ków wciąż po­stę­puje. Frag­men­tów da­chu i ścian we­wnętrz­nych, zna­nych mi ze zdjęć sprzed kilku lat, nie udało się już od­na­leźć. Gorzko sko­men­to­wała ten stan rze­czy rze­szow­ska de­le­ga­tura Naj­wyż­szej Izby Kon­troli: „to­czące się po­stę­po­wa­nie re­pry­wa­ty­za­cyjne nie zwal­nia od ko­niecz­no­ści dba­nia o za­by­tek”[3]. Nie­stety, skład ma­szyn rol­ni­czych i sprzętu oraz zło­żona na eu­ro­pa­le­tach ce­gła na sprze­daż nie wróżą ni­czego do­brego.

Za­mkną­łem oczy i wy­obra­zi­łem so­bie chmarę chło­pów po­dą­ża­ją­cych w mroźny po­ra­nek 20 lu­tego 1846 roku stro­mym wą­wo­zem ku dwo­rowi. Wśród nich był Ja­kub Szela z sy­nem. We­dle opisu nie­chęt­nego im Adama Bo­gu­sza, który oparł się na re­la­cji swo­jej ciotki Lu­dwiki – sio­stry i córki po­mor­do­wa­nych dzie­dzi­ców – pa­mięt­nego dnia chłopi z krzy­kiem oto­czyli dwór i za­częli się do niego do­bi­jać. „Prze­stra­szeni do­mow­nicy [...] i służba wzięły się do ra­to­wa­nia dziadka Sta­ni­sława, 86-let­niego starca, który bę­dąc chory, le­żał tego dnia w łóżku. Z trud­no­ścią ubrali go i wy­pro­wa­dzili na strych domu, gdzie go ukryli, przy­rzu­ca­jąc słomą, a sami zbie­gli na dół. Roz­hu­kana tłusz­cza wpa­dła tym­cza­sem do domu, za­częła prze­szu­ki­wać wszyst­kie kąty i do­tarła na strych, gdzie od­kryli dziadka. Tam syn Szeli, urlop­nik Sta­szek, ma­jąc strzelbę na­bitą, zmie­rzył się i wy­pa­lił do dziadka, lecz strzał chy­bił. [...] po­chwy­cili go oprawcy, wy­wle­kli na dzie­dzi­niec, gdzie na po­rę­czy sie­dział Ja­kób Szela i uj­rzaw­szy, ode­zwał się z drwin­kami do niego: «Jak się masz, Sta­siu? Już mnie wię­cej do aresztu wsa­dzać ani pie­nię­dzy za Wi­słę Po­la­kom wo­zić nie bę­dziesz, bo przy­szła twoja go­dzina». Po­czem ski­nął ręką, da­jąc znak chło­pom [...]”[4]. Cha­rak­te­ry­styczne, że Szela wy­daje po­le­ce­nia, lecz sam nie uczest­ni­czy w mor­do­wa­niu i sza­bro­wa­niu. Non­sza­lancko sie­dzi na po­rę­czy i przy­gląda się, jak wy­rów­ny­wane są ra­chunki krzywd.

Da­lej Adam Bo­gusz opi­suje śmierć wspo­mnia­nego mło­dziut­kiego Wło­dzi­mie­rza Bo­gu­sza, któ­rego chło­pak kre­den­sowy ukrył w wy­chodku, lecz gdy miej­sce to za­częła za­le­wać upusz­czana z be­czek oko­wita, prze­nie­siono go do piw­nicy i przy­sy­pano ziem­nia­kami. Nie mi­nęło parę go­dzin i w wy­niku zdrady swo­jego nie­do­szłego wy­ba­wi­ciela Wło­dzi­mierz zo­stał za­mę­czony. Zdra­dzono rów­nież Ty­tusa Bo­gu­sza, który ukry­wał się na stry­chu domu, a chłopi, nie mo­gąc go od­szu­kać, kłuli su­fit „wi­dłami, prze­bili mu wnętrz­no­ści, roz­darli płótno, a przez ten otwór zle­ciał nie­bo­rak na ka­mienną po­sadzkę, po­ła­mał nogi i tam go do­bili”. „Straszny był wi­dok na dzie­dzińcu sie­dli­skim. Le­żały tam ciała po­za­bi­ja­nych: dziadka Sta­ni­sława, sę­dziego Ka­lity, eko­noma Jana Stra­dom­skiego i jego sio­strzeńca, 18-let­niego także, Jana Stra­dom­skiego, Ty­tusa i Wło­dzi­mie­rza Bo­gu­szów, a cały dom zra­bo­wany, znisz­czony, drzwi, okna, na­wet i pod­łogi po­wy­ry­wane. Krzyk był okropny, a wi­dok serce roz­dzie­ra­jący. Temu wszyst­kiemu przy­pa­try­wał się spo­koj­nie sie­dzący na dzie­dzińcu Ja­kób Szela i wy­da­wał sy­nowi Stasz­kowi roz­kazy, który przy­wo­dził ban­dzie. Do dwóch dziew­cząt Pie­trzysz­cza­nek, sie­rót, wy­cho­wa­nek dworu, które gło­śno za­wo­dziły, pła­cząc i na­rze­ka­jąc, co się z nimi te­raz sta­nie, ode­zwał się stary Szela w te słowa: «Czego tak za­wo­dzi­cie i bo­icie się, wam się nic nie sta­nie, Bo­gu­si­ków nie ma­cie czego ża­ło­wać, oni zgi­nąć mu­szą, a my się po­dzie­limy tem, co ich było, i le­piej nam bę­dzie»”[5].

Dal­szą drogę po­ko­ny­wa­łem już ni­czym chłopi w pa­mięt­nym 1846 roku, któ­rzy po roz­bi­ciu dworu w Sie­dli­skach skie­ro­wali się ku Sma­rzo­wej, bo tak do 1999 roku na­zy­wała się ta wieś. W tam­tej­szym dwo­rze nie oszczę­dzili spa­ra­li­żo­wa­nego Ni­ko­dema Bo­gu­sza. „Sta­ni­sław Dzie­dzic [...] za­dał mu cios sza­blą w głowę, od któ­rego tenże spadł z fo­tela i wy­krwa­wił się na śmierć, jak zwie­rzę rzeźne”[6]. Po­wtó­rze­nie ćwi­cze­nia z wy­obraźni było tu­taj trud­niej­sze, al­bo­wiem mil­czący świa­dek wy­pad­ków z 1846 roku zo­stał ro­ze­brany po dru­giej woj­nie świa­to­wej i dzi­siaj obej­rzeć można je­dy­nie póź­niej­szy drew­niany dwór z końca XIX wieku.

Dzie­dzi­cem Sma­rzo­wej był Wik­tor Bo­gusz, zwany Wik­to­ry­nem. Po­niósł on śmierć fe­ral­nego lu­tego jako je­den z pierw­szych w oko­licy. Ran­kiem wy­je­chał z Sie­dlisk, by od­wieźć swo­ich dwóch ma­ło­let­nich sy­now­ców do Rze­mie­nia. Za­trzy­mani przez chło­pów kilka ki­lo­me­trów da­lej, zo­stali uwię­zieni w karcz­mie w Ka­mie­nicy Dol­nej, gdzie po­tur­bo­wany Wik­to­ryn ocze­ki­wał na przy­jazd władz au­striac­kich. Wcze­śniej po­ja­wił się tam jed­nak Szela, który miał wów­czas wy­krzy­czeć swą osła­wioną kwe­stię: „Jesz­cze ży­jesz, Wik­torku, za­wsze mi gro­zi­łeś kry­mi­na­łem, lecz te­raz na cie­bie ko­lej przy­szła, a ja choć kilka go­dzin prze­żyć cię mu­szę; chłopcy do ro­boty”[7]. Na­stęp­nie re­la­cje są roz­bieżne. We­dług tej szla­chec­kiej, po­cho­dzą­cej od Lu­dwiki z Bo­gu­szów Go­ray­skiej, Szela jako pierw­szy miał ugo­dzić Wik­to­ryna szyną że­la­zną, czego w śledz­twie nie po­twier­dzili chłopi, a za nimi ba­da­jący te wy­padki Au­striacy[8]. W opi­nii od­de­le­go­wa­nego do tej sprawy Geo­rga Do­er­fla, nowo po­wo­ła­nego bur­mi­strza po­bli­skiego Pil­zna, „wo­bec wiel­kiej ilo­ści po­dej­rza­nych nie da się usta­lić z całą pew­no­ścią, kto za­dał Wik­to­rowi Bo­gu­szowi śmier­telną ranę; jako naj­bar­dziej praw­do­po­dobne wy­daje się, że Wa­lenty Ro­zen­bal­ski ze Strze­go­cic prze­bił go wi­dłami, a na­stęp­nie dzieła do­koń­czył jego brat Ja­kub, ude­rza­jąc go w głowę że­la­zną sztangą. W szynku był obecny Ja­kub Szela ze Sma­rzowy, na­wo­łu­jąc chło­pów, aby go za­bili”[9]. Bi­lans ra­ba­cji w pa­ra­fii sie­dli­skiej był wy­jąt­kowo krwawy – ży­cie stra­ciły 23 osoby, w tym 7 dzie­dzi­ców (5 z rodu Bo­gu­szów), 5 dzier­żaw­ców i 11 ofi­cja­li­stów[10].

Po obej­rze­niu wszyst­kich we­hi­ku­łów czasu z Sie­dlisk-Bo­gu­sza i Smar­żo­wej po­zo­stało mi od­na­leźć ten naj­trud­niej­szy do zlo­ka­li­zo­wa­nia – wło­ści Szeli. Wska­zówki gra­ba­rza oka­zały się jed­nak zbyt skom­pli­ko­wane dla miesz­czu­cha, a „druga ka­pliczka za mo­stem”, w ob­li­czu mno­go­ści przy­droż­nych przy­byt­ków – nie do od­na­le­zie­nia. Moim pierw­szym prze­wod­ni­kiem zo­stał więc męż­czy­zna w śred­nim wieku pra­cu­jący z sy­nem w polu: „Ja to nie pa­mię­tam, dawno to było” – od­rzekł, jakby cho­dziło o wy­da­rze­nia sprzed kil­ku­dzie­się­ciu lat, a nie z po­łowy XIX wieku. Na­stęp­nie skie­ro­wał mnie do swo­jej star­szej są­siadki. Ta osiem­dzie­się­cio­let­nia, spra­co­wana ko­bieta oka­zała się – przy­naj­mniej we­dług jej wła­snych słów – ostat­nią po­wier­niczką pa­mięci o Ja­ku­bie Szeli. Wszy­scy po­zo­stali po­marli, a wie­dzieli znacz­nie wię­cej niż ona i chęt­nie dzie­lili się wie­dzą z od­wie­dza­ją­cymi wieś ba­da­czami i cie­kaw­skimi. Bez­błęd­nie jed­nak wska­zała mi pole, które miało na­le­żeć do Szeli, i opo­wie­działa zwią­zaną z jego użyt­kow­ni­kiem le­gendę, po­ja­wia­jącą się także w chłop­skich prze­ka­zach z lat pięć­dzie­sią­tych XX wieku.

Hi­sto­ria ta miała świad­czyć o wiel­kiej wie­dzy i spry­cie Szeli, który jako ple­ni­po­tent, czyli przed­sta­wi­ciel gminy, pro­wa­dził z Bo­gu­szami ba­ta­lię prawną o za­kres wy­miaru pańsz­czy­zny oraz wspólne dla ca­łej wsi grunty. Trwa­jący co naj­mniej dwa­dzie­ścia sześć lat spór ob­fi­to­wał w wy­biegi prawne, za­stra­sze­nia i kary cie­le­sne, sto­so­wane oczy­wi­ście przez szlachtę. Szy­ka­no­wany na wszel­kie spo­soby Szela był na co dzień ostrożny i dla­tego wodę ze studni za­wsze naj­pierw po­da­wał psu. Obawy o ży­cie oka­zały się za­sadne, bo pew­nego razu zwie­rzę pa­dło otrute. Zmyślny Szela ka­zał więc zbu­do­wać drugą stud­nię po­wy­żej tej pierw­szej, bo do­sko­nale zda­wał so­bie sprawę, że ska­żona woda po­zo­sta­nie je­dy­nie po­ni­żej. Jak utrzy­my­wała moja roz­mów­czyni, wie­lo­krot­nie ko­rzy­stała z tego uję­cia i ni­gdy nic złego jej nie spo­tkało. W tej opo­wie­ści, oprócz ele­mentu fan­ta­stycz­nego, ude­rzała bli­skość i na­ma­cal­ność zda­rzeń sprzed pra­wie dwu­stu lat. Dla­tego star­szy, nie­ży­jący brat ko­biety, gdy cho­dził z kro­wami na po­bli­skie pole, choć nie na­le­żało ono już od dawna do pier­wot­nego użyt­kow­nika, mó­wił za­wsze, że idzie na „Sze­lowe”.

Słynna rola znaj­duje się rze­czy­wi­ście w po­bliżu mu­ro­wa­nej ka­pliczki Matki Bo­skiej z 1932 roku, po le­wej stro­nie od sta­rej, drew­nia­nej cha­łupy po­ma­lo­wa­nej na żółto. Wśród krze­wów i so­sen sta­ra­łem się doj­rzeć ob­ni­że­nie te­renu, wy­zna­cza­jące miej­sce, gdzie stał dom Szeli. To, co zo­ba­czy­łem, po­rów­na­łem z za­cho­wa­nym zdję­ciem domu sprzed dru­giej wojny świa­to­wej i wska­zów­kami z in­ter­netu. Na próżno. Po­zo­stało je­dy­nie za­wie­rzyć le­gen­dzie.

ROZ­DZIAŁ 1

Upiór żąda miej­sca przy stole

[...] ja Szela!!

Przy­sze­dłem tu do We­sela,

bo by­łem ich oj­com kat,

a dzi­siaj ja je­stem swat!!

~ STA­NI­SŁAW WY­SPIAŃ­SKI, We­sele,akt II, scena 15, w. 785–788

Upiór Szeli po­wró­cił. Uśpiony w pierw­szych dwóch de­ka­dach XXI wieku, w ostat­nich la­tach ożył i stale po­ja­wia się w de­ba­cie pu­blicz­nej, pro­wo­ku­jąc do in­nego spoj­rze­nia na hi­sto­rię Pol­ski.

Jego głos był szcze­gól­nie do­brze sły­szalny pod­czas spek­ta­klu Pawła De­mir­skiego W imię Ja­kuba S., w re­ży­se­rii Mo­niki Strzępki, gdy znad zwa­łów roz­kra­ja­nego mięsa po­krzy­ki­wał na pol­ską klasę śred­nią, przy­sta­wia­jąc jej lu­stro do twa­rzy i wy­po­mi­na­jąc za­po­mniane ko­rze­nie chłop­skie (Te­atr Dra­ma­tyczny im. Gu­stawa Ho­lo­ubka w War­sza­wie, pre­miera 2011). Twórcy sztuki skon­fron­to­wali war­szaw­ską pu­blicz­ność ze skrzęt­nie po­mi­janą prze­szło­ścią, za­dali py­ta­nie o nie­obec­ność w ka­len­da­rzu świąt na­ro­do­wych rocz­nicy znie­sie­nia pańsz­czy­zny oraz po­rów­nali dzi­siej­szą neo­li­be­ralną rze­czy­wi­stość (z pę­ta­ją­cymi mło­dych kre­dy­tami hi­po­tecz­nymi) do daw­nych sto­sun­ków pod­dań­czych. Nie wszyst­kim ta­kie uję­cie przy­pa­dło do gu­stu: „Sta­wia­nie znaku rów­no­ści mię­dzy pańsz­czy­zną a współ­cze­snym sys­te­mem ban­ko­wym jest nad­uży­ciem. Nikt ni­kogo do bra­nia kre­dy­tów nie zmu­sza”[1]. Dla więk­szo­ści re­cen­zen­tów jed­nak prze­sła­nie du­etu te­atral­nego było ożyw­cze i pro­wo­ku­jące: „Strzępka i De­mir­ski wska­zują na to, że fi­gura i mit Szeli są nie tylko ak­tu­alne, ale i nie­usu­walne”[2]. Ko­lejne lata de­baty pu­blicz­nej miały przy­znać temu po­glą­dowi ra­cję.

W tym sa­mym roku uka­zała się rów­nie gło­śna płyta Gore. Pie­śni buntu i nie­doli XVI–XX wieku for­ma­cji R.U.T.A. – po­łą­cze­nia mu­zy­ków pol­skiej sceny fol­ko­wej (Ka­pela ze Wsi War­szawa) i pun­ko­wej (m.in. De­zer­ter, Lao Che, Mo­skwa, Post Re­gi­ment) – na któ­rej zna­la­zły się tra­dy­cyjne an­ty­feu­dalne pie­śni chłop­skie we współ­cze­snym brzmie­niu. In­spi­ra­cją do po­wsta­nia ta­kich utwo­rów jak Z ba­to­gami na pa­nów były za­sły­szane na wsi, lecz do­tych­czas po­mi­jane przez mu­zy­ków fol­ko­wych pie­śni buntu chłop­skiego. Do­stępne re­la­cje były jed­nak nie­wy­star­cza­jące, wy­da­nie płyty po­prze­dziła więc dwu­let­nia kwe­renda bi­blio­teczna, która z za­pi­sów et­no­gra­ficz­nych po­zwo­liła wy­do­być za­po­mniane utwory. W jed­nym z nich – Pie­śni o Ja­ku­bie Szeli – w imie­niu bo­ha­tera chłop­skiego wy­po­wia­dają się jego po­bra­tymcy: „Oj, nie­długo się skoń­czy na­sze mor­do­wa­nie / jak Ja­ku­bek z chło­pami zrobi szlach­cie pra­nie / Oj, koń­czy się nam, koń­czy na­sze mor­do­wa­nie / oj, bo Szela Ja­ku­bek robi szlach­cie pra­nie”. Groźby te uznali za cał­kiem re­alne w sierp­niu 2011 roku radni Prawa i Spra­wie­dli­wo­ści z Płocka, któ­rzy okre­śla­jąc dzia­łal­ność ze­społu jako „an­ty­pol­ską” i naj­wy­raź­niej utoż­sa­mia­jąc się ze szlachtą, za­żą­dali od­wo­ła­nia kon­certu[3].

Za­in­te­re­so­wa­nie Szelą na­brzmie­wało także w in­ter­ne­cie, gdzie stał się on czę­stym obiek­tem de­bat i po­pkul­tu­ro­wym fe­no­me­nem. Na przy­kład w paź­dzier­niku 2016 roku na Fa­ce­bo­oku, przy oka­zji an­ga­żu­ją­cych opi­nię pu­bliczną spo­rów zwią­za­nych z re­pry­wa­ty­za­cją, po­sta­no­wił przy­po­mnieć się swoim daw­nym zna­jo­mym. W ak­cji „Wy­ślij pocz­tówkę z Ja­ku­bem Szelą do Związku Szlachty Pol­skiej” za­chę­cał po­tom­ków daw­nych dzie­dzi­ców do po­skro­mie­nia swo­ich ape­ty­tów re­sty­tu­cyj­nych. Jest on także bo­ha­te­rem nie­zli­czo­nych me­mów i po­wie­dzeń. Kla­sycz­nym już tek­stem ko­men­tu­ją­cym bez­duszne wy­po­wie­dzi „zna­nych i lu­bia­nych” o kla­sie lu­do­wej stało się „Ja­kub Szela mi się w kie­szeni otwiera”. Ze świata wir­tu­al­nego Szela tra­fił także pod strze­chy, gdzie – ni­czym już tro­chę za­po­mniany Che Gu­evara – groź­nie uśmie­cha się z ko­szu­lek, kub­ków i to­reb płó­cien­nych sprze­da­wa­nych przez firmę Le­wacka Szmata.

W 2017 roku Szela zna­lazł się po­now­nie na de­skach te­atral­nych. W Te­atrze Ślą­skim im. Sta­ni­sława Wy­spiań­skiego w Ka­to­wi­cach Mi­chał Kmie­cik przy­po­mniał ob­ra­zo­bur­cze Słowo o Ja­kó­bie Szeli oparte na ty­tu­ło­wym po­ema­cie i Rze­czy gro­madz­kiej przed­wo­jen­nego po­ety re­wo­lu­cjo­ni­sty Bru­nona Ja­sień­skiego. Ten he­ro­iczny ob­raz sma­rzow­skiego chłopa ostatni raz wid­niał na afi­szach w la­tach sie­dem­dzie­sią­tych XX wieku. Po­wrót był więc zna­mienny.

Nie­ga­sną­cym za­in­te­re­so­wa­niem Szela cie­szył się za­wsze w swo­ich ro­dzin­nych stro­nach. W XXI wieku kra­ja­nie pró­bo­wali przede wszyst­kim zgłę­bić jego du­szę i do­ciec prawdy o wy­da­rze­niach z 1846 roku[4]. Pro­wo­ko­wało do tego wy­stę­po­wa­nie lo­kal­nej, od­mien­nej od obo­wią­zu­ją­cej, opo­wie­ści o ra­ba­cji. Sprzecz­ność mię­dzy nimi sta­no­wiła także in­spi­ra­cję dla po­cho­dzą­cego z Dę­bicy Radka Raka, na­gro­dzo­nego w 2020 roku Na­grodą Li­te­racką Nike za Baśń o wę­żo­wym sercu albo wtóre słowo o Ja­kó­bie Szeli: „Moi przod­ko­wie byli chło­pami. To, co sły­sza­łem w szkole o Szeli, o ra­ba­cji, to była nar­ra­cja ko­goś in­nego. Czu­łem, że to nie jest opo­wieść mo­jej ro­dziny, to nie jest głos mo­ich przod­ków. Po­my­śla­łem, że dam głos tym lu­dziom, któ­rzy go nie mieli. Czyli wła­śnie chło­pom”[5]. W re­ali­za­cji tego po­stu­latu na­po­tkał trud­no­ści, gdyż więk­szość ma­te­riału źró­dło­wego, na któ­rym się opie­rał, po­cho­dziła od nie­chęt­nej Szeli szlachty. Nie przy­jął jed­nak jej wer­sji wy­da­rzeń i stwo­rzył od­mienny ob­raz głów­nego bo­ha­tera, który nie wpi­sy­wał się w żadną z do­tych­cza­so­wych nar­ra­cji. Tym sa­mym, jak stwier­dził kry­tyk li­te­racki Prze­my­sław Cza­pliń­ski, „po­wstał Szela, od któ­rego nie­wiele mo­żemy do­stać, ale który nie­wiele (z na­szych prze­świad­czeń) za­bie­rze. Okrutny, ale nie­szko­dliwy. Niby ni­czyj, ale dla każ­dego”[6]. Szela sy­me­try­sta.

Jedna z naj­waż­niej­szych na­gród li­te­rac­kich, gło­śne sztuki te­atralne i al­bum mu­zyczny, a także szer­szy fe­no­men po­pkul­tu­rowy nie­zbi­cie ozna­czają po­wrót Szeli do de­baty pu­blicz­nej ostat­nich lat. Tak jak w pa­mięt­nym We­selu Wy­spiań­skiego z prze­łomu wie­ków, tak i dzi­siaj na­wie­dza nas i żąda swego udziału w na­ro­do­wych go­dach.

1.1. BIAŁE PLAMY

Obecne za­in­te­re­so­wa­nie Szelą ba­da­cze ochrzcili wręcz jako „modę”[7]. Sami zresztą, jak zo­ba­czymy da­lej, do jej po­wsta­nia się przy­czy­nili. Co się stało, że w ciągu ostat­niego dzie­się­cio­le­cia Szela po­now­nie nas na­wie­dził? Jak wszedł do po­pkul­tury i dla­czego tak chęt­nie od­wo­łują się do niego współ­cze­śni pi­sa­rze, ar­ty­ści i na­ukowcy? I co naj­waż­niej­sze, czego od nas chce?

Pierw­sza hi­po­teza zwią­zana jest z szer­szym zja­wi­skiem w pol­skiej hu­ma­ni­styce, a zwłasz­cza w hi­sto­rio­gra­fii. Otóż ta po 1989 roku za­nie­dbała te­ma­tykę chłop­ską. Sil­nie eks­plo­ato­wana w PRL, ko­ja­rzyła się z ide­olo­gicz­nym po­dej­ściem i try­bu­tem skła­da­nym wła­dzy. Za­in­te­re­so­wa­nie więk­szo­ści ba­da­czy w III RP skie­ro­wane zo­stało więc ku kla­som do­mi­nu­ją­cym, czyli głów­nie szlach­cie. Opi­sy­wano jej zwy­czaje, ubiór, ide­olo­gię, wojny i dys­puty, a nie zaj­mo­wano się pańsz­czy­zną, uprawą roli czy oby­cza­jo­wo­ścią wsi. Em­ble­ma­tyczne są tu­taj dwa aka­de­mic­kie pod­ręcz­niki hi­sto­rii no­wo­żyt­nej au­tor­stwa Ma­riu­sza Mar­kie­wi­cza i Ur­szuli Au­gu­sty­niak, w któ­rych – jak pi­sze Mi­chał Rau­szer – „o chło­pach mamy od­po­wied­nio 6 stron na 750 i 4 na 1000”[8]. Kul­tu­ro­znawca nie za­uwa­żył jed­nak, że chłopi po­ja­wiają się w nich nie tylko w pod­roz­dzia­łach im przy­pi­sa­nych, ale także wtedy, gdy mówi się o wy­ży­wie­niu, miesz­kal­nic­twie czy pro­duk­cji rol­nej wszyst­kich miesz­kań­ców ziem pol­skich. Nie osła­bia to jed­nak jego pod­sta­wo­wego ar­gu­mentu – pod­ręcz­niki te pi­sane były jed­no­znacz­nie z per­spek­tywy szla­chec­kiej, a chłopi po­ja­wiają się w nich in­cy­den­tal­nie.

Ta jed­no­wy­mia­ro­wość do­strze­żona zo­stała także na grun­cie an­tro­po­lo­gii czy so­cjo­lo­gii. Mi­chał Łu­czew­ski, au­tor mo­no­gra­fii o kształ­to­wa­niu się pol­sko­ści w praw­do­po­dob­nie naj­dłu­żej ba­da­nej wsi na świe­cie – Żmią­cej, o swoim za­in­te­re­so­wa­niu pro­win­cją opo­wia­dał tak: „Ten te­mat długo nie był po­pu­larny wśród pol­skich ba­da­czy. Gdy pod ko­niec lat 90. za­czy­na­łem stu­dio­wać so­cjo­lo­gię na Uni­wer­sy­te­cie War­szaw­skim, wszy­scy zaj­mo­wali się no­wo­cze­sno­ścią, tech­no­lo­giami, dys­kur­sami i post­mo­der­ni­zmem, a nikt nie ba­dał pol­skiej pro­win­cji. Na naj­lep­szym uni­wer­sy­te­cie w kraju so­cjo­lo­gią wsi zaj­mo­wała się je­dy­nie Iza­bella Bu­kraba-Ryl­ska, która tra­fiła do In­sty­tutu So­cjo­lo­gii z ze­wnątrz – była po­lo­nistką. Ba­da­li­śmy wszystko inne, ale nie to, co jest istotą pol­skiego spo­łe­czeń­stwa. Pa­mię­tam, jak zdzi­wieni byli miesz­kańcy Żmią­cej w po­wie­cie li­ma­now­skim, gdy w 2002 roku roz­po­czą­łem w tej wsi ba­da­nia so­cjo­lo­giczne. My­śleli z po­czątku, że je­stem dzien­ni­ka­rzem, wy­słan­ni­kiem Unii Eu­ro­pej­skiej albo świad­kiem Je­howy, bo trudno im było zro­zu­mieć, że so­cjo­log może pro­wa­dzić u nich ja­kieś ba­da­nia”[9].

Śro­do­wi­skiem, na które spa­dła wy­jąt­kowo ostra kry­tyka za mo­no­te­ma­tycz­ność ba­dań, byli przede wszyst­kim hi­sto­rycy. Na przy­kład fi­lo­zof An­drzej Le­der w 2017 roku w spo­sób bez­par­do­nowy besz­tał ich i jed­no­cze­śnie wzy­wał do piór: „[...] nie tych zaj­mu­ją­cych się hi­sto­rią po­li­tyczną «na­rodu szla­chec­kiego», wraz z jego sej­mami, po­wsta­niami i pod­ziem­nymi pań­stwami, ale przede wszyst­kim ba­da­czy hi­sto­rii spo­łecz­nej. Nie­oba­wia­ją­cych się po­ka­za­nia tego, jak kul­tura he­ge­mo­niczna, prze­po­jona ka­to­li­cy­zmem kul­tura szlachty, zie­miań­stwa i du­żej czę­ści in­te­li­gen­cji, była w per­ma­nent­nym kon­flik­cie z po­tęż­nym nur­tem eman­cy­pa­cji. Po­trzebna więc by­łaby też praca hi­sto­ry­ków zaj­mu­ją­cych się prze­mia­nami men­tal­no­ści i kul­tury, wraż­li­wych na ten wła­śnie kon­flikt i go­to­wych ślady tego kon­fliktu w ar­te­fak­tach kul­tu­ro­wych od­czy­ty­wać”. Nie li­cząc na wiele, udzie­lał sam so­bie od­po­wie­dzi, gdy przy­wo­ły­wał znawcę sto­sun­ków szla­checko-chłop­skich na XIX-wiecz­nych zie­miach za­bra­nych, któ­rego prace bu­rzyły ob­raz zgod­nych re­la­cji na wsi: „Jak wielu ta­kich hi­sto­ry­ków jest dzi­siaj w Pol­sce? Nic dziw­nego, że pracę za nich wy­ko­nuje Fran­cuz, Da­niel Be­au­vois”[10]. W kry­tyce tej Le­der po­szedł za da­leko, gdyż nie za­uwa­żył mię­dzy in­nymi nie­licz­nych na­ukow­ców zaj­mu­ją­cych się w III RP hi­sto­rią chło­pów[11]. Jego słowa traf­nie od­da­wały jed­nak spo­łeczne ocze­ki­wa­nia wo­bec hi­sto­ry­ków, któ­rych ba­da­nia po­świę­cone lu­dowi nie znaj­dy­wały szer­szego od­dźwięku w opi­nii pu­blicz­nej[12].

Nie za­ska­kuje więc, że ak­tem erek­cyj­nym no­wego nurtu hu­ma­ni­styki – chłop­sko­ści, w któ­rego cen­trum stoi in­ten­cja prze­ni­co­wa­nia do­tych­cza­so­wego spo­sobu pi­sa­nia o prze­szło­ści i jej dzie­dzic­twie, nie zo­stała praca hi­sto­ryka. W 2011 roku kul­tu­ro­znawca Jan Sowa w Fan­to­mo­wym ciele króla przed­sta­wił dzieje Rze­czy­po­spo­li­tej Obojga Na­ro­dów z per­spek­tywy post­ko­lo­nial­nej, po­rów­nu­jąc szla­checką go­spo­darkę na Kre­sach Wschod­nich do dzia­łal­no­ści ko­lo­nial­nych la­ty­fun­dy­stów w Ame­ryce Po­łu­dnio­wej[13]. Trzy lata póź­niej An­drzej Le­der opu­bli­ko­wał wielce wpły­wową Prze­śnioną re­wo­lu­cję, w prze­ko­nu­jący spo­sób opi­su­jąc za­cho­dzącą w Pol­sce w la­tach 1939–1956 ty­tu­łową re­wo­lu­cję, która zo­stała „prze­śniona” przez Po­la­ków, gdyż do­ko­nała się ob­cymi rę­kami (oku­pan­tów i ro­dzi­mych ko­mu­ni­stów). Jed­no­cze­śnie miała ona być speł­nie­niem ich okrut­nych pra­gnień, czyli chęci za­ję­cia miej­sca w struk­tu­rze eko­no­miczno-spo­łecz­nej przy­na­leż­nego do­tych­czas eli­tom wy­wo­dzą­cym się z zie­miań­stwa i Ży­dom. Kon­se­kwen­cje tej nie­uświa­do­mio­nej ge­nezy pol­skiej klasy śred­niej kładą się „cie­niem na jej dzi­siej­szej sa­mo­świa­do­mo­ści i po­czu­ciu toż­sa­mo­ści”[14]. Książki Sowy i Le­dera wzbu­dziły wiele kon­tro­wer­sji i po­le­mik, ale – co istotne – stały się dla na­stęp­nych ba­da­czy in­spi­ra­cją do od­mien­nego spoj­rze­nia na prze­szłość Rze­czy­po­spo­li­tej.

Ko­lejne lata przy­nio­sły więc mno­gość ini­cja­tyw po­le­mi­zu­ją­cych z jed­no­wy­mia­ro­wym ob­ra­zem pol­skich dzie­jów. Po­cząt­kowo dys­ku­to­wano przede wszyst­kim na ła­mach cza­so­pism na­uko­wych oraz „Ga­zety Wy­bor­czej”, „Po­li­tyki” i „Kry­tyki Po­li­tycz­nej”, ale z cza­sem de­bata za­częła za­ta­czać co­raz szer­sze kręgi. Ważną ini­cja­tywą bu­du­jącą śro­do­wi­sko był na przy­kład cykl se­mi­na­riów i kon­fe­ren­cji or­ga­ni­zo­wany od 2018 roku przez Strefę Wol­no­Słową i Prze­my­sława Wiel­go­sza z pol­skiej edy­cji „Le Monde di­plo­ma­ti­que” pod ty­tu­łem „Lu­dowa Hi­sto­ria Pol­ski”. Dwa lata póź­niej w se­rii wy­daw­ni­czej o tym sa­mym ty­tule i pod re­dak­cją Wiel­go­sza opu­bli­ko­wano książkę Mi­chała Rau­szera Bę­karty pańsz­czy­zny do­ty­czącą chłop­skiego oporu wo­bec pań­skiej prze­mocy[15]. Roz­po­częła ona szta­fetę ko­lej­nych po­zy­cji o po­dob­nej te­ma­tyce, gdyż wkrótce po­tem uka­zała się Lu­dowa hi­sto­ria Pol­ski hi­sto­ryka i so­cjo­loga Adama Lesz­czyń­skiego – syn­teza dzie­jów Rze­czy­po­spo­li­tej pi­sana z per­spek­tywy „dol­nych 90 pro­cent”. Au­tora in­te­re­so­wała w niej przede wszyst­kim hi­sto­ria re­dy­stry­bu­cji nad­wyżki eko­no­micz­nej two­rzo­nej przez war­stwy lu­dowe, mi­to­lo­gia pa­no­wa­nia i nie­woli, które uza­sad­niały jej przej­mo­wa­nie przez elity, oraz me­cha­ni­zmy oporu i buntu wo­bec tych prak­tyk[16]. Inne uję­cie za­pro­po­no­wał na­stęp­nie an­tro­po­log Kac­per Po­błocki, który w Cham­stwie sku­pił się głów­nie na prze­mocy wo­bec chło­pów, uwy­pu­kla­jąc w nim kwe­stie płciowe i rolę pa­triar­chatu jako ide­olo­gii spa­ja­ją­cej szlachtę i bo­gat­szych go­spo­da­rzy w „so­ju­szu oj­ców”[17]. Książki te sprze­dały się w dzie­siąt­kach ty­sięcy eg­zem­pla­rzy, uzy­skały no­mi­na­cje do Na­grody Li­te­rac­kiej Nike (dzieła Lesz­czyń­skiego i Po­błoc­kiego) oraz po­cią­gnęły za sobą la­winę ko­lej­nych pu­bli­ka­cji mniej czy bar­dziej utoż­sa­mia­ją­cych się z nowo po­wsta­łym nur­tem[18]. Tym sa­mym wy­zna­czyły nowy okres pi­sa­nia lu­do­wej hi­sto­rii Pol­ski, na­zy­wany nie­kiedy „zwro­tem lu­do­wym”. Te­mat po­dej­mo­wany po­cząt­kowo przez garstkę en­tu­zja­stów oraz le­wi­cowo-li­be­ralne re­dak­cje zna­lazł się w głów­nym nur­cie de­baty pu­blicz­nej.

1.2. WY­PARTE KO­RZE­NIE

Oprócz chęci wy­peł­nie­nia bia­łych plam hi­sto­rii przed­sta­wi­cie­lom nurtu chłop­sko­ści przy­świeca także dru­gie, rów­nie ważne za­ło­że­nie ba­daw­cze. Brzmi ono na­stę­pu­jąco: „My­śmy wszystko za­po­mnieli, mego dziadka piłą rżnęli”. Współ­cze­śnie wy­po­wiada te słowa jed­nak nie in­te­li­gent szla­chec­kiego ro­do­wodu (Pan Młody z We­sela), lecz po­to­mek pańsz­czyź­nia­nych chło­pów, który za­po­mniał o swym po­cho­dze­niu, do­zna­nych, ale rów­nież i za­da­wa­nych krzyw­dach. A że dzie­więć­dzie­siąt pro­cent Po­la­ków ma ko­rze­nie chłop­skie, do­świad­cze­nie to jest po­wszechne[19]. Szcze­gól­nie istotne jest ono dla po­wsta­łej w III RP klasy śred­niej, która tak sku­tecz­nie wy­parła się swo­jego po­cho­dze­nia, że dziś usi­łuje je od­na­leźć w szla­chec­kich ge­ne­alo­giach, bu­duje so­bie twory dwor­ko­po­dobne, a w nich wie­sza na ścia­nach ka­ra­bele, tro­fea my­śliw­skie i por­trety przod­ków.

Za­po­mniane po­cho­dze­nie chłop­skie ma mieć – w opi­nii ba­da­czy chłop­sko­ści – szcze­gólną i for­ma­cyjną rolę w kształ­to­wa­niu pol­skiej men­tal­no­ści, a więc spo­łecz­nych wy­obra­żeń, po­staw czy upodo­bań. Grze­gorz Gro­chow­ski wy­mie­nia jako przy­kład ta­kiego spadku „re­to­rykę «zgody» i skłon­ność do eu­fe­mi­zo­wa­nia i ta­bu­izo­wa­nia rze­czy­wi­stych po­dzia­łów”[20]. In­tu­icję tę po­twier­dzają wzmian­ko­wane już ba­da­nia w Żmią­cej, któ­rej miesz­kańcy długo sta­rali się ukryć przed ba­da­czem-in­te­li­gen­tem roz­dzie­ra­jący ich kon­flikt we­wnętrzny o po­wo­jenną par­ty­zantkę[21]. Ce­cha ta zdaje się jed­nak nie przy­na­le­żeć wy­łącz­nie do spu­ści­zny chłop­skiej, gdyż to w ide­olo­gii szlachty wy­two­rzył się cał­ko­wi­cie fik­cyjny mit rów­no­ści (szlach­cic na za­gro­dzie równy wo­je­wo­dzie), który w ob­li­czu wiel­kich róż­nic w sta­tu­sie eko­no­micz­nym, a w efek­cie sto­sun­ków klienc­kich po­mię­dzy ma­gna­te­rią a drob­nicą szla­checką, ni­jak nie przy­sta­wał do rze­czy­wi­sto­ści. W związku z tym stan szla­checki dzie­lił się na po­sia­da­jącą naj­więk­szy areał ziemi i pia­stu­jącą naj­wyż­sze urzędy ma­gna­te­rię, zie­miań­stwo fol­warczne po­ni­żej i znacz­nie uboż­szą szlachtę za­gro­dową oraz – na sa­mym dole – go­łotę, czyli szlachtę bez ziemi. Ana­lo­giczny po­dział spo­tkać można było na wsi, gdzie naj­waż­niej­szą po­zy­cję zaj­mo­wali bo­gaci kmie­cie, na któ­rych po­lach pra­co­wali za­grod­nicy (po­sia­da­jący spła­che­tek ziemi i wła­sną cha­łupę) oraz cha­łup­nicy (je­dy­nie wła­ści­ciele domu). Naj­ni­żej w stra­ty­fi­ka­cji wsi znaj­do­wali się ko­mor­nicy, cał­ko­wi­cie za­leżni od ma­jęt­nych go­spo­da­rzy, gdyż nie mieli na­wet wła­snego da­chu nad głową. Ta­bu­izo­wa­nie rze­czy­wi­stych po­dzia­łów za­równo wśród szlachty, jak i chło­pów można in­ter­pre­to­wać – za Mi­che­lem Fo­ucaul­tem – w ka­te­go­rii wła­dzy i kon­troli naj­bo­gat­szych przed­sta­wi­cieli stanu nad resztą spo­łecz­no­ści.

Ko­lejną ce­chą pol­skiej men­tal­no­ści, wska­zy­waną przez ba­da­czy chłop­sko­ści, a wy­wo­dzącą się z wiej­skiego po­cho­dze­nia więk­szo­ści na­szych ro­da­ków, mia­łaby być „po­wszechna for­muła re­li­gij­no­ści, o cha­rak­te­rze ob­rzę­dowo-ko­lek­tyw­nym, zdo­mi­no­wana przez re­la­cje hie­rar­chiczne i «pa­sto­ralny» au­to­ry­tet ko­ściel­nych in­sty­tu­cji”[22]. Gro­chow­ski wska­zuje tu­taj przede wszyst­kim na współ­cze­sne formy kultu (folk­lor kal­wa­ryj­ski) czer­piące z lu­do­wej po­boż­no­ści. Prze­ja­wów „po­st­chłop­skiej men­tal­no­ści” szuka rów­nież w par­ce­lo­wa­niu i pry­wa­ty­zo­wa­niu prze­strzeni pu­blicz­nej, in­ten­syw­nie zmie­nia­ją­cych kra­jo­braz i funk­cjo­nal­ność pol­skich miast (m.in. gro­dze­nie traw­ni­ków i osie­dli)[23]. Także tu można wy­ra­zić wąt­pli­wość, od­wo­łu­jąc się do ar­chi­tek­tury pol­skiej wsi, w któ­rej rzad­ko­ścią były zwarte za­bu­do­wa­nia do­mostw, jak na przy­kład te bu­do­wane przez Rze­szo­wia­ków w oko­li­cach Łań­cuta i Prze­wor­ska[24]. Za­zwy­czaj po­szcze­gólne ele­menty za­grody usta­wiane były w znacz­nej od­le­gło­ści od sie­bie, bez peł­nią­cego funk­cje ochronne płotu. Bez­pie­czeń­stwo we wsi utrzy­my­wane było dzięki wą­skiej i do­brze zna­ją­cej się wspól­no­cie, a prze­jawy kra­dzieży su­rowo ka­rano i pięt­no­wano, co udat­nie uka­zał w Pió­ro­pu­szu pi­sarz nurtu chłop­skiego Ma­rian Pi­lot[25]. Jed­no­cze­śnie przy­wią­za­nie do wła­sno­ści ziemi i jej roz­gra­ni­cza­nie było na wsi bar­dzo istotne, co wi­dać choćby w pa­mięci o „Sze­lo­wym” w Smar­żo­wej.

Na­stęp­nym waż­nym wąt­kiem de­bat do­ty­czą­cych chłop­sko­ści jest pod­dań­stwo i jego dłu­gie trwa­nie skut­ku­jące „re­la­cją fol­warczną”, od­naj­dy­waną w dzi­siej­szych sto­sun­kach pracy. Po­pu­la­ry­za­to­rem ta­kiego my­śle­nia jest An­drzej Le­der, który w swej Prze­śnio­nej re­wo­lu­cji za­uważa: „Re­cy­dywę tego ro­dzaju men­tal­no­ści fol­warcz­nej w dzi­siej­szej Pol­sce czę­sto można za­ob­ser­wo­wać w sto­sunku ka­dry za­rzą­dza­ją­cej do pra­cow­ni­ków w fir­mach i kor­po­ra­cjach. Po­czu­cie, że nie mamy do czy­nie­nia ze stro­nami umowy do­ko­nu­ją­cymi ekwi­wa­lent­nej wy­miany pracy na pie­nią­dze, lecz ra­czej z «za­rząd­cami» fol­warku i pod­le­głymi im wy­rob­ni­kami, któ­rym z nie­wia­do­mych przy­czyn trzeba pła­cić i – na do­da­tek – oka­zy­wać sza­cu­nek, jest bar­dzo czę­stym do­świad­cze­niem pra­cu­ją­cych w wa­run­kach pol­skiego ka­pi­ta­li­zmu”[26]. Nie wcho­dząc w szcze­góły pro­po­no­wa­nej kon­cep­cji, warto za­zna­czyć, że w spo­sób nie­do­sta­teczny uwzględ­nia ona kon­se­kwen­cje po­działu XVI-wiecz­nej Eu­ropy na li­nii Łaby na część fol­warczno-pańsz­czyź­nianą i część o względ­nej wol­no­ści oso­bi­stej chło­pów. Czy o men­tal­no­ści fol­warcz­nej można mó­wić także w przy­padku ka­pi­ta­li­stycz­nych państw Eu­ropy Za­chod­niej, gdzie z przy­mu­sem dar­mo­wej pracy po­że­gnano się znacz­nie wcze­śniej? W końcu to stam­tąd wy­wo­dzą się kor­po­ra­cje sto­su­jące pięt­no­wane prak­tyki. Nie­za­leż­nie od hi­sto­rycz­nej nie­pre­cy­zyj­no­ści tego po­ję­cia trudno nie za­uwa­żyć, jak czę­sto w Pol­sce re­la­cje pra­co­dawca–pra­cow­nik okre­ślane są ka­te­go­riami dawno po­grze­ba­nych sto­sun­ków feu­dal­nych. O pańsz­czyź­nie w pracy do­wia­du­jemy się więc nie­ustan­nie nie tylko z ano­ni­mo­wych wy­po­wie­dzi w in­ter­ne­cie, lecz także z prasy czy te­le­wi­zji.

Dla­tego cenną próbą ana­lizy dłu­giego trwa­nia pod­dań­stwa w Pol­sce jest film do­ku­men­talny Pio­tra Brożka pod zna­mien­nym ty­tu­łem Nie­pa­mięć (2015), w któ­rym dwoje bo­ha­te­rów, od­po­wied­nio o po­cho­dze­niu chłop­skim i ary­sto­kra­tycz­nym, dys­ku­tuje o współ­cze­snych kon­se­kwen­cjach swo­ich ko­rzeni. Do­ku­ment wy­pro­du­ko­wany zo­stał przez Sto­wa­rzy­sze­nie Fol­ko­wi­sko, głę­boko za­an­ga­żo­wane w nurt chłop­sko­ści i „prze­pra­co­wy­wa­nie” za­po­mnia­nej prze­szło­ści, i po­sta­wił tezę o istot­no­ści po­cho­dze­nia spo­łecz­nego we współ­cze­snej Pol­sce, która – po­dob­nie jak dzia­ła­nia for­ma­cji R.U.T.A. – na­po­tkała opór. Na pre­mie­rze w War­sza­wie wi­dzo­wie za­rzu­cili twór­com ob­razu stron­ni­czość, a „o tym, że lu­dzie dzielą się ze względu na szla­chec­kie lub nie­szla­chec­kie po­cho­dze­nie, do­wie­dzieli się od ko­mu­ni­stów”[27]. Słowa te do­bit­nie po­twier­dzają ob­ser­wa­cję Le­dera o „prze­śnio­nej re­wo­lu­cji”, skut­ku­ją­cej mię­dzy in­nymi wy­par­ciem pa­mięci o wła­snym chłop­skim po­cho­dze­niu.

Próbę przy­po­mnie­nia Po­la­kom ich ko­rzeni pod­jął także w 2014 roku Da­niel Ry­char­ski, który z oka­zji nie­ob­cho­dzo­nej sze­rzej rocz­nicy znie­sie­nia pańsz­czy­zny w Kró­le­stwie Pol­skim stwo­rzył dwie in­sta­la­cje ar­ty­styczne: Po­mnik chłopa i Bramę na 150. rocz­nicę znie­sie­nia pańsz­czy­zny. In­spi­ra­cją do po­wsta­nia tego pierw­szego był pro­jekt Al­brechta Dürera upa­mięt­nia­jący XVI-wieczną nie­miecką wojnę chłop­ską: „ła­mał [on – R.J.] za­sadę de­co­rum, bo umiesz­czał na gó­rze chłopa, ale też jego an­ty­po­mni­ko­wość wy­ra­żała się po­przez drwinę z ma­te­ria­łów po­mni­ko­wych, a więc po­dej­mo­wała te­mat trwa­ło­ści pa­mięci”[28]. Wątki te od­naj­du­jemy w Po­mniku chłopa, czyli me­ta­lo­wej przy­cze­pie rol­ni­czej z przy­twier­dzoną do niej re­ali­styczną po­sta­cią fra­so­bli­wego go­spo­da­rza. Po­cząt­kowo fi­gura ta miała no­sić – co zna­mienne – imię Ja­kuba Szeli, lecz w toku prac za­częła uosa­biać ja­ką­kol­wiek krzywdę chłop­ską – od pańsz­czy­zny aż po ustawę ogra­ni­cza­jącą ob­rót zie­mią rolną.

Po­dobną grę z wi­dzem pod­jął ar­ty­sta we wspo­mnia­nej bra­mie, któ­rej „pro­win­cjo­nalna me­ta­lo­pla­styka, żywe ko­lory, wła­ściwe dla sztuki lu­do­wej, oraz forma bramy trium­fal­nej za­czerp­nięta z wy­so­kiego po­rządku ar­chi­tek­tury re­pre­zen­ta­cyj­nej” sta­no­wią „hy­brydę cha­rak­te­ry­styczną dla pol­skiej kul­tury, z jej prak­tyką do­ko­ny­wa­nia swo­bod­nych in­ter­pre­ta­cji i ad­ap­to­wa­nia uni­wer­sal­nych wzo­rów do lo­kal­nych wy­obra­żeń”[29]. Co cie­kawe, obie prace nie zo­stały za­pre­zen­to­wane je­dy­nie wiel­ko­miej­skiej pu­blicz­no­ści, bo za­nim tra­fiły na fe­sti­wale i wy­stawy sztuki, przed­sta­wiano je w ro­dzin­nej wsi ar­ty­sty – Ku­rówku koło Sierpca, w któ­rej Ry­char­ski mieszka i pra­cuje. Na­stęp­nie Po­mnik chłopa w asy­ście straż­ni­ków ochot­ni­ków wy­ru­szył w przy­wo­dzącą na myśl pe­re­gry­na­cję świę­tego ob­razu po­dróż po oko­licz­nych wsiach. Tam wy­wo­ły­wał po­ru­sze­nie i za­cie­ka­wie­nie, a jego przy­jazd czę­sto był oka­zją do zro­bie­nia uro­czy­stego zdję­cia, jak w przy­padku urzęd­ni­czek gminy w Goz­do­wie, które z tego po­wodu na­wet prze­rwały swoją pracę[30]. Dzieła Ry­char­skiego wpi­sują się w nurt przy­po­mi­na­nia (a może wy­po­mi­na­nia?) Po­la­kom ich wy­par­tej toż­sa­mo­ści, choć od­mien­nego kon­tek­stu na­bie­rają w za­leż­no­ści od tego, czy pre­zen­to­wane są w mie­ście, czy też na wsi. W tym pierw­szym bar­dziej uwie­rają i oskar­żają, w tej dru­giej na­pa­wają dumą i ini­cjują za­in­te­re­so­wa­nie prze­szło­ścią, tak jak w przy­padku soł­tysa Ku­rówka, który po­sta­no­wił zgłę­bić hi­sto­rię znie­sie­nia pańsz­czy­zny w jego wsi[31].

Ce­chą cha­rak­te­ry­styczną dys­ku­sji wo­kół chłop­sko­ści jest jej po­li­fo­nicz­ność. Jak za­uważa Mał­go­rzata Li­twi­no­wicz-Droź­dziel, o de­ba­cie tej na­leży mó­wić jako o „kon­ste­la­cji” róż­nych dzieł nie­bę­dą­cych w sto­sunku do sie­bie w izo­la­cji: „Dzia­ła­nia spo­łeczne prze­pla­tają się z pracą ba­daw­czą, za­pro­sze­nia do skła­da­nia pro­po­zy­cji wy­stą­pień kon­fe­ren­cyj­nych przy­po­mi­nają tek­sty z ksią­że­czek do­łą­czo­nych do płyt, in­ter­pre­ta­to­rzy tek­stów li­te­rac­kich sło­wami de­kla­rują swoje za­an­ga­żo­wa­nie w prze-po­wia­da­nie hi­sto­rii Pol­ski”[32]. Mno­gość środ­ków wy­razu może bu­dzić za­wrót głowy, a scep­ty­ków skła­niać do twier­dze­nia, że skoro chłop­skość jest wszę­dzie i wszyst­kim, to jest ni­czym. Z ta­kimi wąt­pli­wo­ściami opty­mi­stycz­nie roz­pra­wia się cy­to­wana ba­daczka: „Po­stać uczo­nego, który staje się dra­ma­tur­giem po­wsta­ją­cego spek­ta­klu, syl­wetka ba­da­cza, który pi­sze wstęp (bo tak chyba na­leży po­wie­dzieć) do punk­fol­ko­wej płyty, pro­fe­sorka pra­cu­jąca jako ku­ra­torka wy­stawy sztuki – to nie są fi­gury po­mie­sza­nia i nie-dość-wy­kształ­co­nego pro­fe­sjo­na­li­zmu, tylko fi­gury po­kory wo­bec ogra­ni­czeń dys­kursu i uzna­nia (chcia­łoby się po­wie­dzieć: wresz­cie!) tego, że ję­zyk sztuki, li­te­ra­tury, mu­zyki, te­atru i wszel­kich dzia­łań per­for­ma­tyw­nych jest istotny w prze­pra­co­wy­wa­niu źró­deł współ­cze­snej toż­sa­mo­ści Po­la­ków”[33].

1.3. RE­PU­BLIKA IN­TE­LI­GENCKA

Amne­zja pol­skiego spo­łe­czeń­stwa co do swo­jego wiej­skiego po­cho­dze­nia nie jest zja­wi­skiem przy­pad­ko­wym. Jak pi­szą Ra­fał Smo­czyń­ski i To­masz Za­rycki, od­zy­ska­nie przez Pol­skę nie­pod­le­gło­ści w 1918 roku ozna­czało po­wsta­nie „re­pu­bliki in­te­li­genc­kiej”, w któ­rej wła­dzę ob­jęła ta war­stwa spo­łeczna. To ona w XIX-wiecz­nych wal­kach o rząd dusz od­nio­sła zwy­cię­stwo nad zie­miań­stwem i ary­sto­kra­cją, a jej suk­ces przy­pie­czę­to­wały wy­własz­cze­nia re­wo­lu­cji paź­dzier­ni­ko­wej oraz po­zo­sta­wie­nie poza gra­ni­cami od­ro­dzo­nej Pol­ski gi­gan­tycz­nych ma­jąt­ków daw­nej elity. Oprócz utraty ma­te­rial­nych pod­staw bytu oczy­wi­stym cio­sem było także for­malne znie­sie­nie w kon­sty­tu­cji mar­co­wej z 1921 roku ty­tu­łów i wy­ni­ka­ją­cych z nich przy­wi­le­jów. W ar­ty­kule 96 za­pi­sano: „Rzecz­po­spo­lita Pol­ska nie uznaje przy­wi­le­jów ro­do­wych ani sta­no­wych, jak rów­nież żad­nych her­bów, ty­tu­łów ro­do­wych i in­nych, z wy­jąt­kiem na­uko­wych, urzę­do­wych i za­wo­do­wych”[34]. Mimo to rola hi­sto­rycz­nej war­stwy wyż­szej po­zo­stała klu­czowa, gdyż „po­le­gała na le­gi­ty­mi­zo­wa­niu sta­tusu in­te­li­gen­cji jako no­wej do­mi­nu­ją­cej elity na­ro­do­wej oraz na iden­ty­fi­ko­wa­niu cią­gło­ści II, a na­stęp­nie III Rze­czy­po­spo­li­tej z przed­ro­zbio­rową Rzecz­po­spo­litą Obojga Na­ro­dów”[35]. Dla­tego zie­mia­nie i ary­sto­kraci zo­stali po 1918 roku in­kor­po­ro­wani do in­te­li­gen­cji, w któ­rej ob­jęli rolę we­wnętrz­nej sub­e­lity. Do­szło tym sa­mym do pa­ra­dok­sal­nej sy­tu­acji, po­nie­waż do­tych­czas kon­ku­ru­jące ze sobą obozy po­łą­czyły się w je­den, a zwy­cię­ski prze­jął część ide­ałów zie­miań­skich, de­mo­kra­ty­zu­jąc je i uni­wer­sa­li­zu­jąc. Re­la­cję po­mię­dzy nimi Smo­czyń­ski i Za­rycki – za Émile’em Dur­khe­imem – na­zwali to­te­mem in­te­li­genc­kim: „Wo­kół ta­kiego to­temu, ro­zu­mia­nego jako klu­czowy sym­bol cią­gło­ści hi­sto­rycz­nej pol­skich elit, nie tylko ufor­mo­wała się współ­cze­sna toż­sa­mość in­te­li­gencka, ale także [...] współ­cze­sna pol­ska toż­sa­mość oby­wa­tel­ska”[36].

Jed­nym z przy­kła­dów przej­mo­wa­nia i upo­wszech­nia­nia tra­dy­cji szla­chec­kiej przez in­te­li­gen­cję jest Try­lo­gia Hen­ryka Sien­kie­wi­cza, która od­bie­ga­jąc da­leko od re­aliów epoki, stwo­rzyła wy­ide­ali­zo­waną opo­wieść o Rze­czy­po­spo­li­tej Obojga Na­ro­dów i rzą­dzą­cym nią sta­nie[37]. Na książ­kach tych wy­cho­wały się po­ko­le­nia Po­la­ków i na­leży to ro­zu­mieć do­słow­nie, gdyż miały one ogromny wpływ na wy­two­rze­nie wśród chło­pów świa­do­mo­ści na­ro­do­wej[38]. Po­pu­lar­ność Try­lo­gii prze­kra­czała zresztą wszyst­kie gra­nice kla­sowe, gdyż była ona także stałą po­zy­cją w do­mach ary­sto­kra­tycz­nych, gdzie rów­nież wzmac­niała pol­skość. Na przy­kład Jó­zef Czap­ski, wy­wo­dzący się z ro­dziny ko­smo­po­li­tycz­nej, tak opi­sy­wał jej wspólną lek­turę: „Jakże wy­raź­nie wi­dzę jego [ojca – R.J.] twarz w bia­łym świe­tle lampy spi­ry­tu­so­wej, pro­fil o du­żym or­lim no­sie [...]. Głowa od­chy­lona w tył, oparta o bar­dzo po­chyłe «plecy» skó­rza­nego zie­lo­nego fo­tela, łzy, które sta­rał się ukryć, a które mu się są­czyły na skraju ze­wnętrz­nym oka, gdy tylko scena była wzru­sza­jąca. Jesz­cze sły­szę jego za­kło­po­tane chrzą­ka­nie, kiedy na­gle wjeż­dżał w ja­kiś ustęp we­dług niego dla dzieci nie­od­po­wiedni. (Try­lo­gia miała wszyst­kie ta­kie ustępy sta­ran­nie ob­ra­mione ołów­kiem). Po tylu la­tach, w pa­lący upał na gra­nicy per­skiej czuję jesz­cze roz­kosz tej wie­czor­nej pół­go­dziny i obawę, że szybko się skoń­czy, że każą nam iść spać”[39]. W II RPTry­lo­gia jako pod­sta­wowy bu­du­lec pol­sko­ści we­szła do ka­nonu lek­tur szkol­nych i tam mimo krót­kiego okresu kry­tyki sta­li­now­skiej znaj­duje się do dzi­siaj.

Fun­da­men­tem „re­pu­bliki in­te­li­genc­kiej” jest obo­wią­zu­jąca wciąż toż­sa­mość oby­wa­tel­ska czer­piąca z etosu szla­chec­kiego. Jak twier­dzą Smo­czyń­ski i Za­rycki, w II RP do­szło do po­wszech­nej no­bi­li­ta­cji wszyst­kich jej miesz­kań­ców, „ro­zu­mia­nej jako sym­bo­liczne roz­sze­rze­nie stanu szla­chec­kiego”[40]. Była to re­ali­za­cja oświe­ce­nio­wych po­stu­la­tów gło­szo­nych już od Sejmu Czte­ro­let­niego i mo­dy­fi­ko­wa­nych w XIX wieku przez po­stę­po­wych pu­bli­cy­stów szla­chec­kich, ta­kich jak Mau­rycy Moch­nacki czy Jo­achim Le­le­wel[41]. Wie­rzyli oni w ko­niecz­ność włą­cze­nia do na­rodu pol­skiego – po­ję­cia do­tych­czas przy­pi­sy­wa­nego tylko szlach­cie – także chło­pów[42]. Po­łą­cze­nie sił miało być je­dy­nym spo­so­bem na zrzu­ce­nie za­bor­czego jarzma, a ko­lejne klę­ski po­wstań, w więk­szo­ści od­wo­łu­ją­cych się do siły zbroj­nej szlachty, tylko te tezy po­twier­dzały. Sprawa nie była jed­nak wcale oczy­wi­sta, bo z jed­nej strony pro­po­zy­cje te spo­ty­kały się z kry­tyką kon­ser­wa­tyw­nego zie­miań­stwa, a z dru­giej sami chłopi długo nie chcieli zo­stać Po­la­kami, jak w przy­padku Ga­li­cji, gdzie na­zy­wali sie­bie „cy­sor­skimi” i z pol­sko­ścią re­pre­zen­to­waną przez szlachtę w więk­szo­ści się nie utoż­sa­miali.

W 1918 roku wło­ścia­nie zo­stali włą­czeni w ka­te­go­rię na­rodu i sym­bo­licz­nie uszlach­ceni, czy tego chcieli, czy nie, a jed­nym z tego prze­ja­wów „jest ob­ję­cie wszyst­kich [pol­skich – R.J.] oby­wa­teli pra­wem do po­słu­gi­wa­nia się ty­tu­łem «pana/pani»”[43]. Jesz­cze w XIX wieku za­re­zer­wo­wany był on pra­wie wy­łącz­nie dla zie­miań­stwa i in­te­li­gen­cji, które tak zwra­cały się do sie­bie na­wza­jem i ocze­ki­wały tego od in­nych[44]. Na wsi pod­sta­wowy zwrot grzecz­no­ściowy sta­no­wiło na­to­miast „wy” uży­wane wraz z liczbą mnogą cza­sow­nika (plu­ra­lis ma­ie­sta­ti­cus), a  do ty­tułu „pan” upraw­niał je­dy­nie awans spo­łeczny, jak w przy­padku na­uczy­cieli po­cho­dze­nia chłop­skiego[45]. Z cza­sem wraz ze zmianą mo­delu oby­wa­tel­stwa i przy­ję­ciem w ob­ręb na­rodu wszyst­kich warstw spo­łecz­nych upo­waż­niony do po­słu­gi­wa­nia się do­tych­cza­sową formą eli­tarną zo­stał każdy peł­no­letni oby­wa­tel[46]. Tym sa­mym dzi­siej­szy zwrot grzecz­no­ściowy ode­rwał się od wy­znacz­nika po­cho­dze­nia, a złą­czył się z oby­wa­tel­stwem, co udo­wad­nia fakt, że przy­na­le­żał on chło­pom uświa­do­mio­nym na­ro­dowo jesz­cze przed 1918 ro­kiem. I tak do czu­ją­cych się Po­la­kami miesz­kań­ców Świąt­nik Gór­nych, rze­mieśl­ni­czej wsi pod Kra­ko­wem utrzy­mu­ją­cej z po­bli­skim mia­stem sze­ro­kie kon­takty, w la­tach osiem­dzie­sią­tych XIX wieku mia­stowi zwra­cali się nie per „ty”, lecz per „pan”[47]. Re­guła ta nie obo­wią­zy­wała już jed­nak kilka ki­lo­me­trów da­lej, w nie­spo­lo­ni­zo­wa­nych wsiach. Po­wszechna no­bi­li­ta­cja miała tam do­piero na­stą­pić.

Mo­del oby­wa­tel­stwa pol­skiego za­sad­ni­czo różni się od tego zna­nego z Za­chodu, gdzie zu­ni­wer­sa­li­zo­wano przede wszyst­kim ide­ały miesz­czań­skie prze­ciw­sta­wione ary­sto­kra­tycz­nym i mo­nar­chicz­nym, czego naj­lep­szym przy­kła­dem jest Fran­cja. W Pol­sce ide­al­nym oby­wa­te­lem jest nie miesz­cza­nin (a tym bar­dziej chłop) o hi­sto­rycz­nie sła­bej po­zy­cji, lecz in­te­li­gent, który w dwu­dzie­sto­le­ciu mię­dzy­wo­jen­nym stwo­rzył zręby pań­stwa i jego ide­olo­gię – z sil­nym kom­po­nen­tem szla­chec­kim. Jak uwa­żają Smo­czyń­ski i Za­rycki, prze­jął on od szlachty opo­zy­cję „pan–cham”, się­ga­jącą swymi ko­rze­niami bi­blij­nej hi­sto­rii o prze­kleń­stwie Chama, która miała uza­sad­niać po­dział ludz­ko­ści na lu­dzi wol­nych i pod­da­nych. W na­stęp­stwie dy­cho­to­mia ta stała się w Pol­sce „nor­ma­tywną osią i punk­tem od­nie­sie­nia dla mo­ral­nych ocen, im­pli­ku­ją­cych sto­pień do­sko­na­ło­ści w urze­czy­wist­nia­niu oby­wa­tel­skich ide­ałów”[48]. „Pan” jest oby­wa­te­lem, „cham” (czyli po­gar­dli­wie chłop) zo­stał z tej ka­te­go­rii wy­łą­czony. Dla­tego ile­kroć chcemy zdys­kre­dy­to­wać kom­pe­ten­cje dru­giego czło­wieka, mó­wimy o wy­sta­ją­cej mu sło­mie z bu­tów lub ob­rzu­camy inną in­wek­tywą zwią­zaną ze wsią. Od „chama”, po­przez „bu­raka”, aż do „sło­ika” – wszystko to, co zwią­zane z ple­bej­sko­ścią czy wsią, w ję­zyku pol­skim ko­ja­rzone jest z pry­mi­ty­wi­zmem i za­co­fa­niem[49].

Stąd też w li­te­ra­tu­rze ukuto po­ję­cie „cha­mo­fo­bii”, czyli po­gardy dla osób z klas niż­szych, którą ce­cho­wać ma się duża część elit w Pol­sce. Sztan­da­ro­wym tego przy­kła­dem jest ar­ty­kuł Anny Szulc Na­jazd Hu­nów, opu­bli­ko­wany w „New­swe­eku” w 2016 roku, a do­ty­czący osób wy­po­czy­wa­ją­cych nad Mo­rzem Bał­tyc­kim[50]. W opi­nii Pawła Wik­tora Ry­sia w tek­ście tym au­torka po­łą­czyła „brak kul­tury wcza­so­wi­czów z ich ni­skim sta­tu­sem eko­no­miczno-spo­łecz­nym”, pięt­nu­jąc nie­wła­ściwe po­stawy urlo­po­wi­czów, a w rze­czy­wi­sto­ści da­jąc upust swo­jemu eli­ta­ry­zmowi i pa­ter­na­li­zmowi[51]. Za­rzuty cha­mo­fo­bii cy­klicz­nie po­ja­wiają się w dys­ku­sjach na ła­mach me­diów le­wi­co­wych opi­su­ją­cych li­be­ralną, kry­tyczną wo­bec „roz­daw­nic­twa” pu­blicz­nego, in­ter­pre­ta­cję po­li­tyczną pro­gramu so­cjal­nego rzą­dów PiS „Ro­dzina 500+”. Lu­strza­nym od­bi­ciem cha­mo­fo­bii jest zaś folk­lo­ry­za­cja, po­le­ga­jąca na spro­wa­dza­niu wsi do skan­senu war­to­ści pry­mar­nych, z któ­rych – nie­za­leż­nie od po­cho­dze­nia spo­łecz­nego – czer­pać może każdy. Strój, gwara, bu­dow­nic­two stają się ele­men­tem di­sney­lan­dy­za­cji wsi, na któ­rej w karcz­mach można na­pić się jak „za Żyda” (choć prze­cież go nie ma) czy wy­doić krowę (czego ręcz­nie już się pra­wie nie robi). My­śle­nie ta­kie nie­da­le­kie jest od pro­tek­cjo­na­li­zmu i wpi­suje się w długą tra­dy­cję chło­po­ma­nii. Tym sa­mym, mimo zgoła od­mien­nych in­ten­cji, bli­skie jest cha­mo­fo­bii[52].

I tu do­cho­dzimy do klu­czo­wego wnio­sku au­to­rów To­temu in­te­li­genc­kiego, któ­rzy twier­dzą, że prze­kro­cze­nie po­działu „pan–cham” nie jest moż­liwe, gdyż to „fun­da­men­talna rama nor­ma­tywna funk­cjo­no­wa­nia spo­łe­czeń­stwa oby­wa­tel­skiego”. Kry­tyka osób nad­uży­wa­ją­cych pań­skiej re­to­ryki bę­dzie „de facto za­wsze zde­ma­sko­wa­niem ich jako ukry­tych «cha­mów», czyli uzna­niem ich za osoby nie­speł­nia­jące wzor­ców oby­wa­tel­sko­ści”[53]. Pięt­no­wa­nie cha­mo­fo­bii bę­dzie ni­czym in­nym jak cha­mo­fo­bią ukrytą pod płasz­czy­kiem do­brych in­ten­cji. Ana­lo­gicz­nie wszyst­kie dzia­ła­nia ar­ty­styczne, pu­bli­cy­styczne i na­ukowe to­czące się wo­kół chłop­sko­ści – od płyty R.U.T.Y. z pie­śniami an­ty­feu­dal­nymi po Prze­śnioną re­wo­lu­cję Le­dera i ar­ty­kuły pu­bli­cy­styczne Ja­kuba Maj­murka – wzy­wa­jące pol­ską klasę śred­nią do uzna­nia i prze­pra­co­wa­nia swo­ich chłop­skich ko­rzeni, ro­zu­miane są przez so­cjo­lo­gów jako ele­ment „in­te­li­genc­kiej sty­li­za­cji” – folk­lo­ry­za­cję[54]. Gdy więc Piotr Ko­zak na ła­mach „Kry­tyki Po­li­tycz­nej” wzywa do wy­płaty od­szko­do­wań za pańsz­czy­znę, nie różni się wiele od Pana Mło­dego z We­sela na­kła­da­ją­cego na sie­bie chłop­ską suk­manę[55]. Po­dob­nie rzecz się ma z mu­zy­kami R.U.T.Y. wy­do­by­wa­ją­cymi z bi­blio­tek za­po­mniane pie­śni czy z „wie­śniaczką” krę­cącą film do­ku­men­talny o spu­ściź­nie pod­dań­stwa – wy­po­wie­dzi te z za­sady przy­na­leżne są do oręża kul­tu­ro­wego klasy wyż­szej[56]. Wzmian­ko­wani so­cjo­lo­dzy in­ter­pre­tują więc chłop­skość jako fa­na­be­rię in­te­lek­tu­ali­stów, któ­rzy wy­stę­pują jako swo­iści „te­ra­peuci” klasy śred­niej, jed­no­cze­śnie za­po­mi­na­jąc o swoim szla­checko-in­te­li­genc­kim uwi­kła­niu. Prze­ma­wiają za­tem z po­zy­cji „pana” przy­po­mi­na­ją­cego do­rob­kie­wi­czom o ich po­cho­dze­niu, czyli fak­tycz­nie wy­po­mi­na­jąc im „cham­skie” po­cho­dze­nie i nie dość do­brze zin­ter­na­li­zo­wany in­te­li­gencki ha­bi­tus, stro­niący prze­cież od osten­ta­cji i czę­sto­kroć ba­ga­te­li­zu­jący istot­ność wła­snego po­cho­dze­nia spo­łecz­nego.

Ra­cję mają Smo­czyń­ski i Za­rycki, gdy do­strze­gają pa­ra­doks in­te­li­genc­kiej kry­tyki cha­mo­fo­bii. Trudno także nie za­uwa­żyć, że de­baty do­ty­czące chłop­sko­ści od­by­wają się przede wszyst­kim na ła­mach kilku le­wi­cowo-li­be­ral­nych me­diów i ogra­ni­czone są do tego sa­mego in­te­li­genc­kiego śro­do­wi­ska aka­de­micko-ar­ty­stycz­nego. Twier­dze­nie ta­kie nie od­biera jed­nak do­nio­sło­ści dys­ku­sji to­czą­cej się w XXI-wiecz­nej Pol­sce, któ­rej sym­bo­liczny po­czą­tek wy­zna­cza się na 2011 rok, gdy na­stą­piło „spię­trze­nie” róż­nych ini­cja­tyw chłop­sko­ści[57]. De­bata ta za­ta­cza co­raz szer­sze kręgi i za­czyna wy­cho­dzić poza wą­ską grupę le­wi­cowo-li­be­ral­nych in­te­lek­tu­ali­stów, czego efek­tem jest mię­dzy in­nymi wej­ście Szeli do po­pkul­tury czy suk­ces wy­daw­ni­czy ksią­żek spod znaku „lu­do­wej hi­sto­rii Pol­ski”. Skwi­to­wa­nie tego fe­no­menu rze­komą chło­po­ma­nią jest na­der nie­wy­star­cza­jące. Po­zwala ba­ga­te­li­zo­wać każdą zmianę spo­łeczną i im­pre­gnuje władz­two „re­pu­bliki in­te­li­genc­kiej”.

To, co w isto­cie dzieje się obec­nie w Pol­sce, ma znacz­nie głęb­sze pod­łoże – prze­śnione re­wo­lu­cje, i ta z lat 1939–1956, i ta wy­zna­czona przez Smo­czyń­skiego i Za­ryc­kiego u progu nie­pod­le­gło­ści, dają o so­bie znać. To one do­pu­ściły do głosu in­te­li­gen­tów wy­wo­dzą­cych się ze wsi, któ­rzy czują się te­raz w obo­wiązku przy­wró­cić pa­mięć o chło­pach, kul­tu­rze i hi­sto­rii wsi. W ich imie­niu ne­go­cjują pol­ski mo­del oby­wa­tel­stwa, który – włą­cza­jąc w ka­te­go­rię na­rodu chło­pów w 1918 roku – nie uwzględ­nił ich do­robku i toż­sa­mo­ści. Ob­ser­wu­jemy więc dzi­siaj in­te­li­genc­kie próby oba­le­nia „re­pu­bliki in­te­li­genc­kiej” i usta­no­wie­nia w jej miej­sce no­wego pro­jektu oby­wa­tel­skiego, któ­rego ka­mie­niem wę­giel­nym jest opi­sa­nie i uzna­nie lu­do­wej hi­sto­rii Pol­ski.

1.4. BO­HA­TER TO TWÓJ ORĘŻ!

Ja­kub Szela tra­fił na sztan­dary in­te­li­gen­tów wy­peł­nia­ją­cych białe plamy hi­sto­rio­gra­fii oraz wal­czą­cych z amne­zją klasy śred­niej. Zna­lazł się tam, gdyż współ­cze­sne elity przy­swo­iły so­bie lek­cję z po­wsta­wa­nia na­ro­dów w XIX wieku. Świa­do­mość na­ro­dową zbu­do­wano wów­czas mię­dzy in­nymi na pod­sta­wie in­ten­cjo­nal­nie two­rzo­nych wi­ze­run­ków bo­ha­te­rów. Traf­nie opi­sał ten fe­no­men Ni­ko­dem Boń­cza-To­ma­szew­ski, który za­uwa­żył, że „Pol­ska prze­łomu XIX i XX wieku to praw­dziwy kraj bo­ha­te­rów”[58]. Na­stą­pił wów­czas „szał rocz­ni­cowy” i z nim usta­lił się obo­wią­zu­jący do dziś pan­teon he­ro­sów, który za­sie­dlili głów­nie pi­sa­rze, władcy i – sym­bo­licz­nie – ważne wy­da­rze­nia hi­sto­ryczne, re­pre­zen­to­wane przez po­szcze­gólne jed­nostki. Tak więc bi­twę pod Grun­wal­dem sym­bo­li­zo­wał Wła­dy­sław Ja­giełło, wojny z im­pe­rium osmań­skim – Jan III So­bie­ski, in­su­rek­cję ko­ściusz­kow­ską – jej na­czel­nik, a po­wsta­nie stycz­niowe – Ro­mu­ald Trau­gutt. Po­świę­cano im ob­chody rocz­ni­cowe, wy­da­wano bro­szury, sy­pano kopce i bu­do­wano po­mniki. Główną rolę w upa­mięt­nia­niu bo­ha­te­rów ode­grała in­te­li­gen­cja, któ­rej dzia­łal­ność po­le­gała na – jak okre­ślił to Eric Hobs­bawm – „wy­my­śla­niu tra­dy­cji”[59]. Pro­ces ten na­stą­pił w XIX wieku i miał na celu le­gi­ty­mi­za­cję no­wo­cze­snego pań­stwa znaj­du­ją­cego swoje dzie­jowe uza­sad­nie­nie w od­wiecz­nie ist­nie­ją­cej tra­dy­cji. Po­nie­waż ta, w wy­niku pro­ce­sów no­wo­cze­sno­ści ta­kich jak in­du­stria­li­za­cja czy mi­gra­cja do miast, zo­stała prze­rwana, na­le­żało ją na nowo wy­na­leźć. Jej twór­cami stali się więc in­te­li­genci, któ­rzy za po­śred­nic­twem „do­stęp­nych środ­ków «prze­mocy sym­bo­licz­nej» [...] sko­lo­ni­zo­wali świa­do­mość mas”[60].

Brak pań­stwo­wo­ści nie po­wstrzy­mał pol­skich in­te­li­gen­tów od tych prak­tyk. Bo­ha­te­ro­wie na­ro­dowi mieli stwo­rzyć z chło­pów Po­la­ków i umac­niać pol­skość pod za­bo­rami. Stąd też na prze­ło­mie XIX i XX wieku ob­ser­wu­jemy tak dużą obec­ność he­ro­sów w prze­strzeni pu­blicz­nej, w książ­kach i w pra­sie. W sa­mych oko­li­cach nie­wiel­kich Sie­dlisk-Bo­gu­sza po­sta­wiono w 1910 roku aż dwa po­mniki upa­mięt­nia­jące pięć­setną rocz­nicę bi­twy pod Grun­wal­dem. Trudno nie do­pa­try­wać się w tym in­ten­cji una­ro­do­wie­nia krnąbr­nych chło­pów, któ­rzy jesz­cze kil­ka­dzie­siąt lat wcze­śniej pod­nie­śli kosy i wi­dły prze­ciw – jak to uj­mo­wali – „Po­la­kom”.

Ukształ­to­wany na prze­ło­mie XIX i XX wieku i obo­wią­zu­jący do dziś pan­teon na­ro­dowy był wy­jąt­kowo ubogi pod wzglę­dem re­pre­zen­ta­cji ca­ło­ści spo­łe­czeń­stwa pol­skiego. Przy­tła­cza­jąca więk­szość obec­nych w nim osób to męż­czyźni po­cho­dze­nia szla­chec­kiego. Ze wsi po­cho­dził je­dy­nie kre­owany na bo­ha­tera in­su­rek­cji ko­ściusz­kow­skiej ko­sy­nier Woj­ciech Bar­tos Gło­wacki. Miesz­czan re­pre­zen­to­wać miał z ko­lei inny uczest­nik po­wsta­nia 1794 roku – szewc Jan Ki­liń­ski, a nad ca­ło­ścią jed­no­ści na­ro­do­wej czu­wał nie­do­szły re­for­ma­tor chłop­ski Ta­de­usz Ko­ściuszko – szlach­cic z po­cho­dze­nia. Na­rzu­cani przez in­te­li­gen­tów bo­ha­te­ro­wie nie od­po­wia­dali jed­nak rze­czy­wi­stym od­czu­ciom wsi, al­bo­wiem w du­żej czę­ści za­chod­niej Ga­li­cji kró­lo­wała pa­mięć o kim in­nym – o Ja­ku­bie Szeli. To wła­śnie ona – ta au­ten­tyczna oraz cią­gła obec­ność w ludz­kich umy­słach – czy­niła z niego ide­al­nego kan­dy­data na bu­rzy­ciela „re­pu­bliki in­te­li­genc­kiej”. W ten spo­sób po­słu­żył się nim naj­pierw ruch lu­dowy, a po dru­giej woj­nie świa­to­wej – ko­mu­ni­ści, prze­ciw­sta­wia­jąc się utrwa­lo­nemu przez szlachtę ne­ga­tyw­nemu ob­ra­zowi przy­wódcy chło­pów.

Tych pierw­szych prób roz­bi­cia pan­te­onu bo­ha­te­rów na­ro­do­wych do­ty­czy ta książka. Się­gnię­cie w prze­szłość po­zwoli jed­no­cze­śnie oce­nić szansę współ­cze­snych in­te­li­gen­tów, po­mnych do­świad­czeń bu­do­wa­nia na­rodu sprzed po­nad stu lat i po­słu­gu­ją­cych się fi­gurą Szeli, na ne­go­cja­cję pol­skiego mo­delu oby­wa­tel­stwa. Upiora nie wpusz­czono do izby we­sel­nej Wło­dzi­mie­rza Tet­ma­jera w 1900 roku, lecz współ­cze­śnie raz jesz­cze żąda on udziału przy bie­siad­nym stole. Tym ra­zem na in­nych wa­run­kach.

Jed­nym z fi­la­rów po­wsta­łej w 1918 roku „re­pu­bliki in­te­li­genc­kiej” jest hi­sto­rio­gra­fia. Alians in­te­li­gen­cji z zie­miań­stwem ozna­czał utrwa­le­nie w niej eli­tar­nego pa­ra­dyg­matu ba­dań, czego efek­tem jest po­wszechna dzi­siaj in­ter­pre­ta­cja dzia­łal­no­ści Ja­kuba Szeli, w któ­rej z jed­nego z licz­nych lo­kal­nych przy­wód­ców chłop­skich prze­isto­czył się on w krwa­wego do­wódcę ca­łej ra­ba­cji, a także de­ge­ne­rata ob­cią­żo­nego wie­loma wcze­śniej­szymi nie­go­dzi­wo­ściami. Tę czarną le­gendę stwo­rzyła i utrwa­liła w li­te­ra­tu­rze pięk­nej, sztu­kach pla­stycz­nych, a na­stęp­nie także w hi­sto­rio­gra­fii dru­giej po­łowy XIX i po­cząt­kach XX wieku wroga Szeli szlachta. W wy­niku tej nar­ra­cji przy­jął on na sie­bie cię­żar od­po­wie­dzial­no­ści za ra­ba­cję, uspo­ka­ja­jąc zie­miań­skie su­mie­nia i przy­wra­ca­jąc „zgodne współ­ist­nie­nie” z chło­pami. Pro­ces jej po­wsta­wa­nia opi­suje roz­dział trzeci tej książki, po­prze­dzony wpro­wa­dze­niem do epoki i krótką bio­gra­fią Szeli, nie­zbęd­nymi do zro­zu­mie­nia ota­cza­ją­cych go mi­tów, w roz­dziale dru­gim. Wszak z jego cur­ri­cu­lum vi­tae wy­cią­gano i in­ter­pre­to­wano to, co komu było wy­godne, czę­sto je uzu­peł­nia­jąc.

Zgod­nie z new­to­now­ską trze­cią za­sadą dy­na­miki ak­cja wy­wo­łuje re­ak­cję, więc nie­zgoda na tak jed­no­stron­nie pi­saną hi­sto­rię przy­szła bar­dzo szybko. Chłopi uznali dzia­ła­nia Szeli za klu­czowe dla znie­sie­nia pańsz­czy­zny w Ga­li­cji w 1848 roku i stwo­rzyli wy­bie­la­jącą go le­gendę (opi­saną w roz­dziale czwar­tym). Tę z ra­cji ich po­wszech­nej nie­pi­śmien­no­ści, a więc wy­klu­cze­nia z kul­tury pol­skiej, od­naj­du­jemy w pie­śniach i przy­śpiew­kach lu­do­wych z te­renu daw­nych za­bo­rów au­striac­kiego i ro­syj­skiego, a także we wspo­mnie­niach in­te­li­genc­kich pa­mięt­ni­ka­rzy po­cho­dze­nia chłop­skiego. Biała le­genda we­szła jed­nak do szer­szego dys­kursu do­piero za sprawą ru­chu lu­do­wego, który w po­cząt­kach swo­jej dzia­łal­no­ści scep­tycz­nie od­no­sił się do Szeli i jego po­ten­cjału po­li­tycz­nej mo­bi­li­za­cji wsi, lecz w wy­niku ra­dy­ka­li­za­cji w la­tach trzy­dzie­stych XX wieku za­czął go glo­ry­fi­ko­wać w ar­ty­ku­łach pu­bli­cy­stycz­nych, pra­cach na­uko­wych i dzia­łal­no­ści oświa­to­wej. Co istotne, była to pierw­sza próba ne­go­cja­cji pol­skiego mo­delu oby­wa­tel­stwa opar­tego na po­wszech­nym uszlach­ce­niu.

Ko­lejną pod­jęli ko­mu­ni­ści po dru­giej woj­nie świa­to­wej. Wpi­su­jąc Szelę w ma­te­ria­li­styczne poj­mo­wa­nie dzie­jów, stwo­rzyli z niego bo­ha­tera walki klas. Dzięki czer­wo­nej le­gen­dzie jego na­zwi­sko tra­fiło na ta­bliczki z na­zwami ulic i – w in­nej sza­cie niż do­tych­czas – do pod­ręcz­ni­ków szkol­nych i aka­de­mic­kich. Był to wy­nik wzmo­żo­nych de­bat pu­bli­cy­stycz­nych w setną rocz­nicę ra­ba­cji, gdy po raz pierw­szy w hi­sto­rii pod­jęły ze sobą dia­log wszyst­kie trzy le­gendy. Wraz z koń­cem plu­ra­li­zmu i usta­no­wie­niem Pol­skiej Rze­czy­po­spo­li­tej Lu­do­wej de­batę pu­bliczną zdo­mi­no­wała jed­nak wy­łącz­nie czer­wona le­genda ugrun­to­wana przez wy­da­wane w pierw­szej po­ło­wie lat pięć­dzie­sią­tych XX wieku prace na­ukowe. Szela był także in­spi­ra­cją wy­jąt­ko­wych pod wie­loma wzglę­dami so­cjo­lo­gicz­nych ba­dań te­re­no­wych z 1950 roku, w któ­rych trak­cie war­szaw­scy stu­denci pod prze­wod­nic­twem Sta­ni­sława Ossow­skiego i Ste­fana No­wa­kow­skiego wy­ru­szyli w jego ro­dzinne oko­lice z py­ta­niem o pa­mięć o ra­ba­cji. Przez mo­ment wy­da­wało się, że mark­si­stom uda się roz­bić ka­non na­ro­do­wych bo­ha­te­rów, lecz spa­dek po „re­pu­blice in­te­li­genc­kiej” oka­zał się zbyt silny. Chwi­lowy triumf ko­mu­ni­stycz­nej nar­ra­cji opi­suje roz­dział piąty tej książki, a do­tych­czas nie­wy­ko­rzy­stane ba­da­nia te­re­nowe – roz­dział szó­sty.

Roz­dział na­stępny przy­bliża z ko­lei kon­dy­cję wszyst­kich trzech le­gend od 1956 roku – daty klu­czo­wej dla schyłku le­gendy czer­wo­nej – aż do współ­cze­sno­ści. Dla do­peł­nie­nia wy­wodu za­da­łem także py­ta­nie o po­do­bień­stwo Szeli do Ro­bin Ho­oda i in­nych lu­do­wych bo­ha­te­rów. Książkę wień­czy epi­log, w któ­rym pod­su­mo­wuję do­tych­cza­sowe próby ne­go­cja­cji pol­skiego mo­delu oby­wa­tel­stwa opar­tego na pa­ra­dyg­ma­cie szla­checko-in­te­li­genc­kim. Na przy­kła­dzie le­gend na­ro­słych wo­kół Szeli udo­wad­niam, jak silna jest do­mi­na­cja tego pa­ra­dyg­matu także dzi­siaj. Uzna­nie owego faktu to wa­ru­nek ko­nieczny sku­tecz­nego wy­peł­nie­nia bia­łych plam na­szej hi­sto­rii.

Czy­tel­nik, który do­trwał do tego mo­mentu, może być za­sko­czony. Nie trzyma w rę­kach kla­sycz­nej bio­gra­fii re­kon­stru­ują­cej ży­cio­rys Szeli na pod­sta­wie źró­deł i sta­wia­ją­cej w no­wym świe­tle jego po­czy­na­nia. Taka książka już po­wstała[61] i o ile sta­nowi dla mnie ważny punkt od­nie­sie­nia, o tyle przed­mio­tem mo­ich za­in­te­re­so­wań jest ra­czej nie to, jak było, a więc jaka jest tak zwana prawda hi­sto­ryczna o Szeli[62], ale to, co o nim pi­sano, śpie­wano i mó­wiono, a może i my­ślano. A idąc o krok da­lej: co mówi to o spo­łe­czeń­stwie ów­cze­snym i dzi­siej­szym. Bli­ska jest mi bo­wiem uwaga Sta­ni­sława Ossow­skiego po­prze­dza­jąca opu­bli­ko­waną w 1919 roku pre­kur­sor­ską książkę so­cjo­loga Ste­fana Czar­now­skiego, ana­li­zu­jącą na przy­kła­dzie świę­tego Pa­tryka spo­łeczne uwa­run­ko­wa­nia po­wsta­wa­nia kultu bo­ha­te­rów na­ro­do­wych: „[...] sprawa re­al­no­ści sa­mego bo­ha­tera nie jest ważna z punktu wi­dze­nia pod­sta­wo­wych za­gad­nień książki Czar­now­skiego: ważne są tu­taj nie dzieje Pa­tryka jako po­staci hi­sto­rycz­nej, lecz dzieje Pa­tryka w le­gen­dzie. I gdyby oka­zało się, że św. Pa­tryk ni­gdy nie ist­niał, jak to przy­pusz­czali nie­któ­rzy hi­sto­rycy, po­zo­stałe roz­działy książki [które nie do­ty­czą hi­po­tez jego ist­nie­nia – R.J.] i jej wnio­ski koń­cowe nie stra­ci­łyby na zna­cze­niu”[63]. Z mo­jej per­spek­tywy Szela rów­nież mógłby nie ist­nieć. Ważne, że żył w umy­słach po­tom­nych.

Po­wyż­sza kon­sta­ta­cja moż­liwa jest dzięki kon­cep­tu­al­nemu roz­dzie­le­niu hi­sto­rii i pa­mięci zbio­ro­wej – hi­sto­rii ro­zu­mia­nej jako rzą­dząca się swo­imi re­gu­łami dys­cy­plina na­ukowa i pa­mięci zbio­ro­wej de­fi­nio­wa­nej naj­ogól­niej jako zbiór „wy­obra­żeń człon­ków zbio­ro­wo­ści o jej prze­szło­ści, o za­lud­nia­ją­cych ją po­sta­ciach i mi­nio­nych wy­da­rze­niach, ja­kie w niej za­szły, a także spo­so­bów ich upa­mięt­nia­nia i prze­ka­zy­wa­nia o nich wie­dzy uwa­ża­nej za obo­wiąz­kowe wy­po­sa­że­nie członka tej zbio­ro­wo­ści”[64]. Roz­róż­nie­nia tych dwóch po­jęć do­ko­nał już w la­tach dwu­dzie­stych XX wieku fran­cu­ski so­cjo­log Mau­rice Hal­bwachs, uczeń Dur­khe­ima. Za­uwa­żył on, że na pa­mięć in­dy­wi­du­alną wpływ mają czyn­niki spo­łeczno-kul­tu­rowe (ramy pa­mięci), a w jej prze­ka­zy­wa­niu bar­dzo istotną funk­cję peł­nią grupy pier­wotne, ta­kie jak szkoła, ro­dzina, praca czy są­sie­dzi[65]. Stąd w od­nie­sie­niu do pa­mięci par­ty­ku­lar­nego czło­wieka mo­żemy mó­wić o pa­mięci zbio­ro­wej. Póź­niej­sze ba­da­nia em­pi­ryczne po­twier­dziły tę ka­pi­talną ob­ser­wa­cję. Jak udo­wod­nili psy­cho­lo­dzy, umysł ludzki nie re­je­struje wy­da­rzeń ni­czym ka­mera prze­my­słowa, która wier­nie za­pi­suje wszystko, co wi­dzi. Dla­tego to, co pa­mię­tamy, jest amal­ga­ma­tem tego, czego do­świad­czy­li­śmy, o czym ma­rzy­li­śmy, lub tego, czego do­wie­dzie­li­śmy się od in­nych. Moż­liwe na­wet jest uzna­nie czy­jejś wła­snej pa­mięci za swoją[66]. Jak tłu­ma­czy to jedna z naj­waż­niej­szych pol­skich ba­da­czek pa­mięci, Bar­bara Szacka: „w pro­ce­sie za­pa­mię­ty­wa­nia, po­rząd­ko­wa­nia i przy­wo­ły­wa­nia pa­mię­ta­nych tre­ści wy­ko­rzy­sty­wana jest ogólna wie­dza o za­leż­no­ściach przy­czy­nowo-skut­ko­wych oraz o re­la­cjach mię­dzy­ludz­kich zdo­byta dzięki ob­ser­wa­cji wła­snego oto­cze­nia spo­łeczno-kul­tu­ro­wego”[67]. Świet­nie ilu­struje to przy­wo­ły­wany przez nią eks­pe­ry­ment Fre­de­rica Bar­tletta z lat trzy­dzie­stych ubie­głego wieku, który po­le­gał na czy­ta­niu jego uczest­ni­kom ba­śni in­diań­skiej Wojna du­chów. Ba­dani mieli za­pa­mię­tać ją w ca­ło­ści, a na­stęp­nie po­wtó­rzyć, co ze względu na jej dłu­gość było nie­wy­ko­nalne po pierw­szym wy­słu­cha­niu. Do­sto­so­wy­wali więc jej treść „do wła­snych stan­dar­dów kul­tu­ro­wych, aby stała się zro­zu­miała w świe­tle ich wła­snych do­świad­czeń – w re­zul­ta­cie treść za­pa­mię­ty­wa­nej przez nich hi­sto­rii znacz­nie róż­niła się od ory­gi­nału”[68].

Peł­no­prawny uży­tek z ob­ser­wa­cji po­czy­nio­nych przez Hal­bwachsa za­częto czy­nić do­piero od końca lat sześć­dzie­sią­tych, a szcze­gól­nie lat osiem­dzie­sią­tych XX wieku, gdy jego po­glądy upo­wszech­niły się za oce­anem i tym sa­mym we­szły w na­ukowy krwio­bieg[69]. Ame­ry­ka­nie od­kryli wów­czas także in­nych fran­cu­skich ba­da­czy pa­mięci, w tym mię­dzy in­nymi Pierre’a Norę, twórcę nie­zwy­kle wpły­wo­wego po­ję­cia „miej­sce pa­mięci”[70]. W swoim słyn­nym esejuMię­dzy pa­mię­cią a hi­sto­rią: Les lieux de Mémo­ire od­no­to­wał on, że ze względu na przy­spie­sze­nie hi­sto­rii spo­wo­do­wane mię­dzy in­nymi przez in­du­stria­li­za­cję, de­mo­kra­ty­za­cję i po­wsta­nie kul­tury ma­so­wej za­ni­kła kul­tura wiej­ska, czyli „klu­czowa prze­cho­wal­nia pa­mięci zbio­ro­wej”[71]. W efek­cie prze­stał ist­nieć mię­dzy­po­ko­le­niowy pas trans­mi­syjny, a pa­mięć za­częto two­rzyć – naj­czę­ściej przy udziale pań­stwa – w spo­sób od­górny i scen­tra­li­zo­wany. Dziś od­naj­du­jemy ją więc w miej­scach pa­mięci (lieux de Mémo­ire) ro­dzą­cych się „z po­czu­cia, że nie ist­nieje spon­ta­niczna pa­mięć, że mu­simy umyśl­nie two­rzyć ar­chiwa, utrzy­my­wać rocz­nice, or­ga­ni­zo­wać ob­chody, wy­gła­szać mowy po­chwalne i uwie­rzy­tel­niać ra­chunki, po­nie­waż wszyst­kie te dzia­ła­nia prze­stały spra­wiać wra­że­nie na­tu­ral­nych”[72]. Miej­scem pa­mięci może być więc wszystko, co za­trzy­muje czas, blo­kuje pro­ces za­po­mi­na­nia i ma „zdol­ność me­ta­mor­fozy, nie­ustan­nego od­ra­dza­nia swego zna­cze­nia i nie­prze­wi­dy­walną ilość roz­ga­łę­zień”, a więc po­staci hi­sto­ryczne, rocz­nice, trak­taty, mu­zea, po­mniki czy ar­chiwa[73].

Dla Nory kon­se­kwen­cją za­niku tra­dy­cyj­nie prze­ka­zy­wa­nej pa­mięci, po­dob­nie jak u Hal­bwachsa, jest prze­ciw­sta­wie­nie pa­mięci hi­sto­rii. We­dług niego po­ję­cia te prze­stały być sy­no­ni­miczne, tak jak w ję­zyku fran­cu­skim, a stały się od­ręb­nymi ka­te­go­riami, tak jak w ję­zyku nie­miec­kim, gdzie Hi­sto­rie sta­nowi prze­ży­waną hi­sto­rię, a Ge­schichte sfor­ma­li­zo­waną ope­ra­cję umy­słową czy­niącą ją zro­zu­miałą[74]. Pa­mięć „nie­ustan­nie ewo­lu­uje, jest otwarta na dia­lek­tykę pa­mię­ta­nia i za­po­mi­na­nia, nie­świa­doma swej suk­ce­syw­nej de­for­ma­cji, po­datna na ma­ni­pu­la­cję i za­własz­cze­nie, może trwać w uśpie­niu i co ja­kiś czas się bu­dzić. Z dru­giej strony hi­sto­ria jest za­wsze pro­ble­ma­tyczną i nie­pełną re­kon­struk­cją tego, czego już nie ma”[75]. Roz­gra­ni­cze­nie tych dwu po­jęć po­zwo­liło ba­da­czom, w tym także hi­sto­ry­kom do­tych­czas uj­mu­ją­cym pa­mięć jako nie­in­te­re­su­jącą, bo zde­for­mo­waną hi­sto­rię nie­zgodną z prze­ka­zy­waną przez nich wie­dzą, pod­dać ana­li­zie. Pa­mięć uznano więc za ważny ele­ment pro­ce­sów hi­sto­rycz­nych[76].

Wy­ko­rzy­stu­jąc osią­gnię­cia so­cjo­lo­gów i hi­sto­ry­ków zaj­mu­ją­cych się pa­mię­cią zbio­rową, przyj­rzę się tej, która po­wstała wo­kół Szeli. Będę jej szu­kał przede wszyst­kim w sze­roko ro­zu­mia­nych tek­stach kul­tury (li­te­ra­tu­rze, sztu­kach pięk­nych, ar­ty­ku­łach pra­so­wych, pie­śniach, przy­śpiew­kach, ale także w fil­mie czy wy­wia­dach so­cjo­lo­gicz­nych), które naj­le­piej od­bi­jają wy­obra­że­nia spo­łecz­no­ści o swo­jej hi­sto­rii[77]. Na­to­miast nie będę – o czym już była mowa – zbyt­nio tru­dził się re­kon­struk­cją prze­szło­ści Szeli. Nie ozna­cza to jed­nak, że prace hi­sto­ry­ków zaj­mu­ją­cych się tym nie będą dla mnie waż­nym punk­tem od­nie­sie­nia. Po pierw­sze, pa­mięć za­wsze karmi się hi­sto­rią, wy­ko­rzy­stuje ją na uży­tek te­raź­niej­szo­ści, nie można jej więc ana­li­zo­wać w ode­rwa­niu od hi­sto­rio­gra­fii. Po dru­gie, ba­da­cze pi­szący o Szeli mieli klu­czowe zna­cze­nie w two­rze­niu jego le­gend. Sta­nowi to dla hi­sto­ryka, któ­remu na stu­diach wpa­jano kla­syczny po­dział na źró­dła oraz opra­co­wa­nia i wo­bec tych pierw­szych inną czuj­ność, istotne za­ma­za­nie tej gra­nicy. Czę­sto więc w tej książce prace hi­sto­ryczne stają się źró­dłami – two­rzą lub po­wie­lają le­gendy. W tym za­kre­sie moje ba­da­nia wpi­sują się w hi­sto­rię hi­sto­rio­gra­fii, która we­dług Nory jest „naj­bar­dziej uchwyt­nym zna­kiem roz­działu hi­sto­rii i pa­mięci”, gdyż „to, że stu­diu­jemy hi­sto­rio­gra­fię [...], że od­twa­rzamy mity i in­ter­pre­ta­cje, ozna­cza, że nie iden­ty­fi­ku­jemy się już bez­wa­run­kowo z ich dzie­dzic­twem”[78].

W ana­li­zie pa­mięci zbio­ro­wej po­wsta­łej wo­kół Szeli po­słu­guję się po­ję­ciem le­gendy ma­ją­cym swoje dłu­gie tra­dy­cje w ję­zyku pol­skim w opi­sie nar­ra­cji two­rzo­nych wo­kół po­staci hi­sto­rycz­nych. W od­nie­sie­niu do Szeli spo­pu­la­ry­zo­wał je hi­sto­ryk li­te­ra­tury z Uni­wer­sy­tetu Ja­giel­loń­skiego – Fran­ci­szek Ziejka, który de­fi­nio­wał le­gendę jako two­rzony w od­po­wie­dzi na ocze­ki­wa­nia od­bior­ców i nie za­wsze za­tem zgodny z prawdą hi­sto­ryczną „spo­sób ist­nie­nia prze­szło­ści w te­raź­niej­szo­ści”[79]. Le­genda jest więc czę­ścią skła­dową pa­mięci zbio­ro­wej, a od mitu od­róż­nia ją wy­chy­le­nie się w prze­szłość, gdyż mit – bę­dący wzo­rem przy­szło­ści dla da­nej grupy spo­łecz­nej – wy­chy­lony jest ku ju­tru. Opi­sy­wana przez Ziejkę le­genda chło­pów pol­skich ob­ró­cona jest jed­nak jed­no­cze­śnie w obie strony, gdyż sta­nowi „dzie­dzic­two hi­sto­ryczne stanu chłop­skiego”, które miało stać się „główną prze­słanką w ich walce o prawa oby­wa­tel­skie”[80]. Oba po­ję­cia prze­ni­kają się więc wza­jem­nie, a ich ce­chą wspólną jest od­po­wia­da­nie na po­trzeby współ­cze­sno­ści.

Przez długi czas mit był po­strze­gany ina­czej w na­ukach hi­sto­rycz­nych uzna­ją­cych go je­dy­nie za opo­wieść zmy­śloną i fał­szywą, i taką, z którą na­le­żało bez­względ­nie wal­czyć[81]. Wraz z od­dzie­le­niem hi­sto­rii od pa­mięci ba­da­cze prze­szło­ści za­częli jed­nak co­raz czę­ściej niu­an­so­wać swoje po­dej­ście do mi­tów, czy­niąc je przed­mio­tem swo­ich za­in­te­re­so­wań na­uko­wych. Po­go­dzili się na­wet z ich obec­no­ścią w upra­wia­nej dys­cy­pli­nie, co wi­dać szcze­gól­nie do­brze w ar­ty­kule wy­bit­nego me­to­do­loga ba­dań Je­rzego To­pol­skiego pod zna­mien­nym ty­tu­łem Hi­sto­rio­gra­fia jako two­rze­nie mi­tów i walka z nimi. Mity są dla niego mó­wią­cymi coś o świe­cie „sfor­mu­ło­wa­niami, które uzy­skały w spo­sób ży­wio­łowy, bądź któ­rym nadano (przez siły spo­łeczne, po­li­tyczne czy inne) sta­tus prawd fak­to­gra­ficz­nych czy sym­bo­licz­nych nie we­ry­fi­ko­wa­nych, «unie­ru­cho­mio­nych», w mniej­szym czy więk­szym stop­niu zsa­kra­li­zo­wa­nych”[82]. Umiesz­cza je w ciągu, w któ­rym na jed­nym końcu są „stwier­dze­nia po­wstałe w wy­niku sto­so­wa­nia me­tod na­uko­wych i uznane przez na­ukę za praw­dziwe”, a na dru­gim „zde­for­mo­wany ob­raz rze­czy­wi­sto­ści”[83]. Jak jed­nak za­uważa, nie każda wie­dza na­ukowa – sfal­sy­fi­ko­wana w toku ba­dań – jest mi­tem. Mi­tem je­dy­nie jest ta, która „unie­ru­cho­miła” się, za­mie­niła w nie­pod­wa­żalny do­gmat. W ar­ty­kule tym, zgod­nie z jego ty­tu­łem, To­pol­ski zdaje so­bie sprawę, że mity są nie­od­łączną ce­chą na­uki i nie ma prac hi­sto­rycz­nych wol­nych od nich; różny jest je­dy­nie sto­pień ich obec­no­ści. Jed­no­cze­śnie nie po­rzuca on na­dziei na ich wy­ple­nie­nie, po­stu­lu­jąc wdra­ża­nie pro­cesu zna­nego praw­ni­kom jako due di­li­gence, czyli na­le­żyta sta­ran­ność, w tym przy­padku, przy upra­wia­niu hi­sto­rii, tak aby w miarę moż­li­wo­ści uni­kać mi­to­lo­gi­za­cji prze­szło­ści.

To­pol­ski roz­róż­nia cztery źró­dła mi­tów: psy­cho­lo­gię twór­czo­ści na­uko­wej, ide­olo­gię, ma­ni­pu­la­cję i cen­zurę[84]. To pierw­sze wy­nika z na­tu­ral­nego przy­wią­za­nia do wła­snych do­ko­nań i z nie­chęci do ich de­za­wu­owa­nia. Dru­gie ma swoją ge­nezę w dy­rek­ty­wach me­to­do­lo­gicz­nych, ta­kich jak ma­te­ria­lizm hi­sto­ryczny, choć – jak za­uważa au­tor – przy­czyną po­wsta­nia mitu nie jest tu­taj sama dy­rek­tywa ob­li­gu­jąca do sta­wia­nia ba­da­niom pew­nego ze­stawu py­tań, ale ra­czej my­le­nie jej z wnio­skami. Ma­ni­pu­la­cja i cen­zura z ko­lei zwią­zane są naj­czę­ściej z pod­po­rząd­ko­wy­wa­niem na­uki wła­dzy (pań­stwu, Ko­ścio­łowi, par­tii po­li­tycz­nej). W związku z tym ist­nieją trzy ro­dzaje mi­tów w hi­sto­rio­gra­fii. Mity głę­bo­kie tkwią w świa­do­mo­ści hi­sto­ry­ków jako „prze­świad­cze­nia czy na­sta­wie­nia świa­do­mo­ściowe ste­ru­jące m.in. ba­da­niem i kon­stru­owa­niem tek­stu”[85]. Ich przy­kła­dem jest mit re­wo­lu­cji, który jest prze­sad­nym „prze­świad­cze­niem o ist­nie­niu w prze­szło­ści pew­nych fak­tów ma­ją­cych siłę ła­ma­nia pro­cesu hi­sto­rycz­nego”[86]. Dru­gim ty­pem są mity ide­olo­giczne zwią­zane ze świa­to­po­glą­dem ba­da­cza, wiarą lub „zbio­rem przed­sta­wień i są­dów ma­ją­cych cha­rak­ter teo­rii o róż­nym stop­niu we­ry­fi­ko­wal­no­ści”[87]. Ostat­nia ka­te­go­ria, mity fak­to­gra­ficzne, są zaś „utrzy­mu­ją­cymi się w nar­ra­cji hi­sto­rycz­nej usta­le­niami do­ty­czą­cymi fak­tów czy po­wią­zań mię­dzy nimi”, po­wsta­łymi po­przez in­ten­cjo­nalne (bądź nie) za­fał­szo­wa­nie ob­razu[88].

Tak ro­zu­mia­nych mi­tów od­naj­dziemy w le­gen­dach o Szeli wiele. We wszyst­kich z nich po­ja­wiają się mity ide­olo­giczne, w któ­rych świa­to­po­gląd ba­da­czy wpły­nął na stwo­rze­nie kon­kret­nego ob­razu Szeli na uży­tek da­nej spo­łecz­no­ści. Ujaw­nimy też sporo bez­re­flek­syj­nie po­wie­la­nych mi­tów głę­bo­kich oraz fak­to­gra­ficz­nych. Roz­róż­nie­nie To­pol­skiego jest przy­datne przy ana­li­zie mi­to­lo­gi­za­cji hi­sto­rii wy­cho­dzą­cej spod pióra na­ukow­ców. Na­leży jed­nak pa­mię­tać, iż choć hi­sto­rycy mieli ważny udział w two­rze­niu le­gend o Szeli, nie tylko oni przy­czy­nili się do ich po­wsta­nia. Dla­tego po­ję­cie mitu ro­zu­miem sze­rzej. Ni­niej­sza książka nie pre­ten­duje jed­nak do stwo­rze­nia ko­lej­nej de­fi­ni­cji le­gend czy mi­tów. Ra­czej ry­suje płynne gra­nice po­ru­sza­nia się po tym za­gad­nie­niu, dla któ­rego okre­śle­nia klu­czowe jest zro­zu­mie­nie, że mity i le­gendy za­lud­niają na­szą pa­mięć zbio­rową i tym sa­mym wspie­rają jej dwie pod­sta­wowe funk­cje, iden­ty­fi­ko­wane przez Bar­barę Szacką jako okre­śla­nie toż­sa­mo­ści gru­po­wej i le­gi­ty­mi­zo­wa­nie ist­nie­ją­cego po­rządku spo­łeczno-po­li­tycz­nego. We­dług tej ba­daczki funk­cja toż­sa­mo­ściowa pa­mięci zbio­ro­wej bu­duje świa­do­mość wspól­nej prze­szło­ści, prze­ka­zuje war­to­ści i wzory za­cho­wań (stąd po­staci w pan­te­onie na­ro­do­wym są jed­no­znaczne mo­ral­nie: albo do­bre, albo złe) oraz two­rzy ję­zyk grupy, która w ten spo­sób może od­róż­nić swo­ich od ob­cych[89]. Z ko­lei funk­cja le­gi­ty­mi­za­cyjna nie służy je­dy­nie uzna­niu ist­nie­nia da­nej zbio­ro­wo­ści, ale „także jej struk­tury spo­łecz­nej do­mi­na­cji i form wła­dzy po­li­tycz­nej”[90]. Wspól­nota ce­lów mi­tów i le­gend od­naj­dy­wa­nych w pa­mięci zbio­ro­wej, mimo od­mien­no­ści mię­dzy tymi po­ję­ciami i mno­go­ści de­fi­ni­cji, pro­wa­dzi mnie – zgod­nie ze wska­za­niami Ziejki – do łącz­nego ich uj­mo­wa­nia.

ROZ­DZIAŁ 2

Szela i jego świat

Jak świat świa­tem –

Grzbiet źle współ­żyje z ba­tem.

~ JAN SZTAU­DYN­GER, Para źle do­brana[1]

2.1. POD­DAŃ­STWO I PAŃSZ­CZY­ZNA

Nie­wiele bra­ko­wało, a wy­ra­że­nie „nę­dza ga­li­cyj­ska” nie we­szłoby do słow­nika ję­zyka pol­skiego jako sy­no­nim skraj­nego ubó­stwa. W dru­giej po­ło­wie XVIII wieku pod wpły­wem my­śli oświe­ce­nio­wej ce­sar­stwo au­striac­kie pod­le­gało gwał­tow­nym prze­obra­że­niom i było na do­brej dro­dze ku stwo­rze­niu no­wo­cze­snego i za­moż­nego pań­stwa. Zre­for­mo­wano wów­czas ar­mię i ad­mi­ni­stra­cję (ję­zyk nie­miecki stał się ję­zy­kiem urzę­do­wym), sko­dy­fi­ko­wano prawo cy­wilne i karne, wpro­wa­dza­jąc mię­dzy in­nymi śluby cy­wilne i zno­sząc karę śmierci, a także pod­jęto próbę pod­po­rząd­ko­wa­nia Ko­ścioła ka­to­lic­kiego wła­dzy pań­stwo­wej. Re­for­mom tym pa­tro­no­wał oświe­cony ce­sarz Jó­zef II, syn Ma­rii Te­resy, który w imię jed­no­li­to­ści i efek­tyw­no­ści pań­stwa pod­jął się także zmiany ar­cha­icz­nych, a przez to nie­przy­no­szą­cych do­chodu, sto­sun­ków rol­nych. W ciągu dzie­się­cio­le­cia 1780–1790 wpro­wa­dził sporo ustaw ma­ją­cych na celu ochronę i od­cią­że­nie chło­pów bę­dą­cych pod­porą pań­stwa, gdyż do­star­cza­ją­cych mu po­dat­ków (wie­lo­krot­nie wyż­szych niż za cza­sów Rze­czy­po­spo­li­tej) i woj­sko­wego re­kruta[2].

Naj­waż­niej­szą re­formą, „sta­no­wiącą praw­dziwy prze­łom w sto­sun­kach pod­dań­czych”, było wpro­wa­dze­nie w 1781 roku w Ga­li­cji mak­sy­mal­nej wy­so­ko­ści pańsz­czy­zny, czyli obo­wiązku nie­od­płat­nej pracy na rzecz pana, któ­rej wy­miar uza­leż­niony był pro­gre­syw­nie od wiel­ko­ści po­sia­da­nego przez chłopa gruntu[3]. Od­tąd wy­no­sić ona miała naj­wy­żej trzy dni w ty­go­dniu. Zmiana ta była fun­da­men­talna, gdyż for­mal­nie kła­dła kres hor­ren­dal­nym nad­uży­ciom szlachty (chłopi pra­co­wali za darmo po cztery, pięć, a na­wet sześć dni w ty­go­dniu, za­nie­dbu­jąc swoje go­spo­dar­stwa), mimo że ob­jęła przede wszyst­kim kmieci od­ra­bia­ją­cych do­tych­czas naj­wię­cej pańsz­czy­zny. Tam, gdzie chłopi wcze­śniej pra­co­wali mniej niż trzy dni w ty­go­dniu – a tak było w przy­padku bied­niej­szych – ich po­win­no­ści po­zo­stały bez zmian.

Ko­lejna ważna re­forma na­de­szła rok póź­niej, gdy „ce­sarz fi­lo­zof” ogra­ni­czył pod­dań­stwo oso­bi­ste, ze­zwa­la­jąc wło­ścia­nom na za­wie­ra­nie mał­żeństw bez zgody dworu, swo­bodny wy­bór i zmianę za­wodu oraz opusz­cze­nie wsi. Prawo wy­chodu dla więk­szo­ści jej miesz­kań­ców po­zo­stało jed­nak ilu­zo­ryczne, gdyż ob­wa­ro­wane było obo­wiąz­kiem zna­le­zie­nia za­stępcy, który prze­jąłby po­rzu­cany grunt. Bez prze­szkód ko­rzy­stać z niego za to mo­gli nie­po­sia­da­jący ziemi ko­mor­nicy, a z dru­giej strony bo­gaci go­spo­da­rze za­kupni, czyli użyt­ku­jący grunty pań­skie na pod­sta­wie umowy[4]. Co oczy­wi­ste, ci ostatni nie­chęt­nie re­zy­gno­wali z do­cho­do­wych go­spo­darstw.

Jó­zef II do­sko­nale wie­dział, że ja­ka­kol­wiek zmiana sto­sun­ków rol­nych może być sku­teczna tylko pod wa­run­kiem ure­gu­lo­wa­nia ro­bo­cizn nad­zwy­czaj­nych – zwy­cza­jo­wych po­win­no­ści na rzecz dworu, w które sys­tem feu­dalny przez lata ob­ra­stał. Jako nie­wli­czane do pańsz­czy­zny do­dat­kowo dre­no­wały siły oraz czas chło­pów, sta­no­wiąc dla nich praw­dziwe utra­pie­nie. Dla­tego w ko­lej­nych la­tach usta­lił, że stróża, czyli obo­wią­zek pil­no­wa­nia by­dła i za­bu­do­wań go­spo­dar­skich dzie­dzica, a także dar­mo­chy, czyli inne po­nadwy­mia­rowe prace dla dworu, mogą być wy­ko­ny­wane, o ile zo­staną za­li­czone na po­czet pańsz­czy­zny. Oprócz tego ogra­ni­czył pod­wodę – uciąż­liwą usługę trans­por­tową zboża i in­nych dwor­skich to­wa­rów – oraz za­pew­nił chło­pom w po­dróży pie­nią­dze na wy­ży­wie­nie oraz ob­rok dla zwie­rząt[5]. Od­tąd pod­dani mo­gli być wzy­wani do „po­lo­wa­nia, ry­bo­łów­stwa, stróży, po­sy­łek, do pracy w mły­nach i go­rzel­niach, do ro­bót me­lio­ra­cyj­nych, do wy­wozu pło­dów rol­nych z ma­jątku”[6]. Nie wolno było na­to­miast naj­mo­wać ich do pracy poza ma­jąt­kiem, ro­bót rze­mieśl­ni­czych, pracy we dwo­rze czy fli­sac­twa. Do­peł­nie­niem tych re­form było znie­sie­nie na mocy pa­tentu z 1786 roku licz­nych da­nin: owo­ców, ty­to­niu, pie­rza czy sło­mia­nych mat, oraz opłat: od ko­mor­ni­ków, od wy­pa­sa­nia gęsi na łą­kach, a także ko­min­nego, so­lo­wego, gro­szo­wego (za po­kwi­to­wa­nie od­bioru po­datku grun­to­wego), czo­po­wego (od każ­dej ku­pio­nej beczki piwa lub wódki) czy wy­bo­ro­wego (za wy­bór wójta i przy­się­głych wsi)[7].