ACT dla analityków zachowania. Praktyczny przewodnik po teorii i terapii ebook

Przedmowa do wydania polskiego

Przed­mowa do wyda­nia pol­skiego

Droga Czy­tel­niczko!

Drogi Czy­tel­niku!

Droga Osobo Zain­te­re­so­wana!

Przed tobą książka, jakiej jesz­cze w języku pol­skim nie było.

Być może trzy­masz ją w rękach, ponie­waż inte­re­su­jesz się sto­so­waną ana­lizą zacho­wa­nia (SAZ), tera­pią beha­wio­ralną lub efek­tyw­nymi, opar­tymi na dowo­dach nauko­wych spo­so­bami pracy z oso­bami ze spek­trum auty­zmu, a dotarły do cie­bie infor­ma­cje o rosną­cej popu­lar­no­ści tera­pii akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia (ACT) i pra­gniesz wię­cej się o niej dowie­dzieć. A może czy­tasz tę książkę, ponie­waż fascy­nuje cię ACT albo teo­ria ram rela­cyj­nych (RFT), więc chcesz się­gnąć do ich beha­wio­ral­nych korzeni i pogłę­bić swoją wie­dzę na ich temat. Jeśli pra­cu­jesz kli­nicz­nie, w obsza­rze psychotera­pii (w nur­cie poznaw­czo-beha­wio­ral­nym lub trze­ciej fali, ale nie tylko) albo doradz­twa psy­cho­lo­gicz­nego czy coachingu, być może pra­gniesz popra­wić swoją sku­tecz­ność bądź lepiej zro­zu­mieć, jak i dla­czego sto­suje się okre­ślone inter­wen­cje.

Nie­za­leż­nie od tego, która ścieżka przy­wio­dła cię do tej książki, jej lek­tura jest kro­kiem w bar­dzo dobrą stronę. Auto­rzy są auto­ry­te­tami w obsza­rze badań, roz­woju i sto­so­wa­nia wszyst­kich wymie­nio­nych podejść tera­peu­tycz­nych, a także teo­rii ram rela­cyj­nych jako kon­cep­cji wyja­śnia­ją­cej spe­cy­ficz­nie ludz­kie kom­pe­ten­cje wer­balne. Ucze­nie się od naj­lep­szych w swo­jej dzie­dzi­nie, słu­cha­nie ich i czer­pa­nie z ich doświad­cze­nia sta­nowi wyraz odpo­wie­dzial­no­ści i doj­rza­ło­ści. Cie­szy nas nie­zwy­kle, że są to także twoje war­to­ści.

Na czym polega mery­to­ryczna wyjąt­ko­wość niniej­szej książki? Osoby zain­te­re­so­wane SAZ i beha­wio­ry­zmem mogą dzięki niej pogłę­bić swoją wie­dzę na temat ACT, zro­zu­mieć, w jaki spo­sób nie­ela­stycz­ność psy­cho­lo­giczna utrud­nia funk­cjo­no­wa­nie i jak na to reago­wać z wyko­rzy­sta­niem sze­ściu pro­ce­sów hek­sa­fleksu, kształ­tu­ją­cych ela­stycz­ność psy­cho­lo­giczną. Dowie­dzą się rów­nież, wobec kogo i w jakich oko­licz­no­ściach mogą sto­so­wać ACT w swo­jej prak­tyce – etycz­nie, zgod­nie z dowo­dami nauko­wymi i pod­sta­wo­wymi zasa­dami rzą­dzą­cymi zacho­wa­niem. Z kolei osoby zain­te­re­so­wane ACT i RFT oraz ich beha­wio­ral­nymi korze­niami będą mogły pogłę­bić swoje rozu­mie­nie ela­stycz­no­ści i nieela­stycz­no­ści w kon­tek­ście pod­sta­wo­wych zasad rzą­dzą­cych ludz­kim zacho­wa­niem, z uwzględ­nie­niem pojęć takich jak „kon­trola bodź­cowa”, „ope­ra­cje moty­wa­cyjne”, „wzmac­nia­nie pozy­tywne” i „wzmac­nia­nie nega­tywne” czy „dys­kon­to­wa­nie w odro­cze­niu”. Dzięki temu lepiej pojmą, kiedy i dla­czego sto­suje się poszcze­gólne inter­wen­cje. Choć ACT można sku­tecz­nie wdra­żać bez tej spe­cja­li­stycz­nej wie­dzy, to zrozu­mie­nie leżą­cych u jej pod­łoża zasad rzą­dzą­cych zacho­wa­niem i filo­zo­fii funk­cjo­nal­nego kon­tek­stu­ali­zmu umoż­li­wia świa­dome i bar­dziej umie­jętne dopa­so­wy­wa­nie inter­wen­cji do potrzeb klienta oraz radze­nie sobie w nie­prze­wi­dzia­nych czy nie­ty­po­wych sytu­acjach.

Książka świet­nie poka­zuje roz­wój i eks­pan­sję podej­ścia beha­wio­ral­nego w tera­pii i psychotera­pii. Po począt­ko­wych suk­ce­sach i eks­plo­zji zain­te­re­so­wa­nia tera­pią beha­wio­ralną w poło­wie XX wieku sto­so­wana ana­liza zacho­wa­nia powoli zawę­żała swoje pole dzia­ła­nia do wspo­ma­ga­nia osób z cało­ścio­wymi zabu­rze­niami roz­woju, w szcze­gól­no­ści ze spek­trum auty­zmu – i to tych, które potrze­bują szcze­gól­nie inten­syw­nego wspar­cia dla roz­wi­nię­cia kom­pe­ten­cji komu­ni­ka­cyj­nych, wer­bal­nych. Dopiero poja­wie­nie się pod koniec XX wieku teo­rii ram rela­cyj­nych oraz tera­pii akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia otwo­rzyło ponow­nie moż­li­wość beha­wio­ral­nej pracy z pro­ble­mami i ocze­ki­wa­niami sze­ro­kiego grona klien­tów, od osób cier­pią­cych na poważne zabu­rze­nia psy­chiczne po osoby szu­ka­jące drogi roz­woju oso­bi­stego. Obec­nie ACT jest powszech­nie znana w śro­do­wi­sku psychotera­pii i tre­nin­gów roz­woju oso­bi­stego, ale nie wszy­scy zdają sobie sprawę, że jej korze­nie mocno tkwią w Skin­ne­row­skiej wizji psy­cho­lo­gii. Niniej­sza książka pozwala dostrzec i zro­zu­mieć, jak pro­cesy i kom­pe­ten­cje skła­da­jące się na hek­sa­fleks mają się do pod­sta­wo­wych praw zacho­wa­nia doty­czą­cych rze­czy­wi­stych zależ­no­ści spraw­czych dzia­ła­ją­cych w śro­do­wi­sku, wzbo­ga­co­nych o odkry­cia, które ujaw­niły spe­cy­ficzny cha­rak­ter ludz­kich zacho­wań wer­bal­nych, czyli roz­wi­ja­nia poprzez ucze­nie się spraw­cze klasy zge­ne­ra­li­zo­wa­nych zacho­wań pole­ga­ją­cych na wywo­dze­niu pod wpły­wem odpo­wied­nich wska­zó­wek dowol­nych rela­cji mię­dzy bodź­cami, co z kolei pro­wa­dzi do zmiany ich funk­cji. Reak­cje poja­wia­jące się w obec­no­ści takich bodź­ców nie odno­szą się już do obiek­tyw­nej cha­rak­terystyki tych sygna­łów, ale do ich indy­wi­du­al­nie wywie­dzio­nego zna­cze­nia funk­cjo­nal­nego. Jest to źró­dłem zarówno postępu cywi­li­za­cyj­nego, jak i nie­słab­ną­cej fali cier­pie­nia. Niniej­sza książka poka­zuje, któ­rędy podą­żać, aby wspie­rać roz­wój i zmniej­szać cier­pie­nie, zacho­wu­jąc wier­ność ideom opi­sa­nym przez Bur­r­husa Fre­de­rica Skin­nera, a potem kolej­nych bada­czy prak­ty­ków zwią­za­nych ze sto­so­waną ana­lizą zacho­wa­nia, w szcze­gól­no­ści przez Donalda M. Baera, Mon­trose’a M. Wolfa i Todda R. Risleya.

Książka dobit­nie prze­ko­nuje, że psy­cho­lo­gia beha­wio­ralna (osa­dzona na grun­cie filo­zo­fii beha­wio­ry­zmu i jego bar­dziej aktu­al­nej formy okre­śla­nej jako „funk­cjo­nalny kon­tek­stu­alizm”) nie umarła wraz z eks­plo­zją zain­te­re­so­wa­nia psy­cho­lo­gią poznaw­czą, psy­cho­lo­gią ewo­lu­cyjną czy neu­ro­nauką, lecz roz­wija się i zazę­bia z tymi dzie­dzi­nami. Nie sta­nowi dla nich alter­na­tywy, ale jest part­nerką w two­rze­niu inter­dy­scy­pli­nar­nego obrazu czło­wieka. Jako ludz­kość dostrze­gamy już war­tość łącze­nia wie­dzy z róż­nych obsza­rów w spójną całość, dzięki czemu możemy pre­cy­zyj­niej i efek­tyw­niej nieść wspar­cie w coraz szer­szym zakre­sie pro­ble­mów i wyzwań, z jakimi przy­cho­dzi nam się mie­rzyć: od dzia­łań na rzecz kli­matu i zrów­no­wa­żo­nego roz­woju przez dzia­łal­ność doty­czącą edu­ka­cji po bli­skie rela­cje mię­dzy­ludz­kie. We wszyst­kich tych obsza­rach – i wielu innych – tym, co się praw­dzi­wie liczy, jest to, co ludzie robią – jest ich zacho­wa­nie. Wła­śnie dla­tego psy­cho­lo­gia beha­wio­ralna żyje i jest nie­zbędna. Lek­tura niniej­szej książki poka­zuje to nie­zwy­kle prze­ko­nu­jąco. Podob­nie jak prze­ko­nu­jąco wska­zuje, jak istotne jest posze­rza­nie swo­ich kom­pe­ten­cji, a co naj­waż­niej­sze – efek­tyw­nie w tym pomaga.

dr Joanna Dudek i prof. dr hab. Paweł Osta­szew­skiUni­wer­sy­tet SWPS

Część 1. Podstawy historyczne i teoretyczne ACT

Część 1

Pod­stawy histo­ryczne i teo­re­tyczne ACT

Rozdział 1. Analiza zachowania i funkcjonalne podejście do interwencji

Roz­dział 1

Ana­liza zacho­wa­nia i funk­cjo­nalne podej­ście do inter­wen­cji

Ana­liza zacho­wa­nia zna­la­zła się w punk­cie wyboru, do któ­rego sama dopro­wa­dziła. Wyniki naszych badań wyraź­nie poka­zują, że kiedy ludzie zaczy­nają mówić, słu­chać i rozu­mo­wać w spo­sób bar­dziej zaawan­so­wany, zależ­no­ści zwią­zane ze wzmac­nia­niem prze­stają być jedy­nymi przy­czy­nami zacho­wa­nia.

Zasta­nów się nad wła­snym spo­so­bem myśle­nia i nad tym, jak domi­nu­jący on bywa. Gdy zbliża się ważne spo­tka­nie, myślisz o tym, jak się do niego przy­go­to­wać. Kiedy odczu­wasz lęk, osa­mot­nie­nie, smu­tek albo kiedy się zasta­na­wiasz, dla­czego czu­jesz to, co czu­jesz, co w związku z tym robisz? Gdy współ­pra­cow­nicy cię nie doce­niają lub przy­ja­ciele zawo­dzą, myśli o tym, kim jesteś, czy rumi­na­cje na temat daw­nych ran bądź zdrad bywają tak domi­nu­jące, że odcią­gają twoją uwagę od tego, co dzieje się tu i teraz.

Tak już – jako ludzie – mamy.

I to jest punkt wyj­ścia więk­szo­ści podejść psy­cho­lo­gicz­nych. Gdy pró­bują one naukowo ana­li­zo­wać funk­cjo­no­wa­nie czło­wieka, szybko ule­gają sil­nej ten­den­cji do sto­so­wa­nia pojęć z języka codzien­nego i ich pozor­nych roz­sze­rzeń do kwe­stii prak­tycz­nych z uży­ciem narzę­dzi i metod odgór­nej, nor­ma­tyw­nej, nomo­te­tycz­nej nauki. Typy oso­bo­wo­ści. Style poznaw­cze. Etapy. Zabu­rze­nia psy­chiczne. Syn­dromy. Psy­chiczne, ale przede wszyst­kim nor­ma­tywne przy­czyny wszel­kiego rodzaju.

Punkt wyj­ścia ana­lizy zacho­wa­nia jest zupeł­nie inny. Są nim bada­nia nad poje­dyn­czymi zwie­rzę­tami, sta­no­wiące swego rodzaju przy­go­to­wa­nie do ziden­ty­fi­ko­wa­nia pre­cy­zyj­nych i obszer­nych zasad, które pozwo­li­łyby odnieść się do funk­cjo­no­wa­nia czło­wieka i popra­wić jego dobro­stan. Ana­liza zacho­wa­nia nie powstała po to, by zatrzy­mać się na gra­nicy zło­żo­no­ści ani zaj­mo­wać zacho­wa­niem szczura per se (Skin­ner, 1995). Cho­dziło o opra­co­wa­nie dobit­nych zasad funk­cjo­nal­nych, aby dało się wyobra­zić sobie, powiedzmy, spo­łecz­ność Wal­den II (Skin­ner, 1948), a następ­nie spró­bo­wać krok po kroku ją stwo­rzyć.

Zasady te zostały opra­co­wane i zwe­ry­fi­ko­wane przy uży­ciu metod idio­gra­ficz­nych, wier­nych ana­li­zie na pozio­mie psy­cho­lo­gicz­nym – inte­rak­cji całego orga­ni­zmu w szer­szym kon­tek­ście oraz z szer­szym kon­tek­stem opi­sa­nym histo­rycz­nie i sytu­acyj­nie. Podej­ście miało być oddolne, a nie odgórne: induk­cyjne, empi­ryczne i eks­pe­ry­men­talne. Kon­cep­cje miały mieć cha­rak­ter funk­cjo­nalny, a nie topo­gra­ficzny. Były one stop­niowo uogól­niane do poziomu nomo­te­tycz­nego, zgod­nie z danymi, poprzez repli­ka­cję, sys­te­ma­tyczne posze­rza­nie zakresu i zasto­so­wa­nia.

Wszy­scy roz­wi­ja­jący w ten spo­sób naszą dzie­dzinę (a w szcze­gól­no­ści Bur­r­hus Fre­de­ric Skin­ner) wie­dzieli, że wiąże się z tym ryzyko stra­te­giczne, i brali pod uwagę ist­nie­nie takich form aktyw­no­ści, które wyma­gają wyja­śnień wykra­cza­ją­cych poza to, co da się zaob­ser­wo­wać w zacho­wa­niu zwie­rząt, ze względu na jakiś czyn­nik poza samą zło­żo­no­ścią. Skin­ner (1995) pisał, że róż­nice, które spo­dziewa się dostrzec mię­dzy zacho­wa­niem szczura a zacho­wa­niem czło­wieka (oprócz róż­nic w zło­żo­no­ści), leżą w dzie­dzi­nie zacho­wań wer­bal­nych. W podej­ściu oddol­nym zosta­łyby one ujaw­nione tylko wów­czas, gdyby rze­czy­wi­ście zaist­niały. Tym­cza­sem dzie­dzina posu­wała się naprzód, dosko­na­ląc swoje kon­cep­cje i poszu­ku­jąc dowo­dów wyraź­nych róż­nic funk­cjo­nal­nych. Pod­czas tych wcze­snych eks­pe­ry­men­tów chyba żadne zwie­rzę nie zostało nauczone zupeł­nie nowego zacho­wa­nia. Gołę­bie dzio­bią. Szczury poszu­kują poży­wie­nia i popy­chają przed­mioty w swoim oto­cze­niu. Takie już są. Beha­wio­ry­ści zdo­łali pod­dać te zacho­wa­nia kon­troli bodź­co­wej. Reak­cja dzio­ba­nia była kon­tro­lo­wana za pomocą wzor­ców prze­strzen­nych. W bada­niach doty­czą­cych poszu­ki­wa­nia poży­wie­nia i popy­cha­nia przed­mio­tów przez szczury wyko­rzy­sty­wano dźwi­gnię oraz bodźce świetlne i inne gadżety. Jed­nakże owe reak­cje są w pew­nym sen­sie czymś, co wspo­mniane zwie­rzęta po pro­stu robią, aby prze­trwać. Co zatem należy do sfery zacho­wań wyłącz­nie ludz­kich?

Do 1957 roku Skin­ner opi­sał teo­rię zacho­wań wer­bal­nych, która nie zmu­szała ana­lizy zacho­wa­nia do wyboru, przed jakim nasza dzie­dzina stoi obec­nie. Cho­ciaż uwa­żano, że zacho­wa­nie wer­balne jest zapo­śred­ni­czone przez wzmac­nia­nie spo­łeczne wyma­ga­jące spe­cjal­nego tre­ningu publicz­no­ści, to jed­nak impli­ka­cje tego poglądu nie kłó­ciły się z ist­nie­jącą stra­te­gią badań ana­lizy zacho­wa­nia. Zgod­nie z ówcze­sną defi­ni­cją inte­rak­cje mię­dzy eks­pe­ry­men­ta­to­rem a zwie­rzę­ciem labo­ra­to­ryj­nym sta­no­wiły „małą, ale rze­czy­wi­stą spo­łecz­ność wer­balną” (Skin­ner, 1957, s. 108, przy­pis 11), więc nic się zasad­ni­czo nie zmie­niło w podej­ściu ana­li­tycz­nym.

Kilka lat póź­niej Skin­ner (1966) roz­róż­nił zacho­wa­nie kształ­to­wane zależ­no­ściami i zacho­wa­nie kie­ro­wane regu­łami, ale to rów­nież nie zmie­niło zasad­ni­czo ścieżki roz­woju ana­lizy zacho­wa­nia. Nie­któ­rzy twier­dzili, że tak by się stało, gdyby udało się powie­dzieć, co ozna­cza „okre­śle­nie” w defi­ni­cji reguł jako „bodźca okre­śla­ją­cego zależ­ność” (Hayes i Hayes, 1989). Nie miało to jed­nak miej­sca.

W dru­giej poło­wie ubie­głego stu­le­cia poja­wiło się wiele sygna­łów świad­czą­cych o zmia­nie, ale zmiany zacho­dzące w pro­fe­sji sto­so­wa­nej ana­lizy zacho­wa­nia osła­biły ich wpływ. Bada­nia nad zacho­wa­niem kie­ro­wa­nym regu­łami przy­nio­sły wyniki trudne do wyja­śnie­nia przy uży­ciu wyłącz­nie bez­po­śred­nio zapro­gra­mo­wa­nych zależ­no­ści (Hayes, 1989). Ekwi­wa­len­cja bodź­ców poka­zała, jak wcze­sne i głę­bo­kie rela­cje wywie­dzione mię­dzy bodź­cami mogą zmie­nić ludz­kie zacho­wa­nie przy braku bez­po­śred­niego wzmac­nia­nia (Sid­man, 1994). Bada­nia rela­cji wielu bodź­ców i ram rela­cyj­nych zaś poka­zały sze­ro­kie zasto­so­wa­nie kon­cep­cji wywie­dzio­nych rela­cji mię­dzy bodź­cami (Hayes, Bar­nes-Hol­mes i Roche, 2001).

Żadne z tych osią­gnięć nie ude­rzyło z pełną mocą w główny nurt sto­so­wa­nej ana­lizy zacho­wa­nia, ponie­waż w cen­trum uwagi znaj­do­wała się wów­czas jesz­cze sil­niej­sza jej pro­fe­sjo­na­li­za­cja. Wiele było do zro­bie­nia w celu okre­śle­nia, jak pra­co­wać z popu­la­cjami z zakresu kom­pe­ten­cji cer­ty­fi­ko­wa­nych ana­li­ty­ków zacho­wa­nia, przy czym zde­cy­do­wa­nie naj­istot­niej­sze pozo­sta­wały osoby z zabu­rze­niami roz­wo­jo­wymi. Roz­po­wszech­niło się kształ­ce­nie na pozio­mie stu­diów magi­ster­skich; zawód wyraź­nie się roz­wi­nął, a dzie­dzina znacz­nie zawę­ziła swoje zain­te­re­so­wa­nie do wspo­mnia­nych popu­la­cji (Axel­rod, McEl­rath i Wine, 2012). Bada­nia, które mogły posze­rzyć jej zakres, zwłasz­cza w obsza­rze zacho­wań wer­bal­nych, skon­cen­tro­wały się na oso­bach z zabu­rze­niami ze spek­trum auty­zmu i innymi zabu­rze­niami roz­wo­jo­wymi, z któ­rych część nie wyka­zy­wała ekwi­wa­len­cji bodź­ców (Dixon, Small i Rosa­les, 2007). Nacisk poło­żono na naukę pod­sta­wo­wych wer­bal­nych zacho­wań spraw­czych, takich jak takty i mandy, oraz na roz­sze­rza­nie opar­tych na nich rela­cji, nawet jeśli były one wyłącz­nie kon­cep­tu­alne.

W ciągu ostat­niej dekady pro­ces pro­fe­sjo­na­li­za­cji okrzepł na dobre, a mło­dzi cer­ty­fi­ko­wani ana­li­tycy zacho­wa­nia – mniej zain­te­re­so­wani dys­pu­tami teo­re­tycz­nymi i świa­domi tego, że aby sta­wić czoła wyzwa­niom, przed któ­rymi stają zarówno oni, jak i ich klienci, potrzeba cze­goś wię­cej – szu­kają pomocy. Obec­ność choćby naj­prost­szych wywie­dzio­nych rela­cji mię­dzy bodź­cami znacz­nie zmniej­sza kla­row­ność odpo­wie­dzi dostar­cza­nych przez tra­dy­cyjną ana­lizę funk­cjo­nalną (Beli­sle, Stan­ley i Dixon, 2017). Każdy prak­ty­ku­jący cer­ty­fi­ko­wany ana­li­tyk zacho­wa­nia dosko­nale zdaje sobie z tego sprawę, ale nie wie, jak sobie z tym radzić. Zara­zem ana­li­tycy zacho­wa­nia wie­dzą, że zarówno rodzice, jak i per­so­nel potrze­bują dodat­ko­wego wspar­cia w radze­niu sobie z wła­snymi zda­rze­niami psy­chicz­nymi, by wdra­żać tra­dy­cyjne pro­gramy beha­wio­ralne. Samo nale­ga­nie, aby postę­po­wali zgod­nie z tymi pro­gra­mami, nic tu nie pomoże.

Jaka więc jest alter­na­tywa?

Nawet w wąskim zakre­sie obec­nej prak­tyki cer­ty­fi­ko­wa­nych ana­li­ty­ków zacho­wa­nia dane potwier­dzają, że teo­ria ram rela­cyj­nych (ang. rela­tio­nal frame the­ory, RFT; Hayes i in., 2001) oraz tera­pia lub tre­ning akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia (ang. accep­tance and com­mit­ment the­rapy/tra­ining, ACT; Hayes, Stro­sahl i Wil­son, 1999, 2013) mogą oka­zać się uży­teczne. Sta­no­wią rze­czy­wi­stą alter­na­tywę. Doty­czy to takich obsza­rów, jak zarzą­dza­nie per­so­ne­lem (Bethay, Wil­son, Schnet­zer, Nassar i Bor­dieri, 2013; Lit­tle, Tar­box i Alza­abi, 2020) czy tre­ningi rodzi­ciel­skie (Hahs, Dixon i Pali­liu­nas, 2019). Być może jesz­cze bar­dziej wymowne jest to, że wspo­mniane metody znacz­nie popra­wiają wyniki w obsza­rach roz­woju wer­bal­nego (np. Dixon i in., 2017) oraz zarzą­dza­nia zacho­wa­niem (np. Eilers i Hayes, 2015), które pozo­stają głów­nym przed­mio­tem zain­te­re­so­wa­nia naszej dzie­dziny.

W 2018 roku do dorocz­nej kon­fe­ren­cji Asso­cia­tion for Beha­vior Ana­ly­sis Inter­na­tio­nal dodano dzień poświę­cony ACT i RFT, co z per­spek­tywy czasu można uznać za kamień milowy ozna­cza­jący pewną zmianę kursu – ogło­sze­nie, że ana­liza zacho­wa­nia zna­la­zła się we wspo­mnia­nym na początku tego roz­działu punk­cie wyboru. Jeśli rze­czy­wi­ście jest tak, że gdy ludzie zaczy­nają mówić, słu­chać i rozu­mo­wać w bar­dziej zaawan­so­wany spo­sób, wów­czas bez­po­śred­nie zależ­no­ści zwią­zane ze wzmac­nia­niem prze­stają być jedy­nymi przy­czy­nami zacho­wa­nia – a my uwa­żamy, że tak wła­śnie jest – to ana­liza zacho­wa­nia musi zasad­ni­czo się zmie­nić, aby móc słu­żyć ludz­ko­ści. Nie będzie to pro­ste, lecz potrze­bu­jemy roz­wi­jać taką ana­lizę zacho­wa­nia, która odnosi się do zda­rzeń pry­wat­nych wpły­wa­ją­cych na kon­trolę zacho­wa­nia przez zależ­no­ści. Potrze­bu­jemy roz­wi­nąć to, co tra­dy­cyj­nie defi­nio­wa­li­śmy w ramach naszej dzie­dziny jako ana­lizę funk­cjo­nalną. Jed­no­cze­śnie, w tro­sce o spój­ność w tejże dzie­dzi­nie i o jej dal­szy roz­wój, powin­ni­śmy doko­nać tych zmian w spo­sób zgodny z jej najbar­dziej pod­sta­wową wła­ści­wo­ścią, pod­kre­śla­jąc i wzmac­nia­jąc jej podej­ście funk­cjo­nalne, idio­gra­ficzny cha­rak­ter, spój­ność ewo­lu­cyjną i solid­ność badaw­czą.

W pierw­szej czę­ści niniej­szej książki pre­zen­tu­jemy ACT w szer­szym kon­tek­ście. Mamy zamiar przed­sta­wić zna­cze­nie funk­cjo­na­li­zmu i przy­go­to­wać się do trud­nego zada­nia, jakim jest zaj­mo­wa­nie się zda­rze­niami pry­wat­nymi bez ule­ga­nia przy tym poku­sie men­ta­li­zmu. Naszym celem jest poło­żyć solidne fun­da­menty pod zro­zu­mie­nie ACT i bada­nie pro­ce­sów zmiany, które się z nią wiążą. W czę­ści dru­giej poka­żemy, jak tera­pia ta odnosi się do takich wymia­rów zacho­wa­nia, jak afekt, pozna­nie, uwaga, poczu­cie Ja, moty­wa­cja i jawne nawyki dzia­ła­nia opar­tego na war­to­ściach. Bazu­jąc na zasa­dach beha­wio­ral­nych roz­sze­rzo­nych przez RFT i naukę o ewo­lu­cji, uwa­żamy, że pro­ce­sami tymi można się zaj­mo­wać bez opusz­cza­nia obszaru ana­lizy zacho­wa­nia i bez rezy­gno­wa­nia z jej naj­lep­szych tra­dy­cji filo­zo­ficz­nych, teo­re­tycz­nych, meto­do­lo­gicz­nych czy empi­rycz­nych. Wresz­cie, w trze­ciej czę­ści książki sku­pimy się na dzia­ła­niach, jakie należy pod­jąć, aby włą­czyć ACT do prak­tyki ana­lizy zacho­wa­nia.

Roz­pocz­niemy zatem od omó­wie­nia funk­cjo­na­li­zmu i wyja­śnie­nia, dla­czego sta­nowi on pod­sta­wowy rys naszej dzie­dziny.

Funkcjonalizm i naukowiec praktyk

U pod­staw ana­lizy zacho­wa­nia leży funk­cjo­na­lizm. Jest on jedną z klu­czo­wych wła­ści­wo­ści sto­so­wa­nej ana­lizy zacho­wa­nia.

W róż­nych dys­cy­pli­nach nauko­wych, takich jak antro­po­lo­gia, socjo­lo­gia, fizjo­lo­gia czy ana­to­mia, a także psy­cho­lo­gia i bio­lo­gia beha­wio­ralna, roz­róż­nia się funk­cjo­na­lizm i struk­tu­ra­lizm. Z jed­nej strony struk­tu­ra­lizm stara się ujmo­wać przy­czy­no­wość wyłącz­nie w kate­go­riach pod­sta­wo­wych struk­tur prok­sy­mal­nych lub ukła­dów mecha­ni­stycz­nych, któ­rych ist­nie­nie się zakłada i które wyja­śniają dzia­ła­nia sys­te­mów. Na przy­kład czym „jest” zegar? Z per­spek­tywy struk­turalistycznej zegar to urzą­dze­nie z dwiema wska­zów­kami, cyframi i kołami zęba­tymi, które – wyko­rzy­stu­jąc ener­gię z bate­rii lub innego źró­dła – poru­sza wska­zów­kami w okre­ślo­nym tem­pie i w okre­ślony spo­sób. To wszystko prawda – a infor­ma­cje te pozwolą nam w razie potrzeby napra­wić zepsuty zegar. Zain­te­re­so­wa­nie struk­turą ma fun­da­men­talne zna­cze­nie dla całej nauki. Kiedy jed­nak struk­tura staje się „izmem” w opi­sie zacho­wa­nia, trudno wyjść poza cechy topo­gra­ficzne i mecha­ni­styczne, by zgłę­bić histo­rię, kon­tekst, cel i wpływ – co doty­czy zarówno beha­wio­ry­stów, jak i bada­nych przez nich orga­ni­zmów. Struk­tu­ra­lizm może rodzić wąt­pli­wo­ści, czy bada­nie histo­rii, roz­woju i funk­cji ma w ogóle sens, ponie­waż odwo­łuje się do zdro­wo­roz­sąd­ko­wego reali­zmu opar­tego na pro­stym języku; mówiąc meta­fo­rycz­nie, bada­nia struk­turalistyczne mają odpo­wia­dać na pyta­nie, czym w rze­czy­wi­sto­ści jest zegar (lub cokol­wiek innego). Może to pro­wa­dzić do błęd­nego poczu­cia, że nie­wiele wię­cej jeste­śmy w sta­nie poznać. Taki pogląd, zwłasz­cza w naukach beha­wio­ral­nych, bywa nie­bez­pieczny. Zacho­wa­nie ma cha­rak­ter cza­sow­ni­kowy, więc przed­miot zain­te­re­so­wa­nia może się roz­myć, gdy histo­ria, roz­wój i funk­cja nie znaj­dują się na pierw­szym pla­nie. Z dru­giej strony funk­cjo­na­lizm dąży do ziden­ty­fi­ko­wa­nia związ­ków mię­dzy oddzia­łu­ją­cymi w cza­sie zmien­nymi, które dopro­wa­dziły do roz­woju i selek­cji pew­nych cech beha­wio­ral­nych. Ozna­cza to, że z per­spek­tywy funk­cjo­nal­nej ana­li­zuje się powsta­wa­nie i oddzia­ły­wa­nie róż­nych form zacho­wań na prze­strzeni czasu, spo­sób, w jaki wpły­wają one na zmiany roz­woju, ich obecne funk­cjo­no­wa­nie i zna­cze­nie. Gdy tego rodzaju podej­ście funk­cjo­nalne jest roz­cią­gnięte w cza­sie, wta­pia się w powią­zane kon­tek­stu­al­nie histo­rie zmien­no­ści oraz selek­tyw­nego utrzy­ma­nia, które są cechami defi­niu­ją­cymi uję­cie ewo­lu­cyjne i które można odnieść do roz­woju gene­tycz­nego, epigene­tycz­nego czy kul­tu­ro­wego. Kiedy ogra­ni­cza się ono do życia jed­nostki, staje się cechą defi­niu­jącą funk­cjo­nalne i kon­tek­stu­alne podej­ście psy­cho­lo­giczne.

Wra­ca­jąc do przy­kładu z zega­rem: z funk­cjo­nal­nego punktu widze­nia zegar jest urzą­dze­niem uży­wa­nym przez ludzi do okre­śla­nia godziny. Kiedy wska­zówka zegara docho­dzi do okre­ślo­nej cyfry, na przy­kład 6, pro­wa­dzi to do powią­za­nych z kon­kretną godziną wzor­ców zacho­wań, takich jak przy­go­to­wa­nie kola­cji lub wyj­ście na spa­cer. Zegar może być ana­lo­gowy, cyfrowy, sło­neczny. Czę­sto wiele róż­nych form może peł­nić dowolną funk­cję. Zara­zem kon­kretna struk­tura może słu­żyć róż­nym celom. Gdyby ktoś użył zegara ścien­nego jako tale­rza, fizyczna struk­tura tegoż zegara pozo­sta­łaby nie­zmienna, ale jego funk­cja byłaby zupeł­nie inna. Gdyby następ­nie ta funk­cja zaczęła z cza­sem domi­no­wać, struk­tura mogłaby zostać zmo­dy­fi­ko­wana w celu lep­szego wypeł­nia­nia nowej funk­cji, na przy­kład można by zmie­nić szkło wypu­kłe na wklę­słe, dzięki czemu jedze­nie lepiej by się utrzy­my­wało na „tale­rzu”.

Dwu­stronna strzałka (zob. rycina 1.1) pomaga wyja­śnić jeden z powo­dów, dla któ­rych jeste­śmy bar­dziej zain­te­re­so­wani funk­cjo­nalną niż wyłącz­nie struk­tu­ralną per­spek­tywą ana­li­tyczną. Struk­tura jest istotna, ale ewo­lu­cja poka­zuje, że w dłuż­szej per­spek­ty­wie jest ona raczej napę­dzana przez funk­cję, a opisy funk­cjo­nalne mówią wię­cej o tym, jak zmie­nić warunki tak, by wpły­nąć na struk­turę (tj. wygląd zacho­wa­nia). Mówiąc prak­tycz­nie, ana­li­tycy zacho­wa­nia są bar­dziej zain­te­re­so­wani tym, co dana rzecz robi, niż tym, jak wygląda. Aby zmie­nić jej wygląd, musimy zmie­nić to, co ona robi lub jak funk­cjo­nuje w danym śro­do­wi­sku; musimy zro­zu­mieć, dla­czego poja­wia się w śro­do­wi­sku jako adap­ta­cja, i zmie­nić śro­do­wi­sko w odpo­wiedni spo­sób.

Rycina 1.1. Funk­cja a struk­tura

Źró­dło: opra­co­wa­nie wła­sne.

Ponie­waż język i pozna­nie sta­no­wią istotę tego, co sta­ramy się prze­wi­dy­wać i na co chcemy oddzia­ły­wać poprzez inter­wen­cje oparte ACT, warto przy­po­mnieć, w jaki spo­sób owe dwie różne per­spek­tywy – struk­tu­ralna i funk­cjo­nalna – mogą się odno­sić do języka i pozna­nia. Roz­ważmy kla­syczne podej­ście struk­tu­ralne do psy­cho­lin­gwi­styki. Przyj­muje się, że wypo­wia­dane słowa odzwier­cie­dlają pod­sta­wowe struk­tury czę­sto uwa­żane za uni­wer­salne, takie jak głę­bo­kie struk­tury gra­ma­tyczne. Zgod­nie z wcze­snymi i obec­nie już kla­sycz­nymi teo­riami Noama Chom­sky’ego (1972), słyn­nego języ­ko­znawcy zna­nego w ana­li­zie zacho­wa­nia z tego, że nie zga­dzał się z podej­ściem Skin­nera do języka, gra­ma­tyka uni­wer­salna bie­rze się z pod­sta­wo­wych struk­tur, które ist­nieją w „umy­śle/mózgu” jed­nostki. Kon­se­kwen­cją tego jest hipo­te­tyczny mecha­nizm, zwany mecha­nizmem przy­swa­ja­nia języka, który uważa się za ukrytą czy też uta­joną struk­turę wytwa­rza­jącą język – podob­nie jak wyide­ali­zo­wany okrąg w sys­te­mie Pla­tona wytwa­rza inne okręgi. To, czy taki mecha­nizm ist­nieje, nie ma zna­cze­nia; cho­dzi o wska­za­nie, jak głę­boko osa­dzone i jak liczne są struk­tury neu­ro­lo­giczne, które uczest­ni­czą w two­rze­niu ogól­nie jed­no­li­tych wzor­ców gra­ma­tycz­nych ist­niejących u ludzi – a nie u innych zwie­rząt. Jest to o wiele bar­dziej wyra­fi­no­wany spo­sób na powie­dze­nie „gołę­bie dzio­bią”. Ludzie „uży­wają języka”. Wyzwa­niem staje się tu przy­czy­no­wość. Czy te wyde­du­ko­wane pod­sta­wowe struk­tury powo­dują roz­wój gra­ma­tyki i składni w takim stop­niu, w jakim dziób, mózg i mię­śnie szyi ptaka powo­dują dzio­ba­nie? Brak jasno­ści w tym wzglę­dzie spra­wia, że trudno prze­ło­żyć podej­ście struk­tu­ralne na sku­teczne pro­gramy inter­wen­cyjne.

Skin­ner (2022) uwa­żał, że podej­ście for­mi­styczne czy też mecha­ni­styczne może pro­wa­dzić do wielu nie­praw­dzi­wych wyja­śnień, w któ­rych przy­pi­su­jemy przy­czynę hipo­te­tycz­nym for­mom i struk­tu­rom wewnątrz jed­nostki, nie uwzględ­nia­jąc kon­tek­stu, który spo­wo­do­wał powsta­nie tych struk­tur i wyni­ka­ją­cych z nich zacho­wań. W 1957 roku przed­sta­wił on pierw­szą kom­plek­sową ana­lizę funk­cjo­nalną języka jako zacho­wa­nia wer­bal­nego, czyli teo­rię zacho­wań wer­bal­nych. Zamiast sku­piać się wyłącz­nie na struk­turalnych cechach języka zapro­po­no­wał, by podej­ście funk­cjo­nalne uwzględ­niało kon­tekst, z któ­rego język się wyła­nia. Zwa­żyw­szy na jego prace nad warun­ko­wa­niem spraw­czym, nie dziwi, że Skin­ner poło­żył nacisk na wzorce wzmac­nia­nia wspie­ra­jące roz­wój języka. Na przy­kład mand może przy­bie­rać wiele form gra­ma­tycz­nych; może też zawie­rać rze­czow­niki, cza­sow­niki i przy­miot­niki. Ważne, że wystę­puje w kon­tek­ście kon­se­kwent­nych ope­ra­cji usta­na­wia­ją­cych i skut­kuje pozy­ska­niem od słu­cha­cza okre­ślo­nego wzmoc­nie­nia. Ten sam zestaw dźwię­ków może peł­nić w róż­nych kon­tekstach różne funk­cje. Na przy­kład słowo „kot” w zależ­no­ści od kon­tek­stu może funk­cjo­no­wać jako mand (tj. prośba o kota) lub takt (tj. iden­ty­fi­ka­cja kota). Wyja­śnie­nie Skin­nera roz­ciąga się na zda­rze­nia pry­watne takie jak roz­wią­zy­wa­nie pro­ble­mów, myśle­nie i rozu­mo­wa­nie, które są czę­ściej uwzględ­niane w struk­turalistycznych mode­lach poznaw­czych. Ponad pół wieku póź­niej szcze­góły kry­tyki Chom­sky’ego (1959) doty­czą­cej sta­no­wi­ska Skin­nera nie mają dla nas więk­szego zna­cze­nia, jed­nakże ową kry­tykę samą w sobie można rozu­mieć jako róż­nicę mię­dzy struk­turalnym a funk­cjo­nal­nym podej­ściem do badań nauko­wych. Z per­spek­tywy czasu widać, że nie­które z kry­tycz­nych uwag Chom­sky’ego obna­żały luki w funk­cjo­nalnej ana­li­zie języka i pozna­nia czło­wieka. Na przy­kład z wyko­rzy­sta­niem teo­rii Skin­nera trudno w pełni odnieść się do pozor­nej samo­or­ga­ni­za­cji i zło­żo­no­ści widocz­nej w struk­turze ludz­kiego języka i pozna­nia. Now­sze osią­gnię­cia, które oma­wiamy w niniej­szej książce, czy­nią wyja­śnie­nie funk­cjo­nalne bar­dziej wia­ry­god­nym niż wcze­sne teo­rie Skin­nera. Co wię­cej, Chom­sky zda­wał się słusz­nie dostrze­gać pomi­nię­cie przez Skin­nera ana­lizy słu­cha­cza – a rozu­mie­nie języka jest być może nawet waż­niej­sze niż samo mówie­nie. Jed­no­cze­śnie pozo­sta­wił bez odpo­wie­dzi pyta­nie, w jaki spo­sób tak zło­żone struk­tury prze­ja­wiają się tak uni­kal­nie dla każ­dej osoby na kuli ziem­skiej. Rów­nie wyjąt­kowe jest dawne i bie­żące śro­do­wi­sko osoby. To wła­śnie dzięki zro­zu­mie­niu śro­do­wi­ska możemy zacząć rozu­mieć zło­żone zacho­wa­nie.

Funk­cjo­nalne podej­ście do rela­cji typu zacho­wa­nie–zacho­wa­nie. Od czasu pier­wot­nej kon­cep­cji Skin­nera ana­liza zacho­wa­nia bar­dzo się roz­wi­nęła. W następ­nym roz­dziale omó­wimy zagad­nie­nie ekwi­wa­len­cji bodź­ców i poka­żemy, w jaki spo­sób doszło do sfor­mu­ło­wa­nia wła­ści­wego teo­rii ram rela­cyj­nych wyja­śnie­nia wielu rela­cji wywie­dzio­nych mię­dzy bodź­cami i now­szych teo­rii. Na razie pomi­niemy szcze­góły, ponie­waż chcemy sku­pić się na tym, czym jest podej­ście funk­cjo­nalne i czym się ono różni od bar­dziej tra­dy­cyj­nych ujęć – oraz dla­czego ACT i RFT wyma­gają zro­zu­mie­nia, jak jedno dzia­ła­nie może odno­sić się do dru­giego.

Weźmy neu­ro­ty­powo roz­wi­ja­jące się dziecko mówiące po angiel­sku, które na ogół reaguje na pochwałę i kry­tykę spo­łeczną jak na – odpo­wied­nio – wzmoc­nie­nie spo­łeczne i karę spo­łeczną. Jeśli takie dziecko nauczy się, że „mal” jest prze­ci­wień­stwem „bon”, a „bon” ozna­cza to samo co „good” (dobry), praw­do­po­dob­nie będzie można tre­no­wać zacho­wa­nia, uży­wa­jąc słowa „mal” w cha­rak­te­rze kon­se­kwen­cji nega­tyw­nej. Na tę chwilę załóżmy, że wła­śnie tak się stało. Teo­ria ram rela­cyj­nych osta­tecz­nie wyja­śni, jak i dla­czego tak się dzieje, ale na razie to pomi­jamy i na potrzeby naszego przy­kładu pozo­sta­jemy przy uprosz­czo­nym opi­sie.

Teraz wyobraźmy sobie, że dwaj ana­li­tycy nie­zna­jący histo­rii dziecka – struk­tu­ra­li­sta poznaw­czy i ana­li­tyk zacho­wa­nia – zasta­na­wiają się, dla­czego dziecko unika powta­rza­nia dzia­łań, po któ­rych sły­chać słowo „mal”. Struk­tu­ra­li­sta poznaw­czy może tłu­ma­czyć to tym, że słowo „mal” znaj­duje się w sieci seman­tycz­nej, która nadaje mu awer­syjne zna­cze­nie. Z kolei ana­li­tyk zacho­wa­nia suge­ruje, że jest to kara warun­kowa, ponie­waż słowo to praw­do­po­dob­nie zostało powią­zane ze sło­wem „bad” (zły). W rze­czy­wi­sto­ści nie może to być kara warun­kowa, ponie­waż to słowo ni­gdy nie zostało sko­ja­rzone z karą pier­wotną ani warun­kową – ni­gdy nie było sły­szane ani widziane w tym samym kon­tek­ście, co coś złego. Nie ma też żad­nych for­mal­nych wła­ści­wo­ści ist­nie­ją­cych kar warun­ko­wych – nie może wyni­kać z gene­ra­li­za­cji bodźca. W rezul­ta­cie, gdyby taka ana­liza „kara­nia warun­ko­wego” została odnie­siona do innych dzieci, wkrótce sto­so­wa­li­by­śmy warunki dale­kie od tych, które w rze­czy­wi­sto­ści dopro­wa­dziły do danego zacho­wa­nia.

Struk­tu­ra­li­sta poznaw­czy ma zupeł­nie inny pro­blem. Poję­cie sieci seman­tycz­nej nie mówi mu, co ma zro­bić, aby w ogóle spró­bo­wać usta­no­wić zacho­wa­nie. Sieci seman­tyczne opi­sują rezul­tat, ale nie spo­sób dopro­wa­dze­nia do niego.

Opis funk­cjo­nalny mówi ana­li­ty­kom, co należy zro­bić, aby usta­no­wić lub pod­trzy­mać dane zacho­wa­nie… ale tylko wtedy, gdy jest ade­kwatny. Aby zro­zu­mieć rela­cje funk­cjo­nalne, które dopro­wa­dziły do zacho­wa­nia dziecka, trzeba wie­dzieć, jak jedno zacho­wa­nie odnosi się do dru­giego.

W oma­wia­nym przy­padku musie­li­by­śmy zro­zu­mieć, w jaki spo­sób „mal” zostało w pewien szcze­gólny spo­sób odnie­sione do „good” oraz jak i dla­czego uży­cie słowa

„mal” zadzia­łało jako kon­se­kwen­cja innego zacho­wa­nia. Opi­su­jemy tu rela­cję zacho­wa­nie–zacho­wa­nie. Jeśli chcemy wyko­rzy­stać poję­cia beha­wio­ralne do prze­wi­dy­wa­nia zacho­wań i wpły­wa­nia na nie, gdy mamy do czy­nie­nia z rela­cjami zacho­wa­nie–zacho­wa­nie, ważne jest zro­zu­mie­nie kon­tek­stów, w któ­rych wystę­puje każde z dwóch powią­za­nych dzia­łań, a także kon­tek­stu wystą­pie­nia rela­cji mię­dzy tymiż dzia­ła­niami. Poję­cia muszą być funk­cjo­nalne i kon­tek­stualne (Hayes i Brown­stein, 1986), przy czym wza­jem­nie na sie­bie oddzia­łują.

Rycina 1.2. Kon­tek­sty dwóch zacho­wań a kon­tekst rela­cji mię­dzy tymiż zacho­wa­niami

Źró­dło: opra­co­wa­nie wła­sne.

Aby móc zasto­so­wać rozu­mie­nie funk­cjo­nalne i kon­tek­stu­alne, musie­li­by­śmy znać histo­rię i oko­licz­no­ści (kon­tekst), które dopro­wa­dziły do każ­dego ze zda­rzeń beha­wio­ral­nych, oraz ich wza­jemną rela­cję. Należy pod­kre­ślić zwłasz­cza ten ostatni ele­ment, ponie­waż jest on bar­dzo czę­sto pomi­jany. Zro­zu­mie­nie tych trzech cech kon­tek­stu­al­nych jest dokład­nie tym, co RFT i ACT pro­po­nują idio­gra­ficz­nie. Jed­nakże, jesz­cze zanim do tego doj­dziemy, warto zauwa­żyć, że kiedy ana­li­tycy zacho­wa­nia pytają, dla­czego okre­ślone zda­rze­nia peł­nią daną funk­cję, nie­kiedy trzeba zro­zu­mieć rela­cje zacho­wa­nie–zacho­wa­nie, nim będzie można udzie­lić odpo­wie­dzi uży­tecz­nej prak­tycz­nie i zasad­nej naukowo.

Tego rodzaju wie­dza oka­zuje się klu­czowa, gdyż ana­li­tycy zacho­wa­nia wyko­rzy­stują metody naukowe w spo­sób funk­cjo­nalny – do izo­lo­wa­nia idio­gra­ficz­nie sen­so­wych inte­rak­cji funk­cjo­nalnych mię­dzy zmien­nymi śro­do­wi­sko­wymi a zacho­wa­niem. Inte­rak­cje funk­cjo­nalne są odkry­wane w pro­ce­sie zwa­nym ana­lizą funk­cjo­nalną, czyli poprzez obser­wa­cję czy też ana­lizę inte­rak­cji zacho­wa­nie–śro­do­wi­sko na pozio­mie zacho­wu­ją­cego się w jakiś spo­sób orga­ni­zmu. Następ­nie opra­co­wy­wane są odpo­wied­nie inter­wen­cje w celu oddzia­ła­nia na zmienne śro­do­wi­skowe, aby spo­wo­do­wać zmianę zacho­wa­nia.

Więk­szość kon­cep­cji w innych tra­dy­cjach psy­cho­lo­gii sto­so­wa­nej jest wery­fi­ko­wana na pod­sta­wie nor­ma­tyw­nych spój­no­ści mię­dzy ludźmi. Kla­syczny przy­kład sta­nowi psy­cho­me­tria. Ana­liza psy­cho­me­tryczna nie doty­czy funk­cjo­nalno-kon­tek­stu­al­nej rze­czy­wi­sto­ści ludzi – to jest histo­rii jed­no­stek i odno­szą­cych się do nich oko­licz­no­ści – lecz struk­tu­ral­nych spój­no­ści w posłu­gi­wa­niu się języ­kiem mię­dzy ludźmi. Pro­blem w tym, że zmien­ność mię­dzy jed­nost­kami oraz zmien­ność wewnątrz jed­no­stek to nie to samo. W fizyce sta­ty­stycz­nej wia­domo od ponad wieku, że nie da się wia­ry­god­nie przejść od zacho­wa­nia zbioru ele­men­tów do prze­wi­dy­wa­nia zacho­wa­nia poje­dyn­czego ele­mentu, który znaj­duje się w tym zbio­rze – z wyjąt­kiem kilku bar­dzo nad­zwy­czaj­nych oko­licz­no­ści opi­sa­nych przez twier­dze­nie ergo­dyczne (Bir­khoff, 1931; von Neu­mann, 1932). Żadna z tych oko­licz­no­ści (a mia­no­wi­cie sta­cjo­nar­ność i fakt, że wszyst­kie ele­menty wyka­zują te same wła­ści­wo­ści dyna­miczne) nie doty­czy ludzi. Ujmu­jąc rzecz pro­ściej: z nauko­wego punktu widze­nia konieczne jest prze­pro­wa­dze­nie ana­lizy funk­cjo­nal­nej idio­gra­ficz­nie, a następ­nie stop­niowe uogól­nie­nie jej do stwier­dzeń nomo­te­tycz­nych. W dal­szej czę­ści książki omó­wimy tę kwe­stię bar­dziej szcze­gó­łowo.

Nie­pewna rela­cja mię­dzy zmien­no­ścią jed­nostki a zmien­no­ścią wewnątrz jed­nostki czę­ściowo wyja­śnia, dla­czego trudno jest prze­ło­żyć podej­ście nor­ma­tywne na wia­ry­godne inter­wen­cje. Łatwo na przy­kład użyć psy­cho­me­trii do oceny emo­cji, myśli i zacho­wań jaw­nych bez wni­ka­nia w histo­rię tych zda­rzeń ani w kon­tek­sty, w któ­rych one wystę­pują. To ozna­cza, że możemy pozo­stać z uta­jo­nymi kon­struk­tami, które „wyja­śniają” dzia­ła­nie, ale nie wska­zują, co mamy zro­bić, aby owo dzia­ła­nie zmie­nić. A to poważny pro­blem.

Gdyby poja­wiła się nowa stra­te­gia ana­lizy funk­cjo­nal­nej, zakres naszej dzie­dziny mógłby się znacz­nie posze­rzyć, a głę­bia naszych inter­wen­cji – wyraź­nie popra­wić. Widzie­li­śmy to na przy­kła­dzie powszech­nie wyko­rzy­sty­wa­nej tech­niki sto­so­wa­nej ana­lizy zacho­wa­nia, jaką jest eks­pe­ry­men­talna ana­liza funk­cjo­nalna (Iwata, Dor­sey, Sli­fer, Bau­man i Rich­man, 1994). Tech­nika ta oka­zała się ewo­lu­cyj­nym punk­tem zwrot­nym w naszej dzie­dzi­nie (podob­nym do beha­wio­ral­nego punktu zwrot­nego, ale doświad­cza­nym przez wszyst­kich człon­ków spo­łecz­no­ści poprzez zbio­rową zmianę zacho­wa­nia). Wcze­śniej czę­sto zakła­dano, że zacho­wa­nie pozo­staje pod wpły­wem wzmac­nia­nia i kara­nia – co sta­nowi sto­sun­kowo pro­sty model w kon­tek­ście opra­co­wy­wa­nia inter­wen­cji beha­wio­ral­nej. Jeśli ana­li­tyk chce, aby zacho­wa­nie wystę­po­wało czę­ściej, musi je wzmac­niać. Wzmoc­nie­nia wyso­kiej jako­ści, które są dostar­czane natych­miast i w spo­sób zależny od zacho­wa­nia, przy­niosą naj­więk­sze zmiany. W więk­szo­ści przy­pad­ków jed­nak klienci nie są kie­ro­wani do ana­li­tyka zacho­wa­nia ani nie szu­kają jego pomocy w celu nasi­le­nia jakichś zacho­wań, lecz raczej zależy im na ogra­ni­cze­niu tych, które są uwa­żane za destruk­cyjne lub szko­dliwe, jak choćby ste­reo­ty­pie wokalne czy samo­oka­le­cze­nia. I znów roz­wią­za­nie jest dość pro­ste: poważne kary, które są dostar­czane natych­miast i zależne od zacho­wa­nia, przy­czy­nią się do naj­więk­szej reduk­cji takich zacho­wań.

Zwa­żyw­szy na bie­żący stan wie­dzy, można stwier­dzić, że ten pro­sty model może być nie­bez­pieczny. Nad­uży­wa­nie kara­nia może pro­wa­dzić do dłu­go­ter­mi­no­wych nega­tyw­nych skut­ków spo­łecz­nych, emo­cjo­nal­nych i beha­wio­ral­nych. Jest mało praw­do­po­dobne, by pozy­tywne zacho­wa­nia utrzy­mały się po wyco­fa­niu nie­funk­cjo­nal­nych wzmoc­nień. Ana­li­tycy zacho­wa­nia wciąż pró­bują wyswo­bo­dzić się z tej epoki nauki o zacho­wa­niu, ale nie­któ­rzy na­dal sto­sują wiele daw­nych prak­tyk wobec osób z auty­zmem, tyle że pod bar­dziej akcep­to­wal­nymi nazwami (np. „obszar reflek­sji” zamiast „time out” czy „miej­sce wyklu­cze­nia spo­łecz­nego”, „wyco­fa­nie wzmac­nia­nia” błęd­nie nazy­wane „wyga­sza­niem”).

Eks­pe­ry­men­talna ana­liza funk­cjo­nalna zapew­niła metodę owej ana­lizy pozwa­la­jącą wyjść poza bar­dzo ogra­ni­czony model zmiany zacho­wa­nia. Zacho­wa­nie pełni okre­śloną funk­cję. Aby zmie­nić zacho­wa­nie, musimy zacząć od okre­śle­nia, jaką funk­cję ono pełni dla danej osoby – co należy zro­bić w sze­ro­kim zakre­sie i empi­rycz­nie, a nie tylko kon­cep­cyj­nie. Począt­kowo praca z wyko­rzy­sta­niem eks­pe­ry­men­tal­nej ana­lizy funk­cjo­nal­nej sku­piała się na zacho­wa­niach samo­oka­le­cza­ją­cych dzieci z auty­zmem. „Zacho­wa­nie samo­oka­le­cza­jące” to opis struk­tury (tj. tego, jak zacho­wa­nie wygląda), a nie funk­cji. W przy­padku eks­pe­ry­men­tal­nej ana­lizy funk­cjo­nal­nej mani­pu­luje się warun­kami funk­cjo­nal­nymi i ustala ich wpływ na względne tempo zacho­wa­nia. Jeśli na przy­kład samo­oka­le­cza­nie wystę­puje naj­czę­ściej w warunku, w któ­rym umoż­li­wia ucieczkę od wyma­gań, to możemy zało­żyć, że funk­cją tego zacho­wa­nia jest wła­śnie ucieczka. Inter­wen­cja funk­cjo­nalna mająca na celu ogra­ni­cze­nie samo­oka­le­czeń wymaga zatem usta­no­wie­nia nowego zacho­wa­nia, takiego jak funk­cjo­nalna reak­cja komu­ni­ka­cyjna, które pełni tę samą funk­cję, lecz jest bar­dziej efek­tywne. Prze­staje być potrzebne jakie­kol­wiek kara­nie, a zacho­wa­nie, które chcemy wspie­rać, jest pod­trzy­my­wane przez wzmoc­nie­nia funk­cjo­nalne.

Eks­pe­ry­men­talna ana­liza funk­cjo­nalna sta­nowi rów­nież dobry przy­kład tego, jak ważne jest roz­wi­ja­nie nauko­wych modeli zmiany zacho­wa­nia. Model, który zakłada wyłącz­nie wzmac­nia­nie i kara­nie jako funk­cje, z koniecz­no­ści zaowo­cuje stra­te­giami ana­li­tycz­nymi mają­cymi na celu usta­le­nie względ­nego tempa wzmac­nia­nia i kara­nia. Co wię­cej, inter­wen­cje będą pró­bo­wały wpły­nąć na zacho­wa­nie z wyko­rzy­sta­niem jedy­nie tych pro­ce­sów. Doda­nie do naszego modelu nauko­wego ope­ra­cji usta­na­wia­ją­cych (np. wyma­gań, depry­wa­cji uwagi) otwo­rzyło drzwi do bar­dziej funk­cjo­nal­nego podej­ścia do inter­wen­cji, które miało na celu usta­nowienie nowych zacho­wań odno­szą­cych się do tych funk­cji ope­ra­cji usta­na­wia­ją­cych / ope­ra­cji zno­szą­cych. Prawdą jest rów­nież, że to obec­nie „tra­dy­cyjne” podej­ście do eks­pe­ry­men­tal­nej ana­lizy funk­cjo­nal­nej natra­fiło na barierę w postaci rela­cji wywie­dzio­nych mię­dzy bodź­cami, ale i tak powin­ni­śmy trak­to­wać to jako znaczny postęp.

Teraz pora zro­bić kolejny krok – odkryć następny ewo­lu­cyjny punkt prze­ło­mowy – który pozwoli zająć się wywie­dzio­nymi rela­cjami dzięki dal­szemu roz­wo­jowi metod ana­lizy funk­cjo­nal­nej zwią­za­nych bez­po­śred­nio z wyzwa­niami typo­wymi dla ludzi. Naszym zda­niem ACT i RFT – jako nowa stra­te­gia funk­cjo­nalna w ramach ana­lizy zacho­wa­nia – trwale zmie­nią zakres pro­ble­mów prak­tycz­nych, które będziemy w sta­nie roz­wią­zać, i zwięk­szą zróż­ni­co­wa­nie popu­la­cji kli­nicz­nych, któ­rym będziemy mogli pomóc. Zmie­nią rów­nież istot­nie spo­sób, w jaki poma­gamy oso­bom, które zwy­kle odno­siły korzyść z inter­wen­cji beha­wio­ral­nej. Aby zoba­czyć, jak to się sta­nie, musimy przejść od kwe­stii bada­nia i zmiany rela­cji zacho­wa­nie–zacho­wa­nie do nauki doty­czą­cej zda­rzeń pry­wat­nych.

Funk­cjo­nalne podej­ście do zda­rzeń pry­wat­nych. Ana­li­tycy zacho­wa­nia zwy­kle sku­piają się na zacho­wa­niach jaw­nych, ale dość sze­roko rozu­mieją poję­cie „zacho­wa­nie”. Począt­kowo Skin­ner defi­nio­wał zacho­wa­nie na dwa różne spo­soby. Topo­gra­ficz­nie ujmo­wał je jako ruch orga­ni­zmu lub jego czę­ści w ukła­dzie odnie­sie­nia usta­no­wio­nym przez sam orga­nizm lub przez różne zewnętrzne obiekty czy pola siłowe (Skin­ner, 1995). Nie jest to jesz­cze defi­ni­cja funk­cjo­nalna, ponie­waż zgod­nie z nią pod­nie­sie­nie ręki w celu zwró­ce­nia czy­jejś uwagi i pod­nie­sie­nie ręki w celu roz­cią­gnię­cia mię­śni to jedno i to samo zacho­wa­nie. Zale­d­wie kilka zdań dalej Skin­ner (1995) zdefi­nio­wał zacho­wa­nie jako funk­cjo­no­wa­nie orga­ni­zmu, który jest zaan­ga­żo­wany w dzia­ła­nie lub obcuje ze świa­tem zewnętrz­nym. Z tej per­spek­tywy zacho­wa­nie i oko­licz­no­ści, które na nie oddzia­łują, to dwa aspekty jed­nego zda­rze­nia, a wszystko, co wiąże się z obco­wa­niem ze świa­tem, jest czę­ścią ana­lizy zacho­wa­nia. Skin­ner ni­gdy nie powró­cił do tych defi­ni­cji, ale z upły­wem czasu dru­gie rozu­mie­nie zacho­wa­nia coraz wyraź­niej domi­no­wało. Mówił on o myśle­niu jako zacho­wa­niu, przy­po­mi­na­niu sobie jako zacho­wa­niu, uczu­ciach jako zacho­wa­niach i tak dalej. Każdy spo­sób naszej inte­rak­cji ze świa­tem, w kon­tek­ście publicz­nym lub pry­wat­nym, był dla niego zacho­wa­niem.

Za „rady­kalne” w beha­wio­ry­zmie Skin­nera (1945) można uznać to, że zasto­so­wał on myśle­nie zwią­zane z zależ­no­ściami do zacho­wa­nia samych naukow­ców. W ten spo­sób posta­wił na gło­wie tra­dy­cyjny beha­wio­ryzm meto­do­lo­giczny i skie­ro­wał myśle­nie beha­wio­ralne w nowym kie­runku.

W przy­padku ana­lizy zacho­wa­nia ten sam funk­cjo­nalno-kon­tek­stu­alny model zacho­wa­nia, który jest uży­wany do wywo­ła­nia pożą­da­nej zmiany w zacho­wa­niu, odnosi się rów­nież do naukowca. Z per­spek­tywy stricte funk­cjo­nalno-ana­li­tycz­nej i kon­tek­stu­al­nej „nauka” jest po pro­stu poję­ciem, które repre­zen­tuje zacho­wa­nie naukow­ców w kon­tek­ście – jako przed­się­wzię­cie spo­łeczne, któ­rego pożą­daną funk­cją jest roz­wi­ja­nie coraz bar­dziej ustruk­tu­ry­zo­wa­nych stwier­dzeń doty­czą­cych rela­cji mię­dzy zda­rze­niami, tak aby umoż­li­wić osią­gnię­cie celów ana­li­tycz­nych w spo­sób pre­cy­zyjny, sze­roki i pogłę­biony. Innymi słowy, roz­wi­ja­nie i wyko­rzy­sty­wa­nie modeli zmiany zacho­wa­nia jest po pro­stu wzor­cem wspól­nych zacho­wań wer­bal­nych naukow­ców i prak­ty­ków, które mogą się oka­zać sku­teczne w przy­padku waż­nych spo­łecz­nie wyzwań beha­wio­ral­nych (Beli­sle, 2020). W wyjąt­ko­wym przy­padku ana­lizy zacho­wa­nia nauko­wiec i prak­tyk są nie­roz­łączni w tak zwa­nym modelu naukowca prak­tyka (Beli­sle, Stan­ley i Dixon, 2021) i trak­tuje się ich podob­nie jak klien­tów, któ­rych ana­li­zu­jemy.

Oma­wiane podej­ście zasad­ni­czo oddziela roz­róż­nie­nie „publiczne – pry­watne” od roz­róż­nie­nia „obiek­tywne – subiek­tywne”. Skin­ner (1945) argu­men­to­wał, że zacho­wa­nie musi być obser­wo­wane w spo­sób bez­po­średni, ale może to doty­czyć rów­nież zda­rzeń pry­wat­nych takich jak myśle­nie i odczu­wa­nie. Jak twier­dził, obser­wa­cja ma war­tość naukową nie dla­tego, że jest publiczna, lecz dla­tego, że zależ­no­ści kon­tro­lu­jące obser­wa­cję pro­wa­dzoną przez naukowca zapew­niają ści­słą kon­trolę bodź­ców ze strony obiektu obser­wo­wanego. Zgod­nie z tym poglą­dem sama liczba poten­cjal­nych obser­wa­to­rów nie powinna być głów­nym czyn­ni­kiem roz­strzy­ga­ją­cym o tym, co uznamy za zacho­wa­nie, a więc i o tym, co jest dostępne dla ana­lizy zacho­wa­nia.

Weźmy na przy­kład ćwi­cze­nie prze­mó­wie­nia w myślach. Osoba może mówić i słu­chać bez zewnętrz­nych sygna­łów wyko­ny­wa­nia tych czyn­no­ści: zauwa­żać momenty, gdy słowa nie przy­cho­dzą łatwo, więc muszą być dalej ćwi­czone, „słu­chać” efek­tow­nych pauz czy zasta­na­wiać się, jak zaak­cen­to­wać wybrane słowo. Tego rodzaju prze­ma­wia­nie pry­watne jest zacho­wa­niem – a przy­naj­mniej tak twier­dził Skin­ner. Jest ono bez­po­śred­nio obser­wo­walne.

Jeśli zależ­no­ści ste­ru­jące obser­wa­cją są luźne, błędy poja­wią się nie­za­leż­nie od tego, czy obser­wa­cja doty­czy zda­rze­nia publicz­nego, czy pry­wat­nego. Na przy­kład dziecko może twier­dzić, że boli je brzuch, aby unik­nąć spraw­dzianu z mate­ma­tyki. Jed­nakże ten sam pro­ces z łatwo­ścią zacho­dzi rów­nież publicz­nie. Załóżmy, że stu­den­tom poka­zano przez jedną trze­cią sekundy nastę­pu­jący slajd:

Paryż na na wio­snę

Jeśli stu­denci zostaną popro­szeni o zapi­sa­nie wyświe­tlo­nych słów, powie­dzą, że widzieli słowa „Paryż na wio­snę”. Zgod­ność mię­dzy obser­wa­cjami będzie bar­dzo wysoka. Gdy jed­nak poka­żemy ten sam slajd przez minutę, stu­denci zauważą ze śmie­chem, że dłuż­sza obser­wa­cja dowo­dzi, iż tamta „obser­wa­cja” wyni­kła ze zna­jo­mo­ści frazy i miej­sca podziału wer­sów, a nie wyłącz­nie z rze­czy­wi­stych słów i sty­mu­la­cji, jaką zapew­niają. Dla­tego, jak twier­dził Skin­ner, racja więk­szo­ści nie jest rze­tel­nym wskaź­ni­kiem nauko­wego obiek­ty­wi­zmu.

Ana­li­tycy zacho­wa­nia słusz­nie chcą się sku­piać na zacho­wa­niach jaw­nych, co nie powinno się zmie­niać. Jed­nakże waż­nym aspek­tem funk­cjo­nal­nej i kon­tek­stu­al­nej tra­dy­cji beha­wio­ral­nej jest chęć zaję­cia się róż­nymi wła­ści­wo­ściami dzia­ła­nia czło­wieka, także pry­wat­nymi, jeśli ist­nieją ku temu powody kon­cep­cyjne lub prak­tyczne. Krótko mówiąc, ana­liza zacho­wa­nia „nie upiera się przy docho­dze­niu do prawdy drogą uzgod­nie­nia fak­tów, dzięki czemu może roz­wa­żać zda­rze­nia mające miej­sce w »pod­skór­nym«, oso­bi­stym świe­cie” (Skin­ner, 2013, s. 36). Odpo­wiedni podział dzia­łań pry­wat­nych na jed­nostki to wyzwa­nie, lecz nie jest to nic wyjąt­ko­wego, ponie­waż „każda jed­nostka zacho­wa­nia spraw­czego jest do pew­nego stop­nia sztuczna. Zacho­wa­nie jest spójną, cią­głą aktyw­no­ścią inte­gral­nego orga­ni­zmu, cho­ciaż dla celów teo­re­tycz­nych lub prak­tycz­nych można ana­li­zo­wać jego czę­ści” (Skin­ner, 1953, s. 116).

To rady­kal­nie funk­cjo­nalne idee. Ana­liza funk­cjo­nalna naukowca otwiera drzwi do zda­rzeń pry­wat­nych. Możemy podzie­lić stru­mień dzia­łań osoby, jeśli to pomoże nam zro­zu­mieć, co zro­bić, by jej pomóc. Roz­róż­nie­nia są postrze­gane jako zale­d­wie uży­teczne narzę­dzia, a nie twier­dze­nia onto­lo­giczne. Za każ­dym razem, gdy osoba jest pytana: „Co myślisz?” albo „Co czu­jesz?”, stru­mień zacho­wań w pew­nym stop­niu jest dzie­lony, a jedy­nym pro­ble­mem pozo­staje to, jak naj­le­piej w spo­sób funk­cjo­nalny ana­li­zo­wać ludzką zło­żo­ność.

Aby zoba­czyć, jak ten spo­sób myśle­nia pro­wa­dzi nas ponow­nie do rela­cji zacho­wa­nie–zacho­wa­nie, roz­ważmy pyta­nie: „Dla­czego to zro­bi­łeś?”. Kiedy zapy­tany w odpo­wie­dzi for­mu­łuje pewną regułę, ten spo­łeczny „kon­tekst poda­wa­nia powodu” sta­nowi przy­kład, jak można zmie­nić rela­cje zacho­wa­nie–zacho­wa­nie. Osoba, która ma „dobry powód”, aby – powiedzmy – nie iść na umó­wione spo­tka­nie, jest bar­dziej skłonna je opu­ścić nie tylko ze względu na sytu­ację zewnętrzną, ale także dla­tego, że wie, iż jedno zacho­wa­nie (umie­jęt­ność wytłu­ma­cze­nia nie­do­trzy­ma­nia obiet­nicy) zmie­nia kon­tekst dru­giego zacho­wa­nia (nega­tywne kon­se­kwen­cje nie­pój­ścia na spo­tka­nie będą mniej praw­do­po­dobne, jeśli zosta­nie przed­sta­wiony powód).

Rycina 1.3. „Dobry powód” pozwala prze­wi­dy­wać mniej­sze praw­do­po­do­bień­stwo kary spo­łecz­nej

Źró­dło: opra­co­wa­nie wła­sne.

W tym przy­padku spo­łeczny/wer­balny kon­tekst poda­nia powodu jest histo­ryczną i sytu­acyjną wska­zówką, w któ­rej kon­kretna sieć wer­balna może słu­żyć jako bodziec róż­ni­cu­jący (SD) dla innego zacho­wa­nia. Zwróć jed­nak uwagę, że osoba, która nie weź­mie udziału w spo­tka­niu, będzie musiała sfor­mu­ło­wać regułę (wymówkę lub powód) i samo­dziel­nie prze­ana­li­zo­wać jej wia­ry­god­ność. Małe dziecko na pyta­nie: „Dla­czego to zro­bi­łeś?” może odpo­wie­dzieć: „Bo tak”, ale kom­pe­tentny wer­bal­nie doro­sły już tego nie zrobi. Umie­jęt­ność samo­dziel­nego wykry­wa­nia dobrych powo­dów to skom­pli­ko­wane zacho­wa­nie. Wyja­śnie­nie: „Pies zjadł mój kalen­darz” nie jest topo­gra­ficz­nie słab­sze od: „Zepsuł mi się samo­chód”, ale wiąże się z dużo mniej­szym praw­do­po­do­bień­stwem zmiany kon­se­kwen­cji spo­łecz­nych. W nie­któ­rych śro­do­wi­skach (np. obóz woj­skowy dla rekru­tów) żadna wymówka nie zosta­nie uznana za wia­ry­godną, nie­za­leż­nie od jej rze­czy­wi­stych pod­staw. Przy czym próby dookre­śle­nia takich kon­tek­stów są zwy­kle uwa­żane za nie­grzeczne. Kiedy następ­nym razem ktoś ci powie, że nie sta­wił się na spo­tka­nie z tobą, ponie­waż o nim zapo­mniał, spró­buj dopy­tać: „Dla­czego zapo­mniałeś?”, a poczu­jesz, że wkra­czasz na nowe i nie­bez­pieczne tery­to­rium kon­tak­tów spo­łecz­nych.

Wła­śnie tego rodzaju rela­cje spra­wiają, że ana­liza funk­cjo­nalna istot wer­bal­nych jest trudna, ale zara­zem poma­gają opi­sać dzia­ła­nie ACT. Tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia zmie­nia kon­tek­sty spo­łeczne/wer­balne, które wiążą zacho­wa­nia ze sobą, w tym zacho­wa­nia publiczne i pry­watne – osła­bia owe kon­tek­sty, gdy pro­wa­dzą do auto­de­struk­cyj­nych rela­cji zacho­wa­nie–zacho­wa­nie, a umac­nia je, gdy pomaga to oso­bie zre­zy­gno­wać z mniej­szych wcze­śniej­szych wzmoc­nień na rzecz wzmoc­nień więk­szych, ale póź­niej­szych.

Nawia­sem mówiąc, takie podej­ście pozwala unik­nąć funk­cjo­nal­nego błędu men­ta­li­stycz­nego, który polega na przy­pi­sy­wa­niu wła­ści­wo­ści przy­czy­no­wych dzia­ła­niom w odnie­sie­niu do innych dzia­łań z pomi­nię­ciem kon­tek­stów, które pro­wa­dzą do funk­cjo­nal­nych rela­cji mię­dzy zacho­wa­niami. Men­ta­lizm poja­wia się czę­ściej, gdy pry­watne zacho­wa­nie jest uwa­żane za przy­czynę zacho­wa­nia publicz­nego (stąd jego potoczna nazwa), lecz błąd bie­rze się z ana­lizy, a nie z kwe­stii pry­wat­no­ści. Pod­czas gdy kon­tek­stem można bez­po­śred­nio mani­pu­lo­wać, zacho­wa­nia są z natury „zmien­nymi zależ­nymi” – zależą od kon­tek­stu. Trak­to­wa­nie rela­cji zacho­wa­nie–zacho­wa­nie jako przy­czy­nowo-skut­ko­wych bez okre­śle­nia kon­tek­stu sta­nowi sedno men­ta­li­zmu. Taki błąd w przy­padku cał­ko­wi­cie jaw­nego zacho­wa­nia byłby dziwny, ale jest moż­liwy. Podob­nym błę­dem byłoby stwier­dze­nie: „Jan dobrze rzuca piłką base­bal­lową, ponie­waż świet­nie tra­fia do kosza” – po pro­stu jest to rzad­kie, gdyż każdy zdaje sobie sprawę, że ma do czy­nie­nia z dwoma róż­nymi zacho­wa­niami. Jest to jeden z powo­dów, dla któ­rych beha­wio­ry­ści obstają przy nazy­wa­niu wszyst­kich form ludz­kiego dzia­ła­nia zacho­wa­niem. Sztywne sta­nowisko w tej kwe­stii wiąże się ze zbyt wyso­kimi kosz­tami w kul­tu­rze ogól­nej, ale pomocne jest to, że nie­mal wszy­scy ana­li­tycy zacho­wa­nia mieli kon­takt ze śro­do­wi­skiem edu­ka­cyj­nym, w któ­rym kła­dzie się nacisk na okre­śla­nie wszel­kich zda­rzeń psy­chicz­nych za pomocą jed­nej wła­ści­wej nazwy, jaką jest wła­śnie „zacho­wa­nie”.

Analiza funkcjonalna a stosowana analiza zachowania

Chyba każda dzie­dzina ma swój cha­rak­te­ry­styczny język i wła­ściwe sobie podej­ście. W naszym przy­padku jest to coś wię­cej niż „nazy­wa­nie wszyst­kiego zacho­wa­niem”. Sto­so­wana ana­liza zacho­wa­nia (SAZ) to dzie­dzina defi­nio­wana przez idio­gra­ficzną ana­lizę funk­cjo­nalną. Ter­min ten nie odnosi się do żad­nej poje­dyn­czej pro­ce­dury, tech­niki ani zestawu tech­nik. Ana­li­tycy zacho­wa­nia zbyt czę­sto uży­wają wymien­nie pojęć „ana­liza funk­cjo­nalna” i „eks­pe­ry­men­talna ana­liza funk­cjo­nalna” autor­stwa Briana A. Iwaty, co jest pro­ble­ma­tyczne z wielu powo­dów, a prze­gląd histo­rii ana­lizy zacho­wa­nia poka­zuje dla­czego.

Wspo­mnia­nego ter­minu użył pier­wot­nie Skin­ner w odnie­sie­niu do wła­snych eks­pe­ry­men­tal­nych ana­liz orga­ni­zmów innych niż ludz­kie (Dixon, Vogel i Tar­box, 2012; Schlin­ger, 2017). Ana­lizy te nie obej­mo­wały „czte­rech funk­cji” Iwaty, a wiele wcze­snych eks­pe­ry­men­tów nie zawie­rało nawet warunku kon­tro­l­nego. Przez długi czas funk­cjo­nalna ana­liza zacho­wa­nia w ogóle nie doty­czyła ludzi.

Pierw­sze solidne prace z udzia­łem ludzi rów­nież nie były pro­wa­dzone w dzie­dzi­nie tera­pii auty­zmu. Ogden R. Lind­sley i jego współ­pra­cow­nicy (w tym Skin­ner) roz­sze­rzyli je w latach pięć­dzie­sią­tych XX wieku na hospi­ta­li­zo­wa­nych pacjen­tów psy­chia­trycz­nych, aby zara­dzić róż­no­rod­nym trud­no­ściom beha­wio­ral­nym doświad­cza­nym przez tę popu­la­cję (Stur­mey, 2020). Wią­zało się to z sys­te­ma­tycz­nym gro­ma­dze­niem danych beha­wio­ral­nych i roz­wo­jem tech­nik wyko­rzy­stu­ją­cych zależ­no­ści wzmac­nia­jące w celu oddzia­ła­nia na zacho­wa­nie.

Naj­wcze­śniej­sze uży­cie ter­minu „ana­liza funk­cjo­nalna” kła­dło zatem nacisk na eks­pe­ry­men­talną ana­lizę zacho­wa­nia na pozio­mie idio­gra­ficz­nym. Nie­zwy­kle ważne dla sze­rzej rozu­mia­nej psy­cho­lo­gii było to, że Skin­ner i jego współ­pra­cow­nicy byli w sta­nie sku­tecz­nie „włą­czać” i „wyłą­czać” zacho­wa­nie poprzez mani­pu­lo­wa­nie zmien­nymi w wysoce kon­tro­lo­wa­nym śro­do­wi­sku (tzw. klatka Skin­nera). Od początku celem było zasto­so­wa­nie tego podej­ścia na potrzeby roz­wią­zy­wa­nia poważ­nych pro­ble­mów oso­bi­stych i spo­łecz­nych doświad­cza­nych przez ludzi (Skin­ner, 2022), a wcze­sne prace Paula R. Ful­lera i Ogdena R. Lind­sleya, jak rów­nież bada­czy takich jak Sid­ney W. Bijou i Char­les B. Fer­ster, przy­go­to­wały grunt pod metodę ana­lizy funk­cjo­nal­nej, która kła­dła nacisk na eks­pe­ry­men­talną kon­trolę zacho­wa­nia.

Ter­min „ana­liza funk­cjo­nalna” zaczął funk­cjo­no­wać jako bar­dzo pojemne okre­śle­nie, obej­mu­jące znacz­nie szer­szą stra­te­gię rozu­mie­nia inte­rak­cji funk­cjo­nal­nych mię­dzy śro­do­wi­skiem a zacho­wa­niem na pozio­mie jed­nostki, która to stra­te­gia następ­nie była uogól­niana nomo­te­tycz­nie przez zasady zacho­wa­nia. Obej­mo­wała ona eks­pe­ry­menty, ale rów­nież próby prze­kształ­ce­nia spój­nych wyni­ków eks­pe­ry­men­tal­nych w usta­lone zasady ucze­nia się i zacho­wa­nia, a potem teo­re­tycz­nego roz­sze­rze­nia owych wyni­ków w taki spo­sób, aby­śmy mogli wycią­gać przedek­spe­ry­men­talne wnio­ski na temat zło­żo­nych form zacho­wa­nia czło­wieka (tj. for­mu­ło­wać teo­rie i prawa). Cie­ka­wym przy­kła­dem tego ostat­niego etapu było opi­sa­nie przez Skin­nera (1957) teo­rii zacho­wa­nia wer­bal­nego jako „funk­cjo­nal­nej ana­lizy języka” prak­tycz­nie bez żad­nego popar­cia empi­rycz­nego.

Sto­so­wana ana­liza zacho­wa­nia wyło­niła się w ramach owego szer­szego zasto­so­wa­nia ana­lizy funk­cjo­nal­nej. W prze­ło­mo­wym arty­kule na temat SAZ, zawie­ra­ją­cym opis sied­miu defi­niu­ją­cych ją wymia­rów, ana­liza funk­cjo­nalna jest wszech­obecna w każ­dym wymia­rze (Baer, Wolf i Risley, 1968). Okre­śle­nie „sto­so­wana” odnosi się do sto­so­wa­nia stra­te­gii ana­lizy funk­cjo­nal­nej w celu roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów zwią­za­nych z zacho­wa­niem czło­wieka. „Ana­liza” opi­suje stra­te­gię, która wymaga funk­cjo­nal­nej ana­lizy cią­głej inte­rak­cji mię­dzy śro­do­wi­skiem a zacho­wa­niem. W tro­sce o to, aby wyko­rzy­sty­wane przez nas tech­niki były kon­cep­cyj­nie sys­te­ma­tyczne, sto­su­jemy zasady wykra­cza­jące poza opis ana­lizy funk­cjo­nal­nej. Musimy się upew­nić, że inter­wen­cje są tech­niczne, byśmy mogli wyizo­lo­wać inte­rak­cje mię­dzy śro­do­wi­skiem a zacho­wa­niem oraz by mani­pu­lo­wa­nie śro­do­wi­skiem efek­tyw­nie zmie­niało zacho­wa­nie (tj. było funk­cjo­nalne). Ostatni wymiar – gene­ral­ność – odnosi się do tego, że bie­rzemy pod uwagę pełen stru­mień inte­rak­cji funk­cjo­nal­nych mię­dzy śro­do­wi­skiem a zacho­wa­niem i że zmiany w zacho­wa­niu zacho­dzą w róż­nych kon­tek­stach. Model ten zasad­ni­czo spro­wa­dza się do idei, że ana­liza zacho­wa­nia sta­nowi wyko­rzy­sta­nie ana­lizy funk­cjo­nal­nej (sze­roko rozu­mia­nej) w celu zba­da­nia zacho­wań waż­nych dla ludzi.

Ozna­cza to, że ana­lizy zacho­wa­nia nie można zde­fi­nio­wać za pomocą zestawu tech­nik – nawet tak rewo­lu­cyj­nych, jak eks­pe­ry­men­talna ana­liza funk­cjo­nalna. I cho­ciaż do tej pory sku­tecz­nie sto­so­wa­li­śmy stra­te­gie ana­lizy funk­cjo­nal­nej w pracy z dziećmi z auty­zmem, to jed­nak SAZ nie odnosi się do poje­dyn­czej popu­la­cji czy nie­wiel­kiego pod­zbioru zacho­wań. Nie­zro­zu­mie­nie tej kwe­stii nie tylko nie pozwala doce­nić histo­rii ter­minu „ana­liza funk­cjo­nalna”, którą pokrótce opi­sa­li­śmy, ale także unie­moż­li­wia naszej dzie­dzi­nie, prak­ty­kom ana­lizy zacho­wa­nia i klien­tom na pełną reali­za­cję naszego poten­cjału.

Sto­so­wana ana­liza zacho­wa­nia wyła­nia się z idio­gra­ficzno-funk­cjo­nal­nego – a nie struk­tu­ral­nego – uję­cia zacho­wa­nia. Przy czym nie doty­czy to jedy­nie SAZ, ale także służy do roz­róż­nie­nia podejść w ramach kilku dys­cy­plin nauko­wych. Filo­zo­fia leżąca u pod­staw SAZ jest beha­wio­ry­styczna, ale nie w tra­dy­cyjny spo­sób; „rady­kalne” w rady­kal­nym beha­wio­ry­zmie jest to, że kon­cep­cje ana­lizy funk­cjo­nal­nej odno­szą się rów­nież do bada­cza (Moore, 2007). Ten krok otwiera moż­li­wość ana­lizy zda­rzeń pry­wat­nych, ale zawsze w ramach podej­ścia funk­cjo­nal­nego i kon­tek­stu­al­nego (Zet­tle, Hayes, Bar­nes-Hol­mes i Biglan, 2016; Ivan­cic i Beli­sle, 2019). Wszyst­kie formy zacho­wa­nia mogą wcho­dzić w rela­cje zacho­wa­nie–zacho­wa­nie, ale kiedy tak się dzieje, ana­liza zawsze jest funk­cjo­nalna i kon­tek­stu­alna. W ten spo­sób unika się błędu men­ta­li­stycz­nego. Tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia sku­pia się szcze­gól­nie na tych funk­cjo­nalno-kon­tek­stu­al­nych wła­ści­wo­ściach, które okre­ślają, jak dzia­łają rela­cje zacho­wa­nie–zacho­wa­nie, zwłasz­cza w odnie­sie­niu do roz­wią­zy­wa­nia pro­ble­mów zwią­za­nych z ludz­kim zacho­wa­niem.

Czym jest ACT dla analityków zachowania?

Tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia jako podej­ście sto­so­wane przez ana­li­ty­ków zacho­wa­nia musi nie tylko uwzględ­niać ana­lizę funk­cjo­nalną, ale wręcz być przez nią defi­nio­wana. Mark R. Dixon i jego współ­pra­cow­nicy wyja­śniają, w jaki spo­sób każdy z sied­miu wymia­rów tego, co według wspo­mnia­nego wcze­śniej arty­kułu defi­niuje sto­so­waną ana­lizę zacho­wa­nia, poja­wia się w inter­wen­cjach opar­tych na ACT (Dixon, Hayes, Stan­ley, Law i Al-Nasser, 2020). Tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia speł­nia w każ­dym wymia­rze wyma­ga­nia podej­ścia beha­wio­ral­nego, co suge­ruje, że może, a nawet powinna być prak­ty­ko­wana przez ana­li­ty­ków zacho­wa­nia. Zakres jej zasto­so­wań wykra­cza poza gra­nice ana­lizy zacho­wa­nia, zatem ana­li­tycy zacho­wa­nia prak­ty­ku­jący ACT muszą pamię­tać o kilku warun­kach.

Po pierw­sze, należy wziąć pod uwagę dopa­so­wa­nie mię­dzy klien­tem a ACT. Jeśli klient nie demon­struje reper­tu­aru rela­cyj­nego, w któ­rym słowa lub sym­bole mają funk­cje, a te są czę­ściowo wywie­dzione, podej­ście to może być dla niego zbyt trudne do zro­zu­mie­nia. Bio­rąc pod uwagę, że ACT jest w dużej mie­rze tera­pią opartą na roz­mo­wie, jej uczest­nikt musi rozu­mieć wypo­wia­dane słowa. Ponadto, ponie­waż spora część ACT jest zako­rze­niona w meta­fo­rze i doświad­cze­niu, potrzebna mu będzie pewna zdol­ność do pracy doświad­cze­nio­wej i do zro­zu­mie­nia związku meta­for z jego życiem.

Po dru­gie, mie­rzony wskaź­nik głów­nej zmien­nej zależ­nej będą­cej przed­mio­tem zain­te­re­so­wa­nia powi­nien pozo­stać nie­zmienny przed inter­wen­cją ACT i w jej trak­cie. Dla ana­li­ty­ków zacho­wa­nia taki pomiar zwy­kle pociąga za sobą mie­rzalną i poli­czalną, wery­fi­ko­walną mani­fe­sta­cję zacho­wa­nia. Należy zacho­wać ostroż­ność, dry­fu­jąc w kie­runku bar­dziej subiek­tyw­nych wskaź­ników sku­tecz­no­ści tera­pii. Na przy­kład zmiany wyni­ków testów psy­cho­me­trycz­nych, choć ważne w nie­któ­rych obsza­rach prak­tyki, powinny być postrze­gane jako miary uzu­peł­nia­jące, a nie pod­sta­wowe. Oczy­wi­ście samo­ocena subiek­tyw­nego doświad­cze­nia klienta jest w rze­czy­wi­sto­ści zacho­wa­niem i może dostar­czyć waż­nych infor­ma­cji na temat ukry­tych zda­rzeń pry­wat­nych, lecz dla więk­szo­ści prak­ty­ku­ją­cych ana­li­ty­ków zacho­wa­nia będą one wtórne w sto­sunku do obiek­tyw­nych rezul­ta­tów beha­wio­ral­nych, które dopro­wa­dziły do pod­ję­cia tera­pii.

Po trze­cie, klienci, zacho­wa­nia doce­lowe i oto­cze­nie muszą paso­wać do zde­fi­nio­wa­nego zakresu prak­tyki ana­li­ty­ków zacho­wa­nia. Różni się to w zależ­no­ści od regionu, ale błę­dem jest myśle­nie, że tylko dla­tego, iż postę­po­wa­nie jest spójne z ACT, wszystko staje się jasne. Należy zauwa­żyć, że ACT nie jest inter­wen­cją samą w sobie. Nie ist­nieje jeden for­malny pro­to­kół ACT, który sto­suje się w odnie­sie­niu do każ­dej trud­no­ści. Tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia sta­nowi raczej pewien model tera­peu­tyczny o sze­ro­kim zakre­sie i dużej zmien­no­ści. Gdy zro­zu­miemy zasady leżące u pod­staw inter­wen­cji opar­tych na ACT, wów­czas będziemy mogli znacz­nie pre­cy­zyj­niej okre­ślić, co obej­muje tera­pia, i pozo­stać w zakre­sie inter­wen­cji beha­wio­ral­nej. W rze­czy­wi­sto­ści znaj­dzie tu zasto­so­wa­nie wiele narzę­dzi już uży­wa­nych przez ana­li­ty­ków zacho­wa­nia i będzie można posze­rzyć ich zakres, bio­rąc pod uwagę pod­stawowe pro­cesy modelu ACT.

Po czwarte, jeśli przyj­miemy, że ACT mie­ści się w zakre­sie prak­tyki sto­so­wa­nej ana­lizy zacho­wa­nia, ana­li­tycy zacho­wa­nia powinni przejść odpo­wied­nie prze­szko­le­nie w jej sto­so­wa­niu. Prze­czy­ta­nie niniej­szej książki to jeden krok. Kolej­nym jest cią­głe poszu­ki­wa­nie moż­li­wo­ści szko­le­nio­wych i super­wi­zji ze strony bar­dziej doświad­czo­nych ana­li­ty­ków zacho­wa­nia. Nie różni się to niczym od innych inter­wen­cji z obszaru ana­lizy zacho­wa­nia, a opcji jest coraz wię­cej. To bar­dzo cie­kawy czas na bycie ana­li­ty­kiem zacho­wa­nia i warto się zagłę­bić w ten temat.

Czym jest analiza zachowania dla ACT?

Współ­cze­śni ana­li­tycy zacho­wa­nia dora­stali w świe­cie, w któ­rym ana­liza zacho­wa­nia sta­no­wiła dzie­dzinę zawo­dową w dużej mie­rze kon­cen­tru­jącą się na oso­bach z nie­peł­no­spraw­no­ściami roz­wo­jo­wymi. Tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia budzi zain­te­re­so­wa­nie tej grupy spe­cja­li­stów czę­ściowo ze względu na swoją uży­tecz­ność dla posze­rze­nia zakresu ich prak­tyki, zwłasz­cza w połą­cze­niu z RFT. Ów posze­rzony zakres doty­czy pracy z oso­bami z nie­peł­no­spraw­no­ściami roz­wo­jo­wymi, ale także wielu innych obsza­rów zacho­wa­nia czło­wieka.

Warto jed­nak zasta­no­wić się rów­nież nad tym, co ana­liza zacho­wa­nia – jako dys­cy­plina i jako obszar prak­tyki – może wnieść do ACT. Jak już wspo­mnie­li­śmy, tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia należy do sfery ana­lizy zacho­wa­nia, ale jej roz­wój jako pro­gramu w ramach tejże ana­lizy zacho­wa­nia wymaga dodat­ko­wych dzia­łań. Część z nich roz­po­częto w pro­gra­mie badaw­czym doty­czą­cym ACT/RFT, ale nie zostały one ukoń­czone; pozo­stałe to dzia­ła­nia, któ­rych pod­ję­cie jest moż­liwe dzi­siaj, lecz nie było moż­liwe czter­dzie­ści lat temu.

Zarówno ACT, jak i RFT jako pro­gram badań i prak­tyki zro­dziła się na początku lat osiem­dzie­sią­tych XX wieku w labo­ra­to­rium pro­wa­dzo­nym przez mło­dego psy­cho­loga kli­nicz­nego o orien­ta­cji beha­wio­ral­nej i pro­fe­sora reali­zu­ją­cego bada­nia pod­sta­wowe w ana­li­zie zacho­wa­nia. Wspo­mniany psy­cho­log kli­niczny to jeden z auto­rów niniej­szej książki – Ste­ven C. Hayes. W okre­sie, kiedy powsta­wały ACT i RFT, był on (w latach 1980–1983) zastępcą redak­tora naczel­nego „Jour­nal of Applied Beha­vior Ana­ly­sis” i regu­lar­nie publi­ko­wał w „Jour­nal of the Expe­ri­men­tal Ana­ly­sis of Beha­vior”. Według każ­dej ówcze­snej popraw­nej defi­ni­cji Hayes był ana­li­ty­kiem zacho­wa­nia.

Z kolei wspo­mniany pro­fe­sor, który pro­wa­dził bada­nia pod­sta­wowe w ana­li­zie zacho­wa­nia, nie zazna­czył swo­jej obec­no­ści na liście auto­rów waż­niej­szych publi­ka­cji poświę­co­nych ACT i RFT, ponie­waż zmarł nagle na atak serca w 1986 roku w wieku pięć­dzie­się­ciu trzech lat, gdy owe arty­kuły dopiero nabie­rały kształtu. W chwili śmierci Aaron J. Brown­stein był człon­kiem rady redak­cyj­nej „Jour­nal of the Expe­ri­men­tal Ana­ly­sis of Beha­vior”, pre­ze­sem Southe­astern Asso­cia­tion for Beha­vior Ana­ly­sis oraz świeżo wybra­nym redak­to­rem naczel­nym „Beha­vior Ana­lyst”. I oczy­wi­ście ana­li­ty­kiem zacho­wa­nia. Brown­stein ode­grał klu­czową rolę w ana­li­zie tego, jak odnieść się do rela­cji zacho­wa­nie–zacho­wa­nie w spo­sób nie­men­ta­li­styczny (Hayes i Brown­stein, 1986) – kwe­stii, którą obszer­nie omó­wi­li­śmy w tym roz­dziale, a która zyskała na zna­cze­niu, gdy impli­ka­cje RFT stały się jasne.

Wkrótce po śmierci Brown­ste­ina Hayes został dyrek­to­rem ds. szko­le­nia kli­nicz­nego na Uni­ver­sity of Nevada, co przy­spie­szyło wyko­rzy­sta­nie ACT w prak­tyce kli­nicz­nej, lecz spo­wol­niło jej roz­wój jako formy ana­lizy zacho­wa­nia w węż­szym rozu­mie­niu, zwłasz­cza że sama ana­liza zacho­wa­nia zaczęła się zawę­żać. We wcze­snych publi­ka­cjach z zakresu ACT na­dal jed­nak widać wyraź­nie rys ana­lizy zacho­wa­nia. Na przy­kład – zgod­nie z tym, co piszemy w niniej­szym roz­dziale – Ste­ven C. Hayes i Linda J. Hayes (1992) pod­kre­ślali, że ist­nieją kon­tek­sty spo­łeczno-wer­balne, które usta­na­wiają zwią­zek mię­dzy zda­rze­niami pry­wat­nymi a innymi zacho­wa­niami, i że to wła­śnie te kon­tek­sty są mody­fi­ko­wane przez ACT:

Załóżmy, że osoba z ago­ra­fo­bią myśli: „Tylko się ośmie­szę w tym cen­trum han­dlo­wym”, po czym wpada w panikę i wraca do domu. Beha­wio­ry­sta kon­tek­stu­alny nie wyja­śniałby paniki lub ucieczki na pod­sta­wie formy myśli jako takiej, ale na pod­sta­wie kon­tek­stów powo­du­ją­cych powsta­nie rela­cji myśl–emo­cja lub myśl–zacho­wa­nie jawne. Kon­tek­sty te obej­mują: (a) takie, które nadają sens tre­ści myśli, czy też kon­tekst zna­cze­nia dosłow­nego; (b) takie, które usta­lają walen­cję ośmie­sze­nia, czy też kon­tekst oceny; (c) takie, które pozwa­lają oso­bie „wyja­śnić” i „uspra­wie­dli­wić” zacho­wa­nie na pod­sta­wie zda­rzeń pry­wat­nych, czy też kon­tekst powodu; oraz (d) takie, które usta­na­wiają cel unik­nię­cia „nie­po­żą­da­nych” zda­rzeń pry­wat­nych, czy też kon­tekst kon­troli emo­cjo­nal­nej i poznaw­czej. Zamiast pró­bo­wać zmie­nić myśl lub emo­cję tera­peuta może zmie­niać te kon­tek­sty, aby zmie­nić rela­cję zacho­wa­nie–zacho­wa­nie (Hayes i Hayes, 1992, s. 242).

Rycina 1.4 przed­sta­wia podej­ście kon­tek­stu­alne na tle innych modeli.

Rycina 1.4. Myśli a zacho­wa­nie jawne w róż­nych mode­lach

Źró­dło: opra­co­wa­nie wła­sne.

W prze­ci­wień­stwie do modelu poznaw­czego, zgod­nie z któ­rym myśli bez­po­śred­nio wpły­wają na zacho­wa­nie (lub do tra­dy­cyj­nych modeli beha­wio­ral­nych, w któ­rych myśli są postrze­gane jako epi­fe­no­men bądź w któ­rych twier­dzi się, że myśli nie ist­nieją), według kon­tek­stu­al­nego modelu beha­wio­ral­nego opar­tego na RFT zda­rze­nia pry­watne mogą mieć funk­cjo­nalny wpływ na inne zacho­wa­nia, lecz ów wpływ sam w sobie jest regu­lo­wany przez kon­tekst. Hayes i Hayes (1992) wymie­nili kilka takich kon­tekstów w przy­to­czo­nym wcze­śniej cyta­cie.

Tylko nie­które z tych kon­tek­stów zostały od tego czasu dogłęb­nie zba­dane, a szer­szym impli­ka­cjom tego ogól­nego podej­ścia poświę­cono w bada­niach ogra­ni­czoną uwagę. Ana­li­tycy zacho­wa­nia mie­rzą się współ­cze­śnie z tymi wyzwa­niami, a ich ana­li­tyczne podej­ście oka­zuje się bar­dzo potrzebne.

Roz­ważmy przy­kła­dowo poda­wa­nie powodu. Ist­nieje bogata lite­ra­tura beha­wio­ralna na temat rela­cji typu mówie­nie–dzia­ła­nie i wiemy, że kiedy spo­łecz­ność wer­balna może moni­to­ro­wać tę rela­cję, ma to wpływ na praw­do­po­do­bień­stwo wystą­pie­nia zacho­wa­nia. Kiedy spy­tamy: „Dla­czego to zro­bi­łeś?”, zapy­tana osoba praw­do­po­dob­nie poda wyja­śnie­nie swo­jego zacho­wa­nia. Gdy coś zostaje powie­dziane publicz­nie i możemy moni­to­ro­wać, co się dzieje potem, jeste­śmy w sta­nie stwier­dzić, czy osoba jest kon­se­kwentna, a jeśli nie jest – dostar­czyć odpo­wied­nie kon­se­kwen­cje. To dla­tego wie­dza publiczna na temat inter­wen­cji „poznaw­czych” ma tak duże zna­cze­nie. Jeśli dziecko, które boi się ciem­no­ści, nauczy się mówić: „Jestem odważny i mogę prze­by­wać w ciem­no­ści!”, ma to na nie ogromy wpływ – chyba że skłoni się je do myśle­nia, iż nikt nie może się dowie­dzieć, że ono się tego nauczyło. Wów­czas taka sama inter­wen­cja nie wywiera abso­lut­nie żad­nego wpływu (Rosen­farb i Hayes, 1984). To samo doty­czy „powo­dów” – wer­bal­nych sfor­mu­ło­wań odno­szą­cych się do przy­czyny i skutku, któ­rych wszy­scy uży­wamy do regu­lo­wa­nia wpływu spo­łecz­nego na nasze zacho­wa­nie.

Poda­wa­nie powo­dów było przed­mio­tem naj­wcze­śniej­szych badań w duchu ACT (np. Zet­tle i Hayes, 1986). Powstały metody pomiaru powo­dów (np. autor­stwa nie­ży­ją­cego już Neila S. Jacob­sona i jego uczniów – zob. Addis, Truax i Jacob­son, 1995). Prze­pro­wa­dzono bada­nia w celu spraw­dze­nia, czy liczba bądź rodzaje poda­wa­nych powo­dów wiążą się z pro­ble­mami psy­chicz­nymi i ich lecze­niem. Zwią­zek ten został udo­wod­niony – i oka­zał się bar­dzo silny. Na przy­kład Michael E. Addis i Neil S. Jacob­son (1996) stwier­dzili, że poda­wa­nie powo­dów wią­zało się z gor­szymi wyni­kami akty­wi­za­cji beha­wio­ral­nej w depre­sji.

Kiedy jed­nak tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia zyskała więk­sze popar­cie ze strony tra­dy­cyj­nej psy­cho­lo­gii kli­nicz­nej, jej roz­wój – tak obie­cu­jący na początku – uległ spo­wol­nie­niu. Nieco wię­cej uwagi poświę­cono tech­nice ACT jako formy psy­cho­te­ra­pii i zna­nym kli­ni­cy­stom pro­ce­som psy­cho­lo­gicz­nym, które pod­trzy­mują jej oddzia­ły­wa­nie, a nieco mniej kon­tek­stom spo­łeczno-kul­tu­ro­wym, które od początku były rów­nie ważne czy nawet istot­niej­sze. Być może było to konieczne w ówcze­snym kon­tek­ście (np. nacisk na ran­do­mi­zo­wane bada­nia z grupą kon­tro­lną, ponie­waż to jedyny spo­sób, aby sto­so­wane metody zostały potrak­to­wane poważ­nie w głów­nym nur­cie opieki zdro­wot­nej), lecz pewne zada­nia ana­li­tyczne pozo­stały nie­do­koń­czone. W miarę, jak ana­li­tycy zacho­wa­nia wra­cają do walki, podej­mo­wane są wcze­śniej­sze nie­do­koń­czone wątki. Skąd się biorą reguły doty­czące Ja i jak dzia­łają? Jakie kon­tek­sty spo­łeczno-wer­balne pozwa­lają prze­wi­dzieć, czy zda­rze­nia pry­watne wpły­wają na zacho­wa­nie jawne? Dla­czego powody mają tak duże zna­cze­nie? Potrze­bu­jemy poznać odpo­wie­dzi na te pyta­nia, a dostar­czyć ich może ana­liza zacho­wa­nia.

Do tego zada­nia wno­simy nasze roz­le­głe doświad­cze­nie. Mark R. Dixon stu­dio­wał na Uni­ver­sity of Nevada, gdy pro­fe­so­rem był tam Ste­ven C. Hayes, i ma za sobą ponad dwa­dzie­ścia lat pracy w głów­nym nur­cie ana­lizy zacho­wa­nia jako cer­ty­fi­ko­wany ana­li­tyk zacho­wa­nia, pro­pa­gu­jący sto­so­wa­nie ACT na szer­szą skalę. Jor­dan Beli­sle stu­dio­wał na Southern Illi­nois Uni­ver­sity, gdzie ukoń­czył pierw­sze na świe­cie stu­dia magi­ster­skie z zakresu SAZ. Następ­nie pra­co­wał pod kie­run­kiem Dixona i na­dal zaj­muje się kwe­stią defi­nio­wa­nia języka. Nasza trójka repre­zen­tuje zatem trzy poko­le­nia naukow­ców zaj­mu­ją­cych się głów­nymi zagad­nie­niami w dzie­dzi­nie ana­lizy zacho­wa­nia i zwią­za­nych z jej naj­waż­niej­szymi ośrod­kami.

Należy także wspo­mnieć o bar­dziej pro­ce­du­ral­nym wkła­dzie. Współ­cze­śni ana­li­tycy zacho­wa­nia potra­fią dosko­nale prze­kształ­cać zasady w kon­kretne pro­ce­dury. Pro­gra­mo­wa­nie beha­wio­ralne może mieć zna­cze­nie i warto zauwa­żyć, jak pro­ce­du­ral­nie przej­rzy­sta staje się praca oparta na ACT w wyko­na­niu ana­li­ty­ków zacho­wa­nia. Książka ACT for chil­dren with autism and emo­tio­nal chal­len­ges autor­stwa Marka R. Dixona (2014) zawiera znacz­nie wię­cej kon­kret­nych pro­ce­dur niż kla­syczne książki doty­czące ACT pisane z myślą o psy­cho­lo­gach kli­nicz­nych (np. Hayes, Stro­sahl i Wil­son, 1999). Auto­rzy AIM: Accept. Inde­tify. Move (Dixon i Pali­liu­nas, 2018) idą jesz­cze dalej – roz­sze­rzają to na wie­lo­po­zio­mowe pla­no­wa­nie lek­cji i oparte na war­to­ściach sys­temy kie­ro­wa­nia zależ­no­ściami, które łączą to, czego nauczy­li­śmy się o podej­ściach w duchu ACT, z tym, co już wiemy o sys­te­mach kie­ro­wa­nia zależ­no­ściami skon­cen­tro­wa­nych na klien­cie. W czę­ści 3 niniej­szej książki przed­sta­wimy przy­kłady ilu­stru­jące obie te stra­te­gie.

Trzeci obszar sta­nowi ocena beha­wio­ralna. Ze względu na kon­cen­tra­cję na zacho­wa­niu jaw­nym jest bar­dziej praw­do­po­dobne, że metody pomiaru pro­ce­sów ela­stycz­no­ści psy­cho­lo­gicz­nej poja­wią się na sku­tek dzia­łań ana­li­ty­ków zacho­wa­nia niż labo­ra­to­riów psy­cho­lo­gicz­nych głów­nego nurtu. Nie­ska­żone nie­uza­sad­nio­nymi zało­że­niami psy­cho­me­trycz­nymi miary idio­gra­ficzne oka­zują się znacz­nie bar­dziej ruty­nowe w ana­li­zie zacho­wa­nia, a kroki potrzebne do zmie­rze­nia kon­tek­stu i jaw­nego zacho­wa­nia – lepiej znane jej przed­sta­wi­cie­lom. W miarę, jak ana­lizy idio­gra­ficzne stają się idio­no­miczne (tzn. uogól­niają się do stwier­dzeń nomo­te­tycz­nych poma­ga­ją­cych zwięk­szyć przej­rzy­stość idio­gra­ficzną), ana­li­tycy zacho­wa­nia czują się jak u sie­bie. Będzie jesz­cze wiele do odkry­cia i zba­da­nia, gdy zaczniemy sto­so­wać zasady roz­wi­nięte w SAZ do pro­ce­dur i pro­ce­sów spój­nych z ACT i już potwier­dzo­nych empi­rycz­nie.

Nasza teza jest pro­sta: ow­szem, ACT i RFT mają wiele do zaofe­ro­wa­nia współ­cze­snej sto­so­wa­nej ana­li­zie zacho­wa­nia, ale zależ­ność ta jest obu­stronna. Jest to wła­śnie główny powód napi­sa­nia przez nas tej książki. Pra­gniemy, aby ana­li­tycy zacho­wa­nia czer­pali korzy­ści z ACT i RFT, lecz jed­no­cze­śnie chcemy pod­kre­ślić ich rolę w roz­wi­ja­niu jed­nej i dru­giej.

Rozdział 2. Krótka historia teorii leżącej u podstaw ACT

Roz­dział 2

Krótka histo­ria teo­rii leżą­cej u pod­staw ACT

Na całym świe­cie tysiące ana­li­ty­ków zacho­wa­nia mie­rzą się z fak­tem, że ich przy­go­to­wa­nie prak­tyczne i pro­stota podej­ścia beha­wio­ral­nego cza­sami oka­zują się nie­wy­star­cza­jące do radze­nia sobie ze zło­żo­nymi przy­pad­kami. Cóż zło­żo­nego jest jed­nak w „zło­żo­nym” przy­padku?

W pracy z ana­li­ty­kami zacho­wa­nia z całego świata odkry­li­śmy, że naj­czę­ściej cho­dzi o zro­zu­mie­nie, jak łączyć bez­po­śred­nio zapro­gra­mo­wane zależ­no­ści i wer­bal­nie skon­stru­owane zależ­no­ści zwią­zane z pry­wat­nymi zda­rze­niami beha­wio­ral­nymi w ana­lizę funk­cjo­nalną, która dopro­wa­dzi do spój­nej inter­wen­cji. Łącze­nie czyn­ni­ków funk­cjo­nal­nych w ten spo­sób rze­czy­wi­ście jest bar­dziej zło­żone, ale wykra­czamy tutaj poza samą zło­żo­ność.

Więk­szość ana­li­ty­ków zacho­wa­nia dobrze wie, że zda­rze­nia pry­watne, przy­naj­mniej od cza­sów Bur­r­husa Fre­de­rica Skin­nera, powinny być waż­nymi celami inter­wen­cji, szybko jed­nak odkrywa pewien brudny sekret. Otóż podej­ście oparte na bez­po­śred­nich zależ­no­ściach nie zapew­nia do tego wystar­cza­ją­cych narzę­dzi ana­li­tycz­nych. Więk­szość ana­li­ty­ków zacho­wa­nia także dobrze wie, że należy się wystrze­gać men­ta­li­zmu i duali­zmu, a zara­zem prze­czuwa, iż zaj­mo­wa­nie się zda­rze­niami pry­wat­nymi w jaki­kol­wiek inny spo­sób niż bez­po­śred­nie zależ­no­ści ozna­cza grzech men­ta­li­zmu. Wła­śnie taki dyle­mat ich blo­kuje. Obec­nie ana­li­tycy zacho­wa­nia czę­sto są pro­szeni o zaję­cie się zja­wi­skami beha­wio­ral­nymi bez narzę­dzi ana­lizy zacho­wa­nia, które mogłyby zapew­nić bar­dziej ade­kwatne wyja­śnie­nie owych zja­wisk.

Wygląda na to, że żadne z czte­rech „roz­wią­zań” tego dyle­matu nie jest satys­fak­cjo­nu­jące. Zasto­so­wane na dużą skalę, każde ozna­cza porażkę naszej dzie­dziny w obli­czu wyzwań, które sobie sta­wiamy od początku jej ist­nie­nia.

Roz­wią­za­nie 1.

Wymu­sze­nie ana­lizy bez­po­śred­nich zależ­no­ści nie­ko­niecz­nie dobrze dobra­nej do sytu­acji, a następ­nie uda­wa­nie, że nie widzimy, iż nie działa.

Roz­wią­za­nie 2.

Odmowa zaspo­ko­je­nia potrzeb klien­tów, gdy w grę wcho­dzą pry­watne zda­rze­nia beha­wio­ralne, i reali­za­cja tra­dy­cyj­nego planu zarzą­dza­nia zacho­wa­niem.

Roz­wią­za­nie 3.

Ode­sła­nie klien­tów do pra­cow­ni­ków socjal­nych, spe­cja­li­stów bazu­ją­cych na far­ma­ko­te­ra­pii czy innych pro­fe­sjo­na­li­stów twier­dzą­cych, że wie­dzą, jak pomóc, nawet jeśli wdra­żane przez nich inter­wen­cje nie mają jakie­go­kol­wiek rysu beha­wio­ral­nego.

Roz­wią­za­nie 4.

Praw­do­po­dob­nie naj­gor­sze ze wszyst­kich: powrót do języka laic­kiego i impro­wi­za­cja, co nie­mal na pewno dopro­wa­dzi do błędu men­ta­li­stycz­nego, któ­rego ana­li­tycy zacho­wa­nia uczeni są uni­kać.

Wszyst­kie powyż­sze „roz­wią­za­nia” są powszechne w prak­tyce sto­so­wa­nej ana­lizy zacho­wa­nia, ale żadne z nich tak naprawdę nie jest roz­wią­za­niem.

Nie doty­czy to tylko klien­tów, ale ma miej­sce rów­nież wtedy, gdy pomocy potrze­bują inni spe­cja­li­ści lub sami ana­li­tycy zacho­wa­nia. Kiedy ci ostatni czują się zestre­so­wani, gdy się mar­twią, rumi­nują lub zma­gają z emo­cjami, wów­czas czę­sto pró­bują radzić sobie wyłącz­nie za pomocą metod zwią­za­nych z bez­po­śred­nimi zależ­no­ściami, nie robią nic, szu­kają spe­cja­li­stycz­nej pomocy u kogo­kol­wiek, tylko nie u ana­li­tyka zacho­wa­nia, albo sto­sują na wła­sną rękę roz­wią­za­nia men­ta­li­styczne, pró­bu­jąc ukryć to przed współ­pra­cow­ni­kami. Jak łatwo prze­wi­dzieć, przy­nosi to marne rezul­taty. Czy można jed­nak pora­dzić sobie ze zło­żo­no­ścią bez popeł­nia­nia błędu men­ta­li­stycznego i wycho­dze­nia poza zakres prak­tyki sto­so­wa­nej ana­lizy zacho­wa­nia?

Zda­rze­nia pry­watne – zmar­twie­nia, rumi­na­cje, pobu­dze­nie emo­cjo­nalne – to dzia­ła­nia bez­po­śred­nio obser­wo­walne, lecz dla poje­dyn­czego widza. Błąd men­ta­li­styczny polega nie na zaj­mo­wa­niu się nimi, ale na trak­to­wa­niu ich jako przy­czyn i igno­ro­wa­niu zda­rzeń kon­tek­sto­wych, które nadały im nie­przy­datne funk­cje w ramach ogól­nego sys­temu beha­wio­ral­nego. W roz­dziale 1 omó­wi­li­śmy błędy w myśle­niu o rela­cjach zacho­wa­nie–zacho­wa­nie wła­śnie dla­tego, że są one wszech­obecne. Nie cho­dzi o to, że cele inter­wen­cji są pry­watne – ten sam błąd można popeł­nić w odnie­sie­niu do zacho­wa­nia jaw­nego! Nie­kiedy nam się to zda­rza, na przy­kład gdy łączymy zdol­no­ści przy­wód­cze z wyso­kim pozio­mem osią­gnięć aka­de­mic­kich bez zasta­no­wie­nia się, czy, jak i dla­czego mogą one być ze sobą powią­zane. Zda­rze­nia pry­watne spra­wiają, że ten błąd jest tak łatwy do popeł­nie­nia, iż otrzy­mał ety­kietkę „men­ta­li­styczny”. Skin­ner nazy­wał je „men­tal­nymi przy­stan­kami” i – wbrew opo­wie­ściom krą­żą­cym wśród ana­li­ty­ków zacho­wa­nia – wcale nie żalił się na to, że nie ist­nieją! Nie chciał o to kru­szyć kopii. Jego zastrze­że­nie doty­czyło tego, że są to „przy­czyny” nie­funk­cjo­nalne, któ­rymi – tak jak wszyst­kimi zacho­wa­niami – nie da się bez­po­śred­nio mani­pu­lo­wać. Tylko zda­rze­niami kon­tek­sto­wymi można mani­pu­lo­wać w taki spo­sób, a ana­liza eks­pe­ry­men­talna jest jedyną metodą testo­wa­nia przy­pusz­czeń i oddzia­ły­wa­nia. Dla­tego Skin­ner nazy­wał ana­lizę zacho­wa­nia „eks­pe­ry­men­talną ana­lizą zacho­wa­nia”.

Oddajmy głos samemu Skin­ne­rowi: „Zarzut pod adre­sem kon­cep­cji wewnętrz­nych pro­ce­sów umy­sło­wych nie polega na tym, że nie można ich badać, ale że stoją one na dro­dze bada­nia zja­wisk znacz­nie waż­niej­szych”, a „men­ta­lizm prze­sło­nił poprze­dza­jące zacho­wa­nie czyn­niki śro­do­wi­skowe, dzięki któ­rym można było doko­nać sku­tecz­niej­szej ana­lizy” (Skin­ner, 2013, s. 201; pod­kreśl. nasze). Innymi słowy, men­ta­lizm jest błę­dem prag­ma­tycz­nym, a nie doty­czą­cym tego, co „naprawdę ist­nieje”.

W roz­dziale 1 mówi­li­śmy o tym, jak rela­cje zacho­wa­nie–zacho­wa­nie mogą pro­sto wcho­dzić w inte­rak­cje, lecz osta­tecz­nie one muszą nawią­zy­wać kon­takt z oto­cze­niem w spo­sób, który je wywo­łuje oraz który wzmac­nia ich przy­szłe wystę­po­wa­nie. Na dal­szych stro­nach książki przyj­rzymy się temu zagad­nie­niu nieco bli­żej, na ten moment zaś wystar­czy pewne uprosz­cze­nie. Zacho­wa­nie 1 i zacho­wa­nie 2 wcho­dzą ze sobą w inte­rak­cje i zapew­niają sobie nawza­jem waru­nek kon­tek­stowy, na co wska­zują dwu­kie­run­kowe strzałki na ryci­nie 2.1. Zacho­wa­nie 1 repre­zen­tuje zacho­wa­nie rela­cyjne (może być ono pry­watne, ale nie musi), z kolei zacho­wa­nie 2 repre­zen­tuje zacho­wa­nie jawne, które osta­tecz­nie kon­taktuje się ze śro­do­wi­skiem zewnętrz­nym. Łącze­nie zacho­wań to nic nowego. Ana­li­tycy zacho­wa­nia korzy­stają z niego pod­czas pracy nad nowymi umie­jęt­no­ściami, łącząc różne ele­menty dobrze skon­stru­owa­nej ana­lizy zadań. Dla­czego więc nie mie­li­by­śmy zało­żyć, że podobne „powią­za­nia” dzia­łają w ten sam spo­sób?

Nie ozna­cza to porzu­ce­nia modelu ABC. Wręcz prze­ciw­nie. Oddzia­łu­jące na sie­bie wiązki zacho­wań pry­wat­nych i publicz­nych wystę­pują w kon­tek­ście bodź­ców poprze­dza­ją­cych, które wywo­łują te dzia­ła­nia i mogą wyzwo­lić reak­cje fizjo­lo­giczne lub odru­chowe. Co wię­cej, kon­se­kwen­cje, które poja­wiają się w zależ­no­ści od zacho­wa­nia jaw­nego, mogą umac­niać lub osła­biać nie tylko dzia­ła­nie zewnętrzne, ale także zacho­wa­nia publiczne i pry­watne, które z nim współwystę­pują. Przy­po­mnij sobie, kiedy ostat­nio zda­rzyło ci się roz­wią­zać jakiś pro­blem dzięki jego „prze­my­śle­niu”. Spraw­dziło się, prawda? W takim wypadku praw­do­po­dob­nie spró­bu­jesz roz­wią­zać podobny pro­blem w podobny spo­sób (wzmac­nia­nie). Jeżeli zaś metoda ewi­dent­nie się nie spraw­dziła, to w przy­szło­ści zasto­su­jesz nowe stra­te­gie (zmien­ność wywo­łana wyga­sza­niem). Tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia zachęca klien­tów do zauwa­ża­nia tych zda­rzeń (zacho­wa­nie)! To rów­nież nie jest błę­dem men­ta­li­stycz­nym, ponie­waż także akt zauwa­ża­nia zawsze jest powią­zany z dyna­micz­nym i cią­gle zmie­nia­ją­cym się kon­tek­stem warun­ków poprze­dza­ją­cych oraz wyni­ka­ją­cych z nich kon­se­kwen­cji roz­cią­gnię­tych w cza­sie (por. rycina 2.1).

Kiedy w grę wcho­dzą zda­rze­nia pry­watne, prze­pro­wa­dze­nie w pełni ade­kwat­nej ana­lizy funk­cjo­nal­nej i kon­tek­stu­al­nej oka­zuje się jed­nak pew­nym wyzwa­niem. W tej książce poka­żemy, że sam Skin­ner się pomy­lił, jeśli cho­dzi o szcze­góły, ponie­waż nie miał poję­cia o ist­nie­niu nie­któ­rych zja­wisk beha­wio­ral­nych. Nie zmie­nia to faktu, że nasza dzie­dzina znacz­nie się roz­wi­nęła i obec­nie te same zło­żone przy­padki sta­no­wią dobrą oka­zję do wyko­rzy­sta­nia tre­ningu beha­wio­ral­nego i umie­jęt­no­ści obser­wa­cyj­nych w odnie­sie­niu do tak zwa­nego świata wewnętrz­nego, a także do prze­te­sto­wa­nia nowych kon­cep­cji beha­wio­ral­nych doty­czą­cych tego, jak pro­cesy rela­cyj­nego ucze­nia się jed­no­cze­śnie wspie­rają nas i sta­no­wią dla nas wyzwa­nie.

Rycina 2.1. Kon­tekst bodź­ców poprze­dza­ją­cych a kon­tekst kon­se­kwen­cji

Źró­dło: opra­co­wa­nie wła­sne.

Wła­śnie takie podej­ście będziemy ćwi­czyć w niniej­szej książce. W tym celu wcale nie musimy odkła­dać na bok żad­nych narzę­dzi beha­wio­ral­nych. Prze­ciw­nie, potrze­bu­jemy ich wszyst­kich, ale na wyż­szym pozio­mie zaawan­so­wa­nia. Omówmy je zatem, zaczy­na­jąc od tych naj­bar­dziej oczy­wi­stych.

Zasady behawioralne i podejście konserwatywne

Być może naj­bar­dziej zna­czą­cym aspek­tem prze­wagi ana­li­ty­ków zacho­wa­nia nad innymi spe­cja­li­stami, któ­rzy sta­rają się wpły­wać na zacho­wa­nie, jest to, że wszyst­kie pro­ce­dury ana­lizy zacho­wa­nia bazują na ogra­ni­czo­nym i pre­cy­zyj­nie zde­fi­nio­wa­nym zesta­wie zasad. Na przy­kład wszyst­kie inter­wen­cje mające na celu reduk­cję samo­oka­le­cza­nia u dzieci z auty­zmem, cho­ciaż róż­nią się formą, to jed­nak opie­rają się na zało­że­niu, że zacho­wa­nie to jest pod­trzy­my­wane przez wzmac­nia­nie pozy­tywne lub nega­tywne. Pro­ce­dury spraw­czego wyga­sza­nia w przy­padku samo­oka­le­cza­nia pole­gają na pil­no­wa­niu, by to, co wzmac­nia owo nie­po­żą­dane zacho­wa­nie, nie było dostar­czane w spo­sób zależny od wystą­pie­nia tegoż zacho­wa­nia. Z kolei wzmac­nia­nie róż­ni­cu­jące obej­muje zapew­nie­nie funk­cjo­nal­nego wzmoc­nie­nia dla innego zacho­wa­nia lub pomi­nię­cia samo­oka­le­cze­nia. Tre­ning komu­ni­ka­cji funk­cjo­nal­nej ma na celu wypra­co­wa­nie nowej reak­cji komu­ni­ka­cyj­nej (naj­czę­ściej z wyko­rzy­sta­niem wzmac­niania pozy­tywnego), która ma sta­no­wić zacho­wa­nie alter­na­tywne dla samo­oka­le­cza­nia. We wszyst­kich tych sytu­acjach ana­li­tyk zacho­wa­nia kreuje pozy­tywną zmianę poprzez roz­sze­rze­nie pod­sta­wo­wych zasad na kon­kretne zja­wi­sko beha­wio­ralne.

Wycho­dze­nie od pod­sta­wo­wych zasad to stra­te­gia wspólna dla wszyst­kich nauk przy­rod­ni­czych (np. bio­lo­gii, che­mii). Sta­nowi ona jedno z wielu podo­bieństw mię­dzy ana­lizą zacho­wa­nia a innymi dys­cy­pli­nami nauko­wymi. We wszyst­kich roz­wi­nię­tych naukach przy­rod­ni­czych celem jest sto­so­wa­nie zasad w spo­sób bar­dzo pre­cy­zyjny, który nie znie­kształca ich zna­cze­nia, w odnie­sie­niu do wielu pozor­nie róż­nych sytu­acji (co uka­zuje zakres tychże zasad). Ponadto pod­sta­wowe zasady powinny paso­wać do sie­bie na róż­nych pozio­mach ana­lizy nauko­wej, tak aby na przy­kład che­mia ni­gdy nie naru­szała zasad fizyki (co poka­zuje ich głę­bo­kość). Te trzy wła­ści­wo­ści – pre­cy­zja, zakres i głę­bia – są nie­zbędne dla roz­woju solid­nego i nowo­cze­snego pro­gramu nauko­wego.

W ana­li­zie zacho­wa­nia inte­re­sują nas wła­śnie zasady, które powie­dzą nam, jak zarzą­dzać zmianą zacho­wa­nia oraz robić to pre­cy­zyj­nie, w sze­ro­kim zakre­sie i w spo­sób pogłę­biony. Gdy poja­wiają się opcje inter­wen­cji, które zdają się otwie­rać nowe moż­li­wo­ści zmiany zacho­wa­nia, należy dążyć do kon­cep­cyj­nego zro­zu­mie­nia tych metod, a także się upew­nić, że pod­sta­wowe zasady są sto­so­wane bez znie­kształ­ceń oraz znaj­dują zasto­so­wa­nie w róż­nych sytu­acjach i na róż­nych pozio­mach ana­lizy. Takie kon­ser­wa­tywne sta­no­wi­sko naukowe iden­ty­fi­kuje korzy­ści pły­nące ze spój­no­ści ana­li­tycz­nej i buduje na nich, stop­niowo upra­wo­moc­nia­jąc zakres i głę­bię pre­cy­zyj­nie sto­so­wa­nych zasad. Rzadko się o tym wspo­mina, ale wła­ści­wie wyko­rzy­sty­wane podej­ście kon­ser­wa­tywne ma jesz­cze jedną zaletę. Otóż jest bar­dziej oczy­wi­ste, kiedy potrzebne są nowe zasady. Znie­kształ­ca­nie zasad w celu zacho­wa­nia pozor­nej spój­no­ści mię­dzy sytu­acjami nie jest pomocne i znacz­nie spo­wal­nia postęp naukowy.

Każda obszerna i w pełni roz­wi­nięta nowa tech­no­lo­gia wiąże się z nową ter­mi­no­lo­gią, ale ważne, by nie łączyć tego z naprawdę nowymi pro­ce­sami beha­wio­ral­nymi. Naj­now­szy smart­fon na pierw­szy rzut oka znacz­nie się różni od sta­rych tele­fo­nów z klapką – i ma wię­cej funk­cji, niż wyda­wało się to moż­liwe jesz­cze dzie­sięć lat temu. Nie zmie­nia to faktu, że u pod­staw jego dzia­ła­nia leżą te same fun­da­men­talne zasady pro­jek­to­wa­nia obwo­dów elek­trycz­nych i pro­gra­mo­wa­nia obli­cze­nio­wego. To samo odnosi się do tech­nik zmiany zacho­wa­nia.

Nasza książka doty­czy tera­pii akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia czy też tre­ningu akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia. Owa tera­pia bazuje na tych samych fun­da­men­tal­nych zasa­dach zacho­wa­nia, co tech­niki dobrze znane ana­li­ty­kom zacho­wa­nia – z jed­nym waż­nym wyjąt­kiem. W ACT rela­cyjne zacho­wa­nia spraw­cze sta­no­wią pod­stawę wyja­śnia­nia zacho­wań wer­bal­nych. Ten klu­czowy wnio­sek z RFT znaj­duje odzwier­cie­dle­nie w pro­gra­mach tre­ningu wer­bal­nego sto­so­wa­nej ana­lizy zacho­wa­nia, czego główną przy­czyną jest sys­tem PEAK (Dixon, 2015, 2019). Obec­nie wia­domo, że doda­nie tre­ningu rela­cyj­nych zacho­wań spraw­czych do tre­ningu wer­bal­nych zacho­wań spraw­czych Skin­nera znacz­nie przy­spie­sza przy­swa­ja­nie języka i popra­wia posłu­gi­wa­nie się nim, co ma ogromne zna­cze­nie dla pracy ana­li­ty­ków zacho­wa­nia na całym świe­cie (Dixon i in., 2017).

Rela­cyjne zacho­wa­nia spraw­cze, jak wie­rzymy, sta­no­wią dobrze ugrun­to­wany fakt empi­ryczny w pod­sta­wo­wej i sto­so­wa­nej ana­li­zie zacho­wa­nia. Nie trzeba żad­nych nowych zasad, by je wyja­śnić, ponie­waż kon­cep­cja czy­sto funk­cjo­nal­nych zacho­wań spraw­czych jest tak stara, jak sama psy­cho­lo­gia zacho­wań spraw­czych, i wywo­dzi się bez­po­śred­nio z kon­cep­cji warun­ko­wa­nia spraw­czego Skin­nera oraz z poglą­dów funk­cjo­nal­nych wielu innych teo­re­ty­ków zacho­wa­nia, choćby takich jak Char­les Cata­nia, Alan Neu­rin­ger czy Don Baer.

Wni­kliwe prace pro­wa­dzone w ramach RFT wyja­śniły wiele nowych kwe­stii doty­czą­cych zacho­wa­nia wer­bal­nego czło­wieka. Jako fakt empi­ryczny rela­cyjne zacho­wa­nia spraw­cze zmie­niają spo­sób dzia­ła­nia bez­po­śred­nich zależ­no­ści i paro­wa­nia bodź­ców. Na przy­kład jeśli osoba nauczy się w ramach dopa­so­wy­wa­nia do wzorca, że „A jest mniej­sze niż B, a B jest mniej­sze niż C”, po czym B zosta­nie spa­ro­wane z raże­niem prą­dem, to A wywoła mniej­sze pobu­dze­nie, a C wywoła więk­sze pobu­dze­nie niż B (np. Dougher, Hamil­ton, Fink i Har­ring­ton, 2007). Rela­cyjne zacho­wa­nia spraw­cze dzia­łają w obie strony, zmie­niając spraw­czo i kla­sycz­nie uwa­run­ko­wane funk­cje bodź­cowe zda­rzeń na pod­sta­wie ich udziału w rela­cjach wywie­dzio­nych mię­dzy bodź­cami. Taki efekt nie ma żad­nej nazwy. Oddzia­ły­wa­nie rela­cyj­nych zacho­wań spraw­czych wymaga nowych zasad opi­su­ją­cych ich skutki, a nie ich ist­nie­nie jako takie.

Gdy potrzebne oka­zują się nowe zasady, powin­ni­śmy dodać jedy­nie to, co jest nie­zbędne do wyja­śnie­nia zacho­wa­nia, bez znie­kształ­ca­nia zasad już ist­nie­ją­cych. Tak wła­śnie zro­biono w przy­padku ACT i RFT. Nie­wielka korekta uwzględ­nia­jąca wpływ rela­cyj­nych zacho­wań spraw­czych pozwala ana­li­ty­kom zacho­wa­nia otwo­rzyć dzie­dzinę – i wła­sną prak­tykę – na roz­wią­zy­wa­nie pro­ble­mów beha­wio­ral­nych, które wcze­śniej były pomi­jane.

Weźmy na przy­kład bier­ność czy letarg zwią­zane z depre­sją. Nie potrze­bu­jemy ety­kiety syn­dromu, aby myśleć o tych zacho­wa­niach jaw­nych – i wielu beha­wio­ry­stów rze­czy­wi­ście się nimi zaj­mo­wało, choćby Char­les B. Fer­ster (1973) czy Peter M. Lewin­sohn (1974). To samo doty­czy uni­ka­nia bli­skich i przy­ja­ciół w fobii spo­łecz­nej – nie musimy leczyć zabu­rze­nia psy­chicz­nego, aby przyj­rzeć się uni­ka­niu spo­łecz­nemu. Nie ma powodu, dla któ­rego ana­li­tycy zacho­wa­nia mie­liby się nie zaj­mo­wać takimi kwe­stiami, jak prze­ja­da­nie się powo­du­jące oty­łość i zły stan zdro­wia, ćwi­cze­nia zapo­bie­ga­jące cho­ro­bom serca, rzu­ca­nie pale­nia czy poprawa rela­cji spo­łecz­nych.

Wszyst­kie wymie­nione kwe­stie to pro­blemy beha­wio­ralne wyma­ga­jące roz­wią­zań beha­wio­ral­nych. Wszyst­kie repre­zen­tują ważne spo­łecz­nie cele zmiany zacho­wa­nia. Jed­nakże w ich przy­padku rzadko szuka się pomocy ana­li­ty­ków zacho­wa­nia. Tera­pia akcep­ta­cji i zaan­ga­żo­wa­nia poka­zała, jak radzić sobie z tymi pro­ble­mami z wyko­rzy­sta­niem zasad beha­wio­ral­nych roz­bu­do­wa­nych dzięki RFT i zako­rze­nio­nych w nauce o ewo­lu­cji.