Armia Fryderyka Wielkiego. Od wstąpienia Fryderyka Wielkiego na tron do wybuchu wojny siedmioletniej ebook

zakupiono w sklepie:

Sklep Testowy

identyfikator transakcji:

1645559133029276

e-mail nabywcy:

[email protected]

znak wodny:

Tytuł oryginału

Die Geschichte der Preußischen Armee vom 15. Jahrhundert bis 1914

© Copyright Curt Jany

© All Rights Reserved

© Copyright for Polish Edition

Wydawnictwo NapoleonV

Oświęcim 2016

Wszelkie Prawa Zastrzeżone

Tłumaczenie:

Małgorzata Konopnicka

Redakcja:

Patrycjusz Malicki

Redakcja techniczna:

Mateusz Bartel

Tłumaczenie francuskich fragmentów:

Anna Haberko

Strona internetowa wydawnictwa:

www.napoleonv.pl

Kontakt:[email protected]

Numer ISBN: 978-83-65652-34-8

Numer ISBN: 978-83-61324

Skład wersji elektronicznej: Aneta Więckowska

konwersja.virtualo.pl

WSTĘP

Publikacja ta przedstawia czasy bliskie sercu każdego Prusaka, okres szczytowej chwały armii pruskiej. Kiedy 22 czerwca 1740 r. grenadierzy salwami pożegnali swego dowódcę, króla Fryderyka Wilhelma I1, sądzono, że dla Prus nadchodzi nowa epoka. Powszechnie znana była bowiem wolnomyślicielska postawa następcy trony, uważano więc, że uwolniony od wpływów surowego ojca2, da jej pełen wyraz. Przede wszystkim oczekiwano zerwania z dyktatem w pruskiej armii, jednak jak się okazało, król po początkowym okresie złagodzenia rygoru, powrócił do panującej w niej w czasach ojca surowości. Pod przewodnictwem Fryderyka II (1740-1786) wielka armia pruska, przepojona duchem bohaterstwa, nie mająca dotąd okazji do realizacji militarnych celów, ruszyła ku wielkim wyzwaniom. Ten niezależny polityk i dowódca wojskowy, otrzymał w spadku armię, której organizację dopracowano w najdrobniejszych szczegółach. Od pierwszych chwil władca czuwał nad tym, aby w armii panował duch wierności państwu, poczucie obowiązku, godności, a nade wszystko, by sumiennie wykonywano rozkazy. Po okresie młodzieńczego buntu i forsowania własnych koncepcji państwa oraz dowodzenia armią, następca tronu przyjął linię polityczną ojca, kontynuując jego dziedzictwo. Fryderyk Wilhelm zasłynął z talentu organizacyjnego, który umożliwił mu zrestrukturyzowanie państwa i armii. Natomiast Fryderyk II swój przydomek „Wielki” uzyskał w trakcie długiego panowania, wypełnionego odpowiedzialnym rządzeniem państwem pruskim i dowodzeniem jego armią.

Największym życzeniem starego króla było wychować syna na dobrego żołnierza. W 1718 r. sześcioipółletniego chłopca powierzono opiece generała porucznika hrabiego Albrechta Konrada Fincka von Finckensteina3 oraz pułkownika Christopha Wilhelma von Kalcksteina4. Wychowawcy byli przekonani, że „nic nie przyniesie księciu takiej sławy i uznania jak oręż”. Podobnie jak ojciec, który w młodości dowodził kompanią gwardii kadetów, następca tronu w 1717 r. otrzymał szarżę kapitana i został przydzielony do korpusu kadetów. Jego opiekunem i mistrzem był wówczas Christoph Friedrich von Rentzel5, którego Fryderyk II nagrodził Orderem Pour le Mérite za zasługi w bitwie pod Strzegomiem-Dobromierzem. Od 1.IX.1720 r. następca tronu służył w stopniu kapitana w regimencie króla. 14.III.1728 r. awansował do stopnia podpułkownika i objął dowództwo II batalionu6. Militarną karierę młodego księcia dość raptownie w 1730 r. przerwała próba ucieczki za granicę. Dopiero 29.II.1732 r., po pełnym upokorzeń okresie kary przywrócono Fryderyka do służby. Przydzielono go do regimentu piechoty Goltz, a następnie od 28.VI.1735 r., już w stopniu generała majora, przyszły król Prus przejął dowodzenie nad pułkiem stacjonującym w Ruppinie7. Z tego okresu pochodziła jego wiedza wojskowa i znajomość spraw militarnych. W 1734 r. Fryderyk II brał udział w kampanii nadreńskiej, skąd powrócił z cennymi doświadczeniami, częściowo przedstawionymi w napisanym w 1739 r. słynnym eseju Anti-Machiavel. Król wyraził w dziele poglądy na temat roli monarchy, w tym znalazły się tam twierdzenia o głównym obowiązku władcy – obronie kraju, który wymaga bezgranicznego poświęcenia i wielkiej odwagi, poddawanej próbom na polach bitew. W rządzeniu Fryderyk II kierował się zasadą racji stanu. Z niechęcią obserwował udział mocarstw zagranicznych w rozwiązywaniu sukcesji na terenie Księstwa Julijsko-Bergijskiego i ignorowanie związku tego obszaru z Prusami. Akceptował wojnę zaborczą uzasadniając ją koniecznością obrony interesu własnego państwa. Twierdził, że wroga należy uprzedzać w jego zamiarach, stosując podstawową zasadę „najechać wroga, zanim samemu zostanie się napadniętym”. Jedynym trybunałem, który może osądzić słuszność królewskich decyzji jest pole bitewne, gdzie obowiązkiem władcy jest dochodzić swych praw.

Czas, kiedy urzeczywistniły się owe słowa wkrótce nadszedł. Wraz ze śmiercią cesarza Karola VI wymarła męska gałąź domu habsburskiego i wówczas Fryderyk II poddał w wątpliwość następstwo tronu austriackiego. Pociągnęło to za sobą powstanie nowego europejskiego systemu politycznych sojuszy, a także doprowadziło do konfliktu francusko-angielskiego.

1 Fryderyk Wilhelm I (1688-1740) – przedstawiciel dynastii Hohenzollernów i drugi z kolei król Prus, rządzący w latach 1713-1740, ojciec Fryderyka II. Dzięki reformom powiększył znacznie dochody skarbu, co pozwoliło mu również na reformę i podniesienie liczebności armii (do ok. 80 tys. ludzi). Ze względu na zamiłowanie do wojska i musztry potocznie nazwany został „królem-żołnierzem” („Soldatenkönig”) lub „królem-sierżantem”. Zapoczątkował modę noszenia munduru na co dzień na dworze berlińskim [PM].

2 Autor ma tu na myśli bardzo surowe zasady wychowania i życia, jakie przyświecały ojcu Fryderyka II – Fryderykowi Wilhelmowi I, który z syna chciał uczynić przede wszystkim władcę zamiłowanego w wojsku, polowaniach i koszarowym życiu. Szerzej na ten temat zob.: S. Salmonowicz, Fryderyk II, Wrocław 1981, s. 8 i nn. [PM].

3 Albrecht Konrad Finck von Finckenstein (1660-1735) – hrabia Rzeszy i feldmarszałek pruski. W latach 1678-1689 był na służbie Ludwika XV, a następnie wstąpił na służbę brandenburską w stopniu majora w regimencie piechoty Kronprinz. W 1694 r. otrzymał awans na pułkownika. Następnie brał udział w wojnie o sukcesję hiszpańską, uzyskując w 1703 r. stopień generała majora, a w 1705 r. generała porucznika. Brał udział w bitwie pod Malplaquet w 1709 r. i za zasługi wojenne otrzymał w 1710 r. od cesarza Leopolda tytuł hrabiego Rzeszy. W latach 1711-1735 był szefem regimentu piechoty nr 1 i brał udział w kampanii pomorskiej 1715-1716 przeciwko Szwecji. Dwa lata później otrzymał awans na generała piechoty. W 1728 r. otrzymał Order Orła Czarnego i funkcję gubernatora Piławy (w latach 1717-1728 był gub. Kłajpedy), a w 1733 r. otrzymał stopień feldmarszałka [PM].

4 Christoph Wilhelm von Kalckstein (1682-1759) – pruski feldmarszałek. Służbę wojskową rozpoczął w 1702 r. w armii Hesji-Kassel. Następnie w 1709 r. przeszedł do służby pruskiej uzyskując stopień major w Leibregiment zu Fuβ. Brał udział w kampanii pomorskiej wojny północnej i w 1718 r. był już pułkownikiem. W latach 1718-1729 był opiekunem następcy tronu i jednocześnie w latach 1723-1733 pełnił funkcję szefa regimentu piechoty Glasenapp (nr 1), a następnie regimentu piechoty Graf Rutowski (nr 25). W 1733 r. został awansowany do stopnia generała majora, a w 1741 r. do stopnia generała porucznika. Brał udział w obu wojnach śląskich odznaczając się m.in. pod Małujowicami, zdobył Brzeg, brał udział w bitwie pod Strzegomiem-Dobromierzem i Žďárem (Soor). Za zasługi wojenne otrzymał Order Orła Czarnego (1741) i awans na generała piechoty (1745). Dwa lata później został mianowany feldmarszałkiem, co stanowiło kres jego kariery wojskowej [PM].

5 Christoph Friedrich von Rentzel (1702-1778) – pruski generał porucznik. Służbę w armii pruskiej rozpoczął w 1717 r., jako podoficer w kompanii kadetów, którą Fryderyk Wilhelm I utworzył dla swego syna następcy Fryderyka. W 1732 r. został awansowany na podporucznika, a w 1739 r. na porucznika. Rok później otrzymał stopień kapitana sztabowego i rzeczywistego kapitana. Odniósł ranę pod Strzegomiem-Dobromierzem, za co otrzymał Order Pour le Mérite. W 1752 r. został majorem, w 1758 r. podpułkownikiem, a rok później pułkownikiem. W 1764 r. Fryderyk II mianował go generałem majorem. Następnie pełnił komendę nad królewieckim regimentem krajowym nr 2 i regimentem garnizonowym Itzenplitz nr 7. W 1766 r. otrzymał szefostwo regimentu piechoty Lichnowski (nr 23). W 1777 r. otrzymał nominację na generała porucznika. Zmarł w trakcie wojny o sukcesję bawarską [PM].

6 Poza wymienionymi szarżami Fryderykowi nadano stopień kapitana w regimencie jazdy (chodziło o 13. regiment kirasjerów, późniejszy pułk gwardyjski), gdzie książę dowodził drugą kompanią. Zachował się portret króla z okresu młodzieńczego, przedstawiający następcę tronu w białym mundurze pułku.

7 Ruppin – obecnie Neuruppin. Miasto leżące ok. 65 km na północny zachód od Berlina. Od 1733 r. stał tam garnizonem regiment piechoty nr 15 (I batalion), czyli późniejsza gwardia [PM].

ROZDZIAŁ IWZMOCNIENIE WOJSKA. MILITARNE DECYZJE PO OBJĘCIU RZĄDÓW

Fryderyk Wilhelm I w Testamencie politycznym z 1722 r. napominał następcę, by wzorem jego poczynań z 1713 r. po wstąpieniu na tron zajął się wzmocnieniem armii. W kwestii pomnażania liczby wojsk nie powinien już napotykać trudności ze strony ministrów, gdyż ci dawno uznali prymat władcy i nauczyli się funkcjonować w państwie o władzy absolutnej. Dzień po pogrzebie ojca w Poczdamie, 23.VI.1740 r. młody król przystąpił do realizacji jego wskazówek, korzystając w zakresie posunięć finansowych z rad ministra stanu Generalnego Dyrektorium1 Augusta Friedricha von Bodena2. Na początku król powołał 5 szwadronów huzarów3, szwadron regimentu Garde du Corps4 oraz 16 nowych batalionów5. Jednocześnie monarcha rozwiązał dawny poczdamski regiment König (nr 6), nie tylko ze względu na wysokie koszty jego utrzymania6, lecz również na problemy, które stwarzał werbunek do tej jednostki.

Dotychczasowy regiment piechoty Kronprinz (następcy tronu, nr 15) otrzymał nazwę König (królewski) i został powiększony do 3 batalionów. W skład pierwszego batalionu tego regimentu wchodzili ludzie osobiście wytypowani przez króla (szczególnie niezaszeregowani żołnierze7), część z nich pochodziła z dawnego regimentu królewskiego oraz z innych regimentów. Drugi batalion, za wyjątkiem kompanii grenadierskiej pochodzącej z regimentu Kronprinz, został utworzony z dawnego regimentu króla. Trzeci batalion (noszący czapki grenadierów), w początkowym okresie określany był jako batalion grenadierów regimentu królewskiego, powstał z żołnierzy pochodzących z pozostałych jednostek całej armii. Pięć kompanii muszkieterów dotychczasowego drugiego batalionu regimentu Kronprinz stało się podstawą do utworzenia nowego regimentu piechoty Prinz Ferdinand von Preuβen (nr 34), który zatrzymał również kanton przypisany dotychczas regimentowi piechoty Kronprinz. Już wkrótce dla nazwania regimentu króla zaczęto stosować określenia Leibgarde (gwardia przyboczna) lub „gwardia”. Pewne różnice w nazewnictwie wystąpiły także przy oznaczeniu batalionów tego regimentu, gdyż pierwszy batalion był nazywany „pierwszym batalionem Leibgarde”, natomiast dwa następne nosiły już nazwę „drugiego i trzeciego królewskiego batalionu gwardii”8.

Stopnie wszystkich oficerów gwardii miały wyższą rangę niż ich odpowiedniki w armii. Szczególnie dotyczyło to oficerów służących w pierwszym batalionie (posiadał on własną hierarchię oficerów) w którym ranga chorążego (Fähnrich) oznaczała stopień porucznika (Premierlieutenent), a najstarszy porucznik miał rangę majora. Oficerowie z drugiego i trzeciego batalionu omawianego regimentu zachowali wspólną hierarchię9, ale każdy z batalionów miał swego dowódcę10. Szeregowcy we wszystkich trzech batalionach nazywani byli grenadierami i otrzymywali 3 (zamiast 2) talary reńskie żołdu. Wyższe wynagrodzenie przysługiwało także podoficerom.

Dla upamiętnienia słynnego poczdamskiego regimentu olbrzymów11 Fryderyka Wilhelma I utworzono z niego batalion królewski Grenadier-Garde, który powinien „pozostać niezmieniony w porządku, ekwipunku, schludności, a szczególnie zaś w karabinach i ładownicach, czyli we wszystkim, na co wskazuje jego nazwa” i rzeczywiście do 1806 r. nie przeprowadzono w tej jednostce żadnej modyfikacji. Dotychczasowy dowódca, podpułkownik von Einsiedel12, został awansowany do stopnia generała majora i szefa tego batalionu. Od lutego 1743 r., batalion naznaczono nazwiskiem aktualnego dowódcy – nosił zatem nazwę batalionu grenadierów gwardii Einsiedel. Batalion był w ten sposób określany aż do 1801 roku. Oficerom tego batalionu zagwarantowano pierwszeństwo w awansach oraz otrzymywali oni wyższy żołd. Pod względem rangi zajmował ten batalion taką samą pozycję jak II i III batalion regimentu gwardii.

Z żołnierzy dawnego regimentu König, którzy nie byli zdatni już do służby, niewystarczająco dobrze wywiązywali się ze swoich obowiązków lub byli obcokrajowcami, utworzono stacjonujący w Magdeburgu batalion garnizonowy. Jego dowództwo przekazano pułkownikowi von Weyherowi. Niektórzy żołnierze z tego batalionu, sławni olbrzymi króla Fryderyka Wilhelma I (otrzymujący miesięczny dodatek do żołdu) dożyli jeszcze pokoju w Hubertusburgu (1763 r. – przyp. PM). Natomiast batalion garnizonowy de Persoda, dotychczas stacjonujący w Magdeburgu, dołączono do regimentu fizylierów pod dowództwem pułkownika de Persoda (33. regiment fizylierów), jako drugi batalion. Pierwszy batalion tego regimentu sformowano od podstaw, przenosząc do niego po połowie szeregowców z 6 dawnych kompanii. W początkowym okresie oficerowie obu batalionów zachowali odrębną hierarchię wobec siebie.

Nowy regiment fizylierów powołano też dla księcia Henryka von Preuβen13 (35. regiment fizylierów). Podobnie, jak do jednostki księcia Ferdynanda, król przydzielił do regimentu księcia Henryka po połowie żołnierzy z kompanii przybocznej byłego regimentu królewskiego. Dalsze regimenty fizylierów oddano pod dowództwo pułkownika von Münchowa14 (36. regiment fizylierów), de Camasa15 (37. regiment fizylierów), hrabiego von Dohny (38. regiment fizylierów) oraz księcia Ferdynanda von Braunschweiga16 (39. regiment fizylierów). Trzon żołnierzy szeregowych regimentów Münchow, Camas orazJung-Dohna rekrutował się z oddziałów garnizonowych, a ich podoficerowie przeważnie z dawnego regimentu króla. Abstrahując od późniejszych przesunięć, do regimentu Münchow zostali przydzieleni żołnierze z kompanii garnizonowych z Kostrzyna, Szpandawy, Peitz oraz z Fortu Prusy w Szczecinie, do regimentu Camas trafili żołnierze z batalionu garnizonowego pod komendą Hellermanna z Kołobrzegu, zaś do Jung-Dohna z batalionów garnizonowych pod komendą I’Hospitala i Natalisa z Kłajpedy i Piławy. Z ostatnich trzech wymienionych batalionów garnizonowych odesłano wszystkich szeregowców pięciu kompanii grenadierów. Jak już sygnalizowano, zostali oni przydzieleni do nowoutworzonych regimentów. Żołnierze z obu wschodniopruskich batalionów (L’Hospital i Natalis) trafili do regimentów Prinz Ferdinand, Prinz Heinrich, Camas, a ci z batalionu Hellermann do regimentu Münchow17.

Dalsze uzupełnianie składów nowopowstałych pułków następowało już poza krajem. Rekrutowano do nich ochotników głównie z terenów Rzeszy, którzy uzupełniali szeregi starych regimentów piechoty i kawalerii. Zgodnie z ustaloną normą za żołnierza, który powinien mierzyć od 6 do 7 cali18, płacono do 10 talarów. Król nakazywał przy tym, by nie werbowano ochotników z ich kantonów19. Rekrutów odsyłano do Poczdamu, a dalszym przydziałem do poszczególnych jednostek zajmował się generał v. Einsiedel.

RegimentPrinz Ferdinand von Braunschweig (39. regiment fizylierów) otrzymał od panującego księcia Karola von Braunschweiga20 (brata szefa regimentu), znaczną część szeregowców z regimentu, który od 1737 r. znajdował się w służbie cesarskiej na Węgrzech. Pomimo ponagleń ze strony królowej21, zaangażowanej w tworzenie tej jednostki, regiment fizylierów Braunschweig był gotowy dopiero w lipcu 1741 r.

Oficerowie nowych regimentów pochodzili w znacznej mierze z dawnych oddziałów polowych, a w regimencie fizylierów Braunschweigniżsi oficerowie pochodzili po części z obcej służby. Poza regimentem Prinz Ferdinand von Preuβen (nr 34) nowe pułki otrzymały krótsze karabiny oraz czapki fizylierów. Dotychczasowe regimenty fizylierów Jung-Borck (nr 29) i Jeetze (nr 30) zostały przekształcone na regimenty muszkieterskie, a żołnierze tych pułków otrzymali trójrożne kapelusze22.

Do 16 nowopowołanych batalionów23 dołączyły wkrótce 2 kolejne. Zgodnie z postanowieniami konwencji z 17.X.1740 r. książę Wilhelm Henryk von Sachsen-Eisenach24 zobowiązał się do wystawienia pułku piechoty dla armii pruskiej. Trzon regimentu tworzył batalion wysłany z początkiem lutego 1741 r. do Magdeburga. Wcześniej w latach 1733-173625 jednostka ta stacjonowała na terenach Górnej Nadrenii i Włoch służąc cesarzowi. Książę konsekwentnie zwiększał liczebność oddziału, który do listopada 1741 r. osiągnął siłę pełnego regimentu. Oficerowie pułku byli w większości obcokrajowcami. Książę został pułkownikiem i szefem regimentu fizylierów Eisenach (nr 40). Po śmierci księcia oraz po odrzuceniu przez jego następcę, księcia Ernesta Augusta Weimarskiego26, propozycji dowodzenia regimentem27, jednostkę przekazano 31.IX. 1741 r. generałowi porucznikowi von Grevenitzowi28.

Nowych rekrutów do armii pruskiej dostarczali również margrabia von Ansbach29 i książę von Sachsen-Gotha30. Książę Friedrich August von Holstein-Gottorp wystawił 260 żołnierzy, za co król przyznał mu prawa własności do regimentu Kronprinz – jednostki pozostającej od 1697 r. w służbie holenderskiej.

W miejsce 8 kobziarzy służących w batalionie artylerii polowej przydzielono 15 grających na piszczałkach Murzynów. Pochodzili oni z dawnego regimentu König i wykonywali muzykę janczarską. Szesnasty Murzyn był paukerem.

Zgodnie z etatem siła piechoty, dzięki nowym formacjom, wzrosła do 86 batalionów i, wraz z 4 batalionami garnizonowymi oraz z batalionem artylerii polowej, liczyła 56 630 szeregowych. Łącznie służyło 66 990 ludzi (bez żołnierzy nadkompletowych). W stosunku do etatu z 1.VI.1740 r. zwiększono liczbę wojska o 14 005 żołnierzy.

Kawalerię wzmocniono szwadronem regimentu Garde du Corps liczącym 140 szeregowców, a z oficerami i sztabem 166 ludzi. Proces formowania tej jednostki rozpoczęty w czerwcu 1740 r., trwał do przełomu października i listopada, kiedy to delegowanych z pozostałych pułków kawaleryjskich żołnierzy odesłano do Charlottenburga. W dniu 16 listopada tego roku wydano patent oficerski dla dowódcy pododdziału, rotmistrza Otto Friedricha von Blumenthala oraz dla pozostałych oficerów szwadronu. W tym miesiącu zaopatrzono pododdział kawalerii w konie.

Utworzony w Prusach Wschodnich regiment huzarów (nr 3), którego dowódcą został pułkownik Friedrich Asmus von Bandemer31, składał się z 5 szwadronów, każdy po 120 jeźdźców (razem 600 szeregowców), co łącznie dawało 695 ludzi. Zadanie zwerbowania ludzi, które powinno zostać ukończone do 1.XII.1740 r., polecił król podpułkownikowi von Bronikowskiemu32, dowódcy pruskiego korpusu huzarów. Bronikowski przekazał jeden szwadron (rtm. hr. von Dohny) nowemu regimentowi huzarów, zachował jednak pod swą komendą pozostałych 5, jako własny regiment (nr 1 – przyp. PM). Książę Eugeniusz von Anhalt33, szef pruskiego korpusu huzarów, 7.VII.1740 r. został zwolniony z dotychczasowych obowiązków. Kiedy w listopadzie 1740 r. 3 szwadrony regimentu Bronikowsky wysłano na Śląsk, na ich miejsce utworzono w Prusach 3 nowe szwadrony, więc pułk posiadał ich 8, z czego 5 w Prusach Wschodnich.

Planowane już za panowania Fryderyka Wilhelma I powiększenie 3 regimentów dragonów (łącznie tylko 15 szwadronów) rozpoczęło się dopiero pod koniec 1740 r., gdy 15 nowych szwadronów przydzielono do regimentów Platen, Möllendorf i Thümen, po 5 każdemu. Stacjonujący na terenie Ks. Klewe34 regiment dragonów Sonsfeld składał się nadal z 5 szwadronów35, zaś w regimencie Platen 5 lekkich szwadronów zostało podzielonych na 10, tak że przez pewien czas regiment składał się z 5 ciężkich i 10 lekkich szwadronów. Podobnie jak w przypadku pułków piechoty, również w jednostkach kawalerii przy zasilaniu pułków szeregowcami posiłkowano się starymi regimentami, które w tym celu wysyłały do Rzeszy swe komendy werbunkowe. Rekruci mieli być wystawieni najpóźniej do początku marca 1741 r.

Kawaleria na skutek tego wzmocnienia wzrosła do 61 szwadronów ciężkiej jazdy, 60 szwadronów dragonów i 16 szwadronów huzarów, co razem dawało 137 szwadronów w sile 18 080 żołnierzy. Łącznie w kawalerii służyło 21 491 ludzi (z wyłączeniem nadliczbowych). W stosunku do etatów z 1.VI.1740 r. zwiększono stan kawalerii o 3649 ludzi36.

Wojsko pruskie powiększyło się ogółem o 17 657 głów, co było zwiększeniem dotychczasowego stanu prawie o jedną piątą. Armia pruska liczyła wówczas 88 479 osób. Do tej liczby należało dodać jeszcze 423 żołnierzy służących w artylerii fortecznej, pontonierach i minerach, dalej znajdujące się na etacie Kasy Inwalidów osoby pełniące służbę w pojedynczych kompaniach garnizonowych (1432 osoby) oraz 4 nowe regimenty garnizonowe (4832 osób).

Armia pruska nie osiągnęła jednak powyższych stanów liczebnych do chwili wybuchu I wojny śląskiej w grudniu 1740 roku. Widoczne to było zwłaszcza w obrębie jednostek dragonów, których proces powiększania dopiero się rozpoczynał. Listy generalne z listopada 1740 r. wykazywały następujący stan wojska wraz z żołnierzami i nadkompletowymi:

• piechota37: 1871 oficerów, 4291 podoficerów, 1582 muzyków, 7239 grenadierów, 43 535 muszkieterów, 450 felczerów,

• garnizony38: 140 oficerów, 320 podoficerów, 107 muzyków, 216 grenadierów, 3829 muszkieterów, 26 felczerów,

• kawaleria: 716 oficerów, 1349 podoficerów, 287 muzyków, 15 550 szeregowców, 110 felczerów, 174 kowali,

łącznie 81 792 ludzi.

Powiększanie stanu liczebnego armii pruskiej w pierwszych miesiącach rządów Fryderyka II odbywało się równolegle ze zmianami organizacji wewnętrznej armii. Król zobowiązał przebywających w Berlinie generałów do utrzymania regimentów w należytym stanie, z zachowaniem dyscypliny wewnętrznej. Monarcha podkreślał stanowczo obowiązek odpowiedniego traktowania podkomendnych. Skargi na zbytnią surowość, które dotąd składano wobec pojedynczych oficerów, musiały ustać. Podobne zdecydowanie płynęło ze słów zamieszczonych w wydanym 4 czerwca okólniku: „zabrania się pod karą utraty czci i reputacji męczyć zaciągniętych żołnierzy, w przypadkach zgłoszenia zamiaru zawarcia małżeństwa, uczestnictwa w pogrzebie lub prośby o dymisję należy je rozpatrzeć pozytywnie, bez pobierania za nie pieniędzy”39.

Powyższe rozkazy miały na celu zlikwidowanie poważnych nadużyć dyscyplinarnych, do których dochodziło w armii. Dotychczasowa wszechwładza dowódców kompanii została poważnie ograniczona, przez to, że teraz to komendanci regimentów otrzymali „pełną dyspozycyjność w kwestiach związanych z kantonami, wyszukaniem, doborem i dostarczaniem najlepszych z zaciąganych corocznie poborowych do służby oraz utrzymali prawo odsyłania osób nienadających się do służby”40.

W dniu 5.VII.1740 r. do stacjonujących w Berlinie regimentów skierowano rozkaz mówiący, że: „nie należy niepokoić werbunkiem osób mieszkających w Berlinie, a synowie mieszczan nie powinni być siłą zaciągani do wojska, chyba że zgłoszą się dobrowolnie”. W takiej sytuacji do wojska przyjmowano jedynie ochotników. Król zawiesił powszechny zaciąg również w Poczdamie41. Dla Ks. Klewe i Marchii wydano 2.IX.1740 r. rozkaz mówiący o tym, że dzieci rodziców posiadających majątek o wartości od 6 tys. do 10 tys. talarów są zwolnione z poboru. We wszystkich przypadkach poszkodowanych zgłaszających się do króla, starano się rozpatrywać prośby na korzyść petentów. Dowódcy regimentów, do których zaciągnięto młodocianych, powinni zwrócić im przepustki i odesłać zwerbowanych do domów. Zobowiązano też kamery do sporządzenia list osób odesłanych na wieś. W ten sposób wielu tysiącom darowano wolność osobistą lub majątkową42.

Werbunek obcokrajowców był dotąd bardzo utrudniony ze względu na specjalne upodobania Fryderyka Wilhelma I do rosłych żołnierzy. Od tego czasu pruscy werbownicy cieszyli się wyjątkowo złą sławą w Rzeszy. W związku z tym zgodnie z okólnikiem z 24.VI.1740 r. król rozkazał, żeby „nie przyjmowano już więcej tak skrzydłowych”43. Regimenty miały się posiłkować kandydatami, których wzrost mieścił się w przedziale między 7 a 10 calami [175-183 cm – przyp. PM]. Obniżono tym samym wysokie koszty, które ponoszono przy okazji werbunku specyficznych żołnierzy. Odtąd opłaty za żołnierzy zagranicznych wynosiły odpowiednio: za osoby mierzące 10 cali [183 cm] 200 talarów, 9 cali [180 cm] 120, 8 cali [178 cm] 80, 7 cali [175 cm] 30 do 40 talarów. W przeciwieństwie do „pułku olbrzymów” nowopowołane oddziały fizylierów, jak już wspominano, miały składać się z żołnierzy o wzroście od 6 do 7 cali [172-175 cm – przyp. PM]. Nie werbowano w ogóle Francuzów44. O tym, że król zamierzał pilnie śledzić przebieg werbunku zagranicznego i gospodarkę kantonalną świadczył rozkaz z 8.VIII.1740 r. nakazujący wpisywanie do osobnych rubryk na miesięcznych listach żołnierskich żołnierzy cudzoziemskich i miejscowych.

Wydany 28.X.1740 r. Regulamin o postawie dowódców kompanii45 nakazywał: „Podkomendni nie mogą być ani źle traktowani, ani bici, chyba że rezonują lub nie zwracają uwagi na słowa oficera, których ich upomina”46. Podobnych kwestii dotyczyła instrukcja z 30.VI.1740 r. skierowana do podpułkownika von Oelsnitza47 z korpusu kadetów, poruszająca kwestie: „awantur kadetów i dotychczasowych rodzajów kar”. Napisano w niej, że niestosowne zachowanie kadetów podlegało karze jednodniowego lub dwudniowego pobytu w areszcie o chlebie i wodzie. Przestrzegano przed lekceważeniem złego zachowania kadetów ze względu na to, że: „kadeci nie są jeszcze muszkieterami, a dopiero mają stać się prawdziwymi oficerami”. Podstawą wychowania kadetów powinno być wyrobienie w nich „rozsądnej ambicji” oraz „miłości i poważania dla pruskiej służby”.

Powołanie nowych regimentów stworzyło doskonałą okazję do szybszego awansu dla oficerów. Król zastrzegł sobie, że awans w nowych formacjach może nastąpić bez zachowania surowo przestrzeganej kolejności awansu stosownie do wysługi lat, kazał jednak wyjaśnić oficerom, że „nie ma to zastosowania w starych regimentach” oraz, że zgodnie z ostatnią wolą ojca, król zachowuje prawo awansowania oficerów według własnego uznania48.

Wkrótce po tych słowach generałowie von Katte49 i von Schwerin50 otrzymali rangę feldmarszałków, a leciwy feldmarszałek von Borcke51 uzyskał tytuł hrabiowski, a znaczna liczba oficerów awansowała do stopni generalskich: generała porucznika i generała majora. 23.VI.1740 r. król zebrał swą wojskową świtę i zadecydował o awansie 7 pułkowników i adiutantów generalnych (General-adjutant), pułkownika i majora brygady, 4 majorów i adiutantów przybocznych (Flügel-adjutant)52. Na stanowisku pierwszego królewskiego adiutanta generalnego pozostał pułkownik piechoty hrabia von Hacke53.

W miejsce dawnego Orderu de la Générosité54, którego wartość uległa deprecjacji na skutek przydziału obcokrajowcom z „pułku olbrzymów”, król ustanowił w czerwcu 1740 r. nowe odznaczenie za zasługi wojskowe Order Pour le Mérite. Był on podobny, włącznie z inskrypcją, do dawnego „krzyża za zasługi”. Miał być przyznawany oficerom oraz wyjątkowo ministrom departamentowym. Mógł być nadawany, ale rzadko, oficerom również w okresie pokoju, głównie jednak za zasługi w walce z wrogiem. Jednocześnie zachowano dawne odznaczenie (Orden de la Générosité), które miało odtąd być przyznawane głównie cudzoziemcom55.

Już na progu swych rządów (jesienią 1740 r.) młody król dał wyraźnie do zrozumienia opinii publicznej, że naczelnym pryncypium jego polityki będzie rozwiązywanie konfliktów przy pomocy siły, czego poprzednia władza starała się unikać. Pierwsza manifestacja władzy dotyczyła osoby biskupa von Lüttich, Georga Ludwiga von Berghesa56 i sprawy baronii Herstal. To małe władztwo położone po obu stronach rzeki Mozy, w prowincji Lüttich, w 1732 r. na drodze postanowień o sukcesji orańskiej przypadło Prusom, biskup jednak uzurpował sobie prawo zwierzchności lennej na omawianym obszarze. Król Fryderyk Wilhelm I zaoferował biskupowi kupno baronii, jednak długotrwałe rozmowy negocjacyjne nie doprowadziły do realizacji transakcji. Zamieszkująca ten obszar ludność zachowywała się prowokacyjnie w stosunku do pruskich werbowników. W dniu 4.IX.1740 r. Fryderyk II przebywający wówczas w Wesel, gdzie odbierał hołd lenny, wystosował do biskupa żądanie podporządkowania się władztwu pruskiemu, a 14. dnia tego miesiąca wysłał oddział wojskowy na teren Hrabstwa Hoorn do miasta Maaseik, graniczącego z pruską prowincją Ober-Geldern57. Oddział pod dowództwem generała majora von Borckego58 składał się 3 batalionów grenadierów59, jednego szwadronu dragonów regimentu Sonsfeld, 2 dział 6-funtowych oraz 2 dział 3-funtowych. Na miejscu poza kosztami utrzymania i zaprowiantowania wojsk obłożono ludność kontrybucją w wysokości 20 tys. talarów. Pruskie działania miały silny wydźwięk polityczny. Mówiono, że w Wiedniu planowano zbrojnie rozwiązać problem baronii i przewidywano ostrą reakcję na postępowanie młodego króla pruskiego. W obliczu groźby dalszych interwencji biskup skapitulował i 20 października tego roku doszło do ugody, na mocy której von Berghes musiał zapłacić 200 tys. talarów za utrzymanie praw do baronii Herstal. Po podpisaniu aktu generał von Borcke opuścił wraz z oddziałem sporny teren60. W dniu, kiedy w Berlinie podpisywano powyższy układ, niespodziewanie w wieku 55 lat zmarł cesarz Karol VI61.

1 Potoczna nazwa pruskiego centralnego urzędu (Wyższe Generalne Dyrektorium Finansów, Wojny i Domeny) funkcjonującego w Prusach w latach 1723-1808, któremu podlegały zagadnienia polityki wewnętrznej (poza sprawami sądownictwa i wyznania) i finansów [PM].

2 August Friedrich von Boden (1682-1762) – pruski minister finansów. Przeszedł wszystkie szczeble pruskiej kariery urzędniczej, a w 1724 r. Fryderyk Wilhelm I powołał go na radcę finansów IV Departamentu Generalnego Dyrektorium – jednocześnie pełnił funkcję osobistego sekretarza monarchy. W 1739 r. został rzeczywistym tajnym radcą stanu i wojny. Wówczas też został wyniesiony do stanu szlacheckiego.

3 Po objęciu władzy Fryderyk II dysponował 9 szwadronami huzarów (6 w „pruskim korpusie huzarów”, utworzonym w 1721 r., pod komendą płk. Johanna v. Bronikowskiego i 3 w „królewskim przybocznym korpusie huzarów” pod komendą płk. Hansa v. Ziethena). Wspomniane 5 szwadronów utworzyło pierwszy zwarty regiment huzarów, który otrzymał nr 3. Jego pierwszym szefem był płk Friederich Asmus v. Bandemer (patent oficerski z 2.VII.1740 r.) [PM].

4 Szwadron kirasjerów Garde du Corps (gwardia przyboczna) został powołany do życia przez Fryderyka II wkrótce po objęciu tronu. Liczył 166 oficerów i żołnierzy, których wybrano ze wszystkich regimentów kawalerii armii pruskiej. Proces tworzenia jednostki zakończył się jesienią 1740 r., a szefem jednostki został rotmistrz Otto F. Blumenthal. Szefem regimentu był zawsze panujący władca Prus. Od innych regimentów kirasjerów odróżniał się srebrnym kirysem oraz srebrnym sztandarem ze srebrną frędzlą. Jednostka istniała do 1918 roku [PM].

5 Król do Woltera 27.VI.1740 r.

6 Utrzymanie roczne (1739-1740) 3 batalionów regimentu królewskiego wynosiło 291 248 talarów, podczas gdy regiment piechoty złożony z 2 batalionów potrzebował na utrzymanie 72 800 talarów. Do tego dochodziły wysokie koszty werbunku.

7 W przypadku formacji gwardyjskich armii pruskiej oprócz nadliczbowych (Űberkompletten), przeznaczonych do uzupełniania ubytków w batalionach, istniała jednostka w sile kompanii lub słabego batalionu, przeznaczona jako rezerwa do celów szkoleniowych, wartowniczych czy do parad. Jej żołnierzy określano mianem niezaszeregowanych (Unrangierten), ponieważ nie pełnili zwykłej służby liniowej [PM].

8 Określenie „gwardia przyboczna” i „gwardia” pojawiło się już w lipcu i sierpniu 1740 r. (Schriften d. Vereins f.d. Gesch. Berlins, Heft 44, s. 43, 51, 69). Haudesche Zeitung relacjonuje 16.II.1741 r.: „Dotychczasowy regiment następcy tronu zmienił nazwę na gwardia królewska”. Również wykazy wydatków etatowych, które ukazały się już w lutym 1741 r. stosują określenie – „gwardia”. W Ranglistach (drukowane wykazy urzędników wojskowych, jednostek armii, ich oficerów i garnizonów) przedkładanych królowi jeszcze w lutym 1745 r. zachowano nazwę pierwszy batalion regimentu König oraz drugi batalion grenadierów. W maju 1746 r. i w lutym 1747 r. podano nazwę: gwardia królewska, pierwszy batalion, drugi i trzeci batalion, od października 1753 r. funkcjonowało określenie królewski pierwszy batalion gwardii przybocznej, królewski drugi i trzeci batalion gwardii.

9 Oznaczało to, iż system awansów i starszeństwa nie dotyczył całości regimentu (gdzie służba w I batalionie była najbardziej zaszczytna dla oficera). Tylko I batalion miał własną odrębną hierarchię, a II i III batalion posiadały ten system wspólnie [PM].

10 Zgodnie z etatem dowódcą pierwszego batalionu był pułkownik, drugiego podpułkownik. Ranglisty do 1754 r. z reguły podpisywali obydwaj. 21.VI.1754 r. król postanowił, że cyrkularze wydawane przez gabinet dla poszczególnych regimentów będą dla pierwszego batalionu gwardii przesyłane do dowódcy tego batalionu. Określenie „regiment gwardii” (Garde Regiment), dla drugiego i trzeciego batalionu, w przeciwieństwie do określenia pierwszy batalion gwardii wyszło z użycia dopiero podczas wojny siedmioletniej. W pierwotnym brzemieniu wyrażenie „regiment gwardii” dotyczył wszystkich trzech batalionów. Rachunki regimentu prowadził jeden kwatermistrz.

11 Mowa tu o regimencie piechoty nr 6 Kronprinz. W 1710 r. ówczesny następca trony Fryderyk Wilhelm na własny koszt sformował batalion zwany Langen Kerls (dosł. „długie chłopy”), a ze względu na kolor umundurowania zwany „czerwonym batalionem”. W 1713 r. ów batalion stał się I batalionem 6. regimentu zwanym teraz regimentem König, ponieważ jego szefem był teraz król Fryderyk Wilhelm I. Grenadierzy w tym regimencie, zwanym potocznie Riesen-Garde („gwardia olbrzymów”) musieli liczyć przynajmniej 6 stóp (188 cm) ale problem z werbunkiem takich wysokich mężczyzn powodował, że w regimencie służyli także niżsi żołnierze. Prawdziwym olbrzymem był Irlandczyk James Kirkland o wzroście 2,17 cm. Regiment miał swój garnizon w Poczdamie i zajmował uprzywilejowaną pozycję wśród pozostałych regimentów. Feldfebel (sierżant) miał rangę chorążego w innych regimentach, a żołnierze otrzymywali wyższy żołd [PM].

12 Gottfried Emanuel von Einsiedel (1690-1745) – pruski generał porucznik. Do regimentu poczdamskiej gwardii „olbrzymów” wstąpił w 1707 r. W 1715 r. został porucznikiem, odbywając jednocześnie kampanię pomorską przeciw Szwecji. W 1723 r. został awansowany na kapitana. W 1740 r. Fryderyk II awansowała go na generała majora i szefa batalionu Grenadier-Garde. W 1744 r. otrzymał awans na generała porucznika oraz z został odznaczony Orderem Orła Czarnego. Po zajęciu Pragi (1744 r.) przez Prusaków został jej komendantem. Nie wziął już udziału w kampanii 1745 r. [PM].

13 Henryk von Preuβen (1726-1802) – książę, młodszy brat Fryderyka II. W 1740 r. został pułkownikiem w regimencie fizylierów nr 35. Wziął udział w obu wojnach śląskich (bitwy pod Chotusicami i Strzegomiem-Dobromierzem) i w 1745 r. otrzymał awans na stopień generała majora. Uczestniczył w wojnie siedmioletniej walcząc w bitwach pod Pragą i Roβbach. Od 1758 r. dowodził samodzielnie w Saksonii. Po bitwie pod Kunowicami, w czasie psychicznego załamania Fryderyka II, Henryk otrzymał stanowisko generalissimusa i doprowadził do odrzucenia armii francuskiej do Budziszyna oraz dwukrotnie pokonał austriackie korpusy we wrześniu i październiku. W 1760 r. dowodził samodzielnie na Śląsku, a w 1761 r. ponownie w Saksonii. Z korzyścią dla Prus rozstrzygnął bitwę pod Freibergiem – ostatnią bitwę wojny siedmioletniej. Po tym konflikcie w 1772 r. brał udział w misji dyplomatycznej do Sankt Petersburga związanej z pierwszym rozbiorem Polski. Ostatnią kampanią w której uczestniczył była wojna o sukcesję bawarską w 1778 r., jednak nie wykazał się w niej inicjatywą, co doprowadziło do konfliktu z Fryderykiem II. Znany był z krytycznego stosunku do swego królewskiego brata w szczególności w kwestiach wyższego dowodzenia [PM].

14 Gustav Bogislav von Münchow (1686-1766) – pruski generał porucznik. Do służby w armii brandenburskiej wstąpił w 1703 r., wcześniej od 1701 r. służył w armii Hesji-Kassel. W roku 1707 został podporucznikiem. Wziął udział w wojnie o sukcesję hiszpańską (w bitwie pod Malplaquet) walcząc po stronie cesarskiej w pruskim kontyngencie. W 1725 r. został podpułkownikiem, a w 1735 został pułkownikiem. Następnie w 1742 r. otrzymał awans na generała majora i Order Poru la Mérite, a trzy lata później na generała porucznika. Od czasu przymusowego pobytu młodego Fryderyka w twierdzy kostrzyńskiej stał się jego bliskim i zaufanym doradcą. Kilkukrotnie brał też udział w misjach dyplomatycznych Fryderyka II. Uczestniczył w obu wojnach śląskich (oblężenie Pragi i Koźla, bitwy pod Strzegomiem-Dobromierzem i Kesselsdorfem). W 1745 r. otrzymał Order Orła Czarnego, a dwa lata później został gubernatorem Szpandawy. W latach 1756-1758 był tymczasowym komendantem Głogowa [PM].

15 Paul Heinrich Tilio de Camas (1688-1741) – pułkownik pruski. Do służby pruskiej wstąpił w 1701 r., cztery lata później był chorążym w regimencie piechoty nr 13. Wraz z nim brał udział w wojnie o sukcesję hiszpańską, podczas której stracił lewą rękę, w miejsce której nosił protezę. W roku 1711 został kapitanem, w 1725 r. podpułkownikiem, a w 1736 r. pułkownikiem. Zaliczany był do przyjaciół Fryderyka II [PM].

16 Ferdynand von Braunschweig-Wolfenbüttel (1721-1792) – książę, feldmarszałek pruski. Służbę w armii pruskiej rozpoczął w 1740 r. jako szef 39. regimentu fizylierów. Będąc szwagrem (jego siostra Elżbieta Krystyna była od 1733 r. żoną pruskiego władcy) Fryderyka II odbył kampanię 1741 r. i 1742 r. (Małujowice i Chotusice) uzyskując stopień generała majora. Podczas II wojny śląskiej był szefem I batalionu regimentu Garde. Walczył pod Strzegomiem-Dobromierzem i Žďárem. W 1750 r. został generałem porucznikiem. Podczas wojny siedmioletniej uczestniczył w bitwach pod Lowosicami, Pragą i Roβbach. W latach 1757-1763 na życzenie angielskiego króla Jerzego II przeszedł na służbę hanowerską otrzymując samodzielne dowództwo nad armią sprzymierzonych w zachodniej części Rzeszy i odnosząc sukcesy w walce z Francją. Po wojnie wrócił na służbę pruską, otrzymał stopień feldmarszałka i gubernatora Magdeburga, ale konflikt z Fryderykiem II doprowadził do jego dymisji w 1766 r. Resztę życia spędził na swym zamku Vachelde w Ks. Braunschweig-Wolfenbüttel [PM].

17 Seyfart, Vollständige Geschichte aller königlich preuβischen Regimenter, Halle 1767, 3 Stück, s. 1.

18 Oznacza to, iż każdy z żołnierzy powinien mieć minimum 5 stóp i 6-7 cali wzrostu, czyli ok. 172-175 cm wzrostu [PM].

19 Regimentowi Münchow (nr 36) przydzielono kanton położony na Pomorzu Tylnym, przypisany dotąd do regimentu dragonów Sonsfeld (nr 2), przeniesionego w 1737 r. do Klewe. Regiment Camas (nr 37), do momentu przeniesienia go na Śląsk, otrzymał kanton należący dotąd do pierwszego batalionu dawnego regimentu królewskiego (nr 6) w okolicach miasta Brandenburg nad rzeką Havel. W 1743 r. kanton ten otrzymał nowy regiment Alt-Württemberg (nr 46). Pismo Generalnego Dyrektorium z 28.XII.1747 r. do generała majora von Schwerina, szefa pułku. Raport ministra wojny von Wedella z 23.IV.1765 r.

20 Karol I Ks. Braunschweig-Wolfenbüttel (1713-1780) – od 1735 panujący książę. Był starszym bratem Ferdynanda, późniejszego pruskiego feldmarszałka. Jego siostra Krystyna Elżbieta była żoną Fryderyka II, a z kolei Filipa Charlotta Pruska, siostra Fryderyka II, został w 1733 r. jego żoną, co przypieczętowało bliskie związki polityczne z Hohenzollernami. Pomimo tego dopiero w czasie wojny siedmioletniej stanął po stronie Prus przeciwko dworowi wiedeńskiemu. W 1753 r. przeniósł stolicę księstwa do Brunszwiku [PM].

21 Chodzi tu o żonę Fryderyka II Elżbietę Krystynę Braunschweig-Wolfenbüttel-Bevern [PM].

22 Zgodnie z Ranglistą z grudnia 1740 r. tylko 4 dawne regimenty fizylierów (nr 28., 29.,30. i 31.) określano jako takie właśnie, natomiast wszystkie nowe regimenty oznaczano jako piesze („zu Fuβ”). Regimenty Münchow, Camas i Jung-Dohna otrzymały czapki fizylierów w lutym 1741 r.

24 Wilhelm Henryk ks. von Sachsen-Eisenach (1691-1741) – w latach 1729-1741 był władcą Księstwa Sachsen-Eisenach i szefem pruskiego regimentu piechoty nr 40 [PM].

25 W latach tych toczyła się tzw. wojna o sukcesję polską, w której m. in. Francja wystąpiła przeciw Austrii, walcząc z tą ostatnią na obszarze Nadrenii i w północnej Italii [PM].

26 Ernest August Weimarski (1688-1748) – w l. 1707-1741 książę Sachsen-Weimar, a po wymarciu linii Sachsen-Eisenach (1741 r.) przejął po niej władztwo, które otrzymało nazwę Sachsen-Weimar-Eisenach. Bez powodzenia próbował wprowadzić rządy absolutystyczne w swym kraju [PM].

27 Książę Weimarski wyjaśniał, że: „od 16 lat żołnierze szeregowi 14 regimentów pruskich pochodzili z terenów Eisenach i Jeny” co sprzyjało ucieczce żołnierzy spod pruskich sztandarów na rodzinne tereny. Zniósł królewskie upomnienie dla regimentu, natomiast jednostka, by utrudnić dezercję jej żołnierzom, została przeniesiona z Magdeburga do Berlina, a następnie skierowano ją do Frankfurtu i Kostrzyna, a ostatecznie w lutym 1742 r. dyslokowano ją na Śląsk.

28 David Jürgen von Grevenitz (1680-1757) – pruski generał piechoty. Do armii brandenburskiej wstąpił w 1695 r. jako muszkieter w regimencie Kronprinz. Po zakończeniu wojny palatynackiej został chorążym, a w czasie wojny o sukcesję hiszpańską (brał udział w m.in. bitwach pod Hochstädt, Oudenaarde i Malplaquet) awansował z porucznika na podpułkownika. Następnie uczestniczył w kampanii pomorskiej przeciw Szwecji. W 1715 r. został pułkownikiem. W 1731 r. otrzymał szefostwo regimentu piechoty nr 20, a w 1736 r. został mianowany generałem majorem. W 1739 r. został komendantem Magdeburga. Ostatnią kampanię odbył w latach 1740-1741 na Śląsku. Walczył w bitwie pod Małujowicami (1741 r.) i w tym samym roku został generałem porucznikiem oraz otrzymał szefostwo regimentu nr 40. Ze względu na wiek podał się w 1743 r. do dymisji, ale pełnił nadal funkcję komendanta Magdeburga do 1747 r. (w 1745 r. otrzymał awans na generała piechoty), po czym został gubernatorem Kostrzyna (do 1752 r.).

29 Karol Wilhelm Friedrich von Brandenburg-Ansbach (1717-1757) – margrabia i władca Ks. Ansbach w latach 1723-1757. W 1729 r. poślubił Fryderykę Luizę Pruską, córkę Fryderyka Wilhelma I. Nazywany był „dzikim margrafem” ze względu na wielkie zamiłowanie do polowań, szczególnie z sokołami – na swe hobby potrafił wydać 10% rocznych wydatków dworu [PM].

30 Fryderyk III von Sachsen-Gotha-Altenburg (1699-1772) – w l. 1732-1772 był władcą Ks. Sachsen-Gotha-Altenburg. W czasie jego panowania państwo stało się najważniejszym spośród Księstw Turyngii [PM].

31 Friederich Asmus von Bandemer (1685-1770) – pułkownik pruski. W latach 1713-1717 służył w armii Rzeczpospolitej, a w latach 1719-1738 w armii rosyjskiej, dochodząc do stopnia podpułkownika. Po wstąpieniu do armii pruskiej w 1738 r. otrzymał stopień pułkownika, a w 1740 r. został szefem regimentu huzarów nr 3. W 1741 r. jego pułk został zaskoczony i całkowicie zniszczony pod Lubiążem, wobec czego Bandemer poprosił o zwolnienie z armii i wrócił na rodzinne Pomorze [PM].

32 Johann von Bronikowski (Oppeln-Bronikowski) – (1679-1765) – generał major pruski. W 1694 r. wstąpił do armii szwedzkiej, po czym w 1701 r. przeszedł do armii Rzeczpospolitej, w szeregach której służył do 1725 r., kiedy to wstąpił do armii pruskiej w stopniu rotmistrza. Zajął się w niej zorganizowaniem pierwszego pułku huzarów. W 1729 r. został majorem, w 1737 r. szefem pruskiego korpusu huzarów, a w 1740 r. pułkownikiem i szefem regimentu huzarów nr 1. Podczas I wojny śląskiej odznaczył się w bitwie pod Chotusicami, za którą otrzymał awans na generała majora i Order Pour la Mérite. Dowodził też rezerwą kawalerii w bitwie pod Strzegomiem-Dobromierzem. Wystąpił z armii w 1747 r. [PM].

33 Eugeniusz von Anhalt-Dessau (1705-1781) – był czwartym synem ks. Leopolda I von Anhalt-Dessau. W 1717 r. wstąpił na służbę pruską w stopniu rotmistrza. Ze względu na pochodzenie z panującej dynastii jego kariera wojskowa przebiegała szybko. W 1722 r. był już majorem, w 1725 r. podpułkownikiem, w latach 1732-1735 szefem regimentu dragonów nr 7, w latach 1735-1740 szefem korpusu huzarów, a w latach 1737-1744 dodatkowo szefem regimentu kirasjerów nr 6. W 1740 r. Fryderyk II awansował go na generała majora. Wziął udział ze swym regimentem w I wojnie śląskiej. Podczas II wojny śląskiej popadł w niełaskę króla, spowodowaną słabym dowodzeniem i konfliktem króla z jego ojcem, co doprowadziło do dymisji w 1744 r. W następstwie tego wydarzenia Eugeniusz udał się do armii cesarskiej i wstąpił w 1746 r. na służbę Saksonii, jako generał porucznik – w tym samym roku otrzymał również Order Orła Białego. W 1754 r. został generałem kawalerii w armii saskiej. Wraz z kapitulacją armii saskiej w 1756 r. dostał się do niewoli pruskiej. Wziął udział w wojnie o sukcesję bawarską dowodząc wojskami saskim współdziałającym z armią pruską [PM].

34 Ks. Klewe leżało po obu stronach Renu na pograniczu niemiecko-holenderskim. Jego stolicą było miasto Klewe. Od 1614 r. znajdowało się w tymczasowym, a od 1666 r. w ostatecznym władaniu Brandenburgi, a od 1701 r. stało się częścią Prus. W l. 1757-1762 znajdowało się pod okupacją francuską. Następnie do 1795 r. ponownie należało do Prus, po czym do 1815 r. było w posiadaniu Francji. Mocą postanowień Kongresu Wiedeńskiego powróciło do Prus [PM].

35 Podział 5 szwadronów na 10 kompanii w tym pułku został wycofany na podstawie rozkazu z 8.VII. 1742 r.

36 Zgodnie z liczbami wyszczególnionymi w raporcie rocznym z 1.VI.1741 r., zawartymi w etatach Generalnej Kasy Wojny, w marcu 1741 r. nastąpiło wzmocnienie 6 stacjonujących na Śląsku szwadronów huzarów (3 berlińskie i 3 pruskie) do 150 szeregowców każdy. W kwietniu 1741 r. natomiast nastąpił podział regimentów Schulenburg i Platen (w związku z czym powstały 2 nowe regimenty), przy jednoczesnym nieznacznym tylko wzmocnieniu sztabów tych regimentów.

37 Brak informacji na temat stanu regimentów Jung-Dohna i Braunschweig.

38 Do wykazu włączono batalion polowy artylerii.

39 Sformułowanie dotyczyło kantonistów nie dostarczonych jeszcze do oddziałów. Odnośnie aktów ślubu dla szeregowych żołnierzy, to rozkaz z 19.VII.1740 r. regulował to kwotą w wysokości 6 talarów. J. Preuβ, Urkundenbuch zu der Lebensgeschichte Friedrichs des Großen, Berlin 1833, Bd. 4, s. 263. Dopiero od 1747 r. poborowi krajowi zostali zwolnieni z wszelkich opłat za akt ślubu.

40 Rozkaz z 1.IX.1740 r.

41 Rozkaz z 14.I.1741 r. do pułkownika von Fouqué’go, szefa regimentu Camas (nr 37).

42 W regimencie Prinz Leopold (nr 27) do początków listopada 1740 r. odesłano 1329 zwerbowanych żołnierzy. Rozkaz zwolnienia zbyt niskich poborowych został powtórzony 2.VIII.1742 r.

43 W poprzednim okresie częstą praktyką było werbowanie bardzo wysokich skrzydłowych (Flügelmann), którzy podczas musztry i chwytów bronią występowali przed linię i służyli reszcie kompanii za wzór do naśladowania [PM].

44 Rozkaz z 16.XI.1741 r.

45 W oryginale Reglement wie die Kommandeurs der Kompagnien es bei Stellung dererselben zu halten haben [PM].

46 Schriften d. Vereins f.d. Gesch. Berlins 1912, H. 44, s. 28.

47 Kasimir Reinhold von der Oelsnitz (1680-1753) – pułkownik pruski. W 1709 r. wstąpił do regimentu piechoty Dohna w stopniu chorążego. W 1739 r. został, w stopniu podpułkownika, komendantem Korpusu Kadetów w Berlinie. W 1750 r. otrzymał awans na pułkownika [PM].

48 Rozkaz z 24.VI.1740 r.

49 Hans Heinrich hr. von Katte (1681-1741) – pruski feldmarszałek. Początkowo służył w armii gotajskiej. W 1705 r. wstąpił do armii pruskiej w stopniu podpułkownika, jako generalny adiutant króla Prus i w tym samym roku otrzymał awans na pułkownika oraz szefostwo regimentu kirasjerów nr 9. Z tym regimentem brał udział m.in. w bitwie pod Malplaquet oraz w kampanii pomorskiej 1715-1716. Znakomita służba dała mu w 1718 r. awans generalski. W 1731 r. otrzymał Order Orła Czarnego. W tym samym też roku otrzymał stopień generała porucznika, a w 1736 r. generała kawalerii. Od 1734 r. był gubernatorem Kołobrzegu. Wraz z nominacją na feldmarszałka w 1740 r. przyszło wyniesienie do stanu hrabiowskiego [PM].

50 Kurt Christoph von Schwerin (1684-1757) – pruski feldmarszałek. Służbę w wojsku rozpoczął w 1700 r. w armii Meklemburgi-Schwerin jako chorąży, biorąc następnie udział w wojnie o sukcesję hiszpańską (bitwy pod Hochstädt, Malplaquet) oraz w wojnie północnej (bitwa pod Gadebusch). W czasie tych konfliktów awansował aż do stopnia generała majora, który uzyskał w 1719 r. Rok później wstąpił do armii pruskiej i w 1722 r. został szefem regimentu piechoty nr 24.W armii pruskiej Schwerin dał się poznać, jako zaprzeczenie starego Dessauczyka. W roku 1730 otrzymał stopień generała majora oraz był członkiem sądu wojennego, sądzącego Hansa v. Kattego i następcę tronu za próbę ucieczki poza granice Prus. Rok później został generałem porucznikiem i doradcą Fryderyka Wilhelma I w sprawach wojskowych. Pod koniec panowania tego władcy został mianowany generałem piechoty (1739 r.), a wraz z objęciem tronu przez Fryderyka II uzyskał stopień feldmarszałka i wyniesienie na hrabiego. Wziął udział w obu wojnach śląskich, przyczyniając się walnie do zwycięstwa pod Małujowicami i Pragą. Był też komendantem Brzegu i Nysy. Zginął trafiony pięcioma kulami kartaczowymi w czasie prowadzenia ataku swego regimentu i lewego skrzydła w bitwie pod Pragą w 1757 r. [PM].

51 Adrian Bernhard von Borcke (1668-1741) – pruski feldmarszałek i minister. Po ukończeniu studiów we Frankfurcie nad Odrą w 1690 r. wstąpił do armii brandenburskiej walczącej w wojnie palatynackiej przeciwko Francji Ludwika XIV. W 1691 r. został kapitanem, a w 1694 r. majorem i adiutantem generalnym feldmarszałka Heino Heinricha v. Flemminga. Pod koniec wojny został podpułkownikiem. W 1704 r. Fryderyk I mianował go pułkownikiem i szefem regimentu Kronprinz. W czasie wojny o sukcesję hiszpańską został w 1709 r. mianowany na stopień generała majora. W 1713 r. został szefem nowego regimentu nr 22 oraz gubernatorem Szczecina. Stał się jednym z bardziej zaufanych ludzi Fryderyka Wilhelma I, który w 1728 r. uczynił go ministrem gabinetowym do spraw zagranicznych. W 1737 r. otrzymał awans na feldmarszałka. Po objęciu władzy przez Fryderyka II pozostał ministrem i otrzymał tytuł hrabiowski. Jego ostatnią misją była podróż dyplomatyczna do Hanoweru do króla brytyjskiego Jerzego II [PM].

52 W armii pruskiej funkcję adiutanta generalnego i adiutanta przybocznego otrzymywali adiutanci monarchy będący najczęściej w stopniu pułkownika lub generała [PM].

53 Hans Christoph Friedrich von Hacke (1699-1754) – pruski generał porucznik i komendant Berlina. W wieku 16 lat trafił na dwór Fryderyka Wilhelma I i ze względu na swój wzrost trafił do regimentu König. Już w 1717 r. został chorążym, w 1719 r. podporucznikiem, w 1723 r. porucznikiem, w 1726 r. kapitanem sztabowym, a w 1729 r. nadwornym łowczym. Od 1740 r. otrzymał zaszczytne i ważne stanowisko królewskiego adiutanta generalnego oraz tytuł hrabiego. Brał udział w obu wojnach śląskich, a w 1742 r. został szefem regimentu nr 1. W 1747 r. uzyskał awans na generała porucznika. Dwa lata później został komendantem miasta Berlin [PM].

54Orden de la Générosité (Order Szlachetności, niem. „für Edelmut”) był jednym z najważniejszych pruskich odznaczeń obowiązującym w latach 1667-1740 r. Po tym okresie nadawany był wyłącznie obcokrajowcom [PM].

55 G. Lehmann, Die Ritter des Ordens pour le mérite, Berlin 1913.

56 Georg Ludwig von Berghes (1662-1743) – biskup Lüttich w latach 1724-1743 [PM].

57 Prowincja ta (należąca do Hiszpanii) została na mocy pokoju w Utrechcie z 1713 r. przyłączona do Prus [PM].

58 Georg Heinrich von Borcke (1686-1747) – pruski generał porucznik. Do armii pruskiej wstąpił w 1702 r. rozpoczynając służbę (jako wachmistrz i kornet w 1702 r.) w regimencie kirasjerów nr 2. Wziął udział w wojnie o sukcesję hiszpańską (bitwa pod Malplaquet) uzyskując w 1709 r. stopień majora. Po zakończeniu wojny został w 1714 r. podpułkownikiem i szefem regimentu piechoty nr 25, z którym uczestniczył w kampanii pomorskiej. W 1723 r. otrzymał awans na pułkownika, a w 1734 r. został szefem regimentu piechoty nr 15. W 1736 r. otrzymał szefostwo regimentu fizylierów nr 29, a dwa lat później został generałem majorem. Brał udział w I wojnie śląskiej (bitwa pod Chotusicami) i w 1743 r. został generałem porucznikiem. W trakcie II wojny śląskiej był komendantem Wrocławia. Po wojnie wziął dymisję [PM].

59 Bataliony składały się z 12 kompanii grenadierów należących do pułków stacjonujących w Westfalii i Wesel (regimenty piechoty nr 9, 10, 28, 29 i 31) oraz z batalionu polowego Kröcher z Geldern i Beaufort z Minden.

60 Frhr. v. Schoenaich, Die Exekution gegen Herstal, Beihefte z. Militär-Wochenblatt, 1908, s. 237 i nn.

61 Karol VI Habsburg (1685-1740) – w latach 1711-1740 cesarz Rzeszy Niemieckiej oraz arcyksiążę Austrii i władca pozostałych ziem habsburskich. Jako ostatni męski przedstawiciel domu habsburskiego w 1713 r. ogłosił sankcję pragmatyczną umożliwiającą przejęcie władzy jego córce Marii Teresie, co stało się powodem do wybuchu wojny o sukcesję austriacką. Przyczyną jego nagłej śmierci było prawdopodobnie zatrucie pokarmowe [PM].

ROZDZIAŁ III WOJNA ŚLĄSKA

W czasach panowania Fryderyka Wilhelma I główną rolę w polityce zagranicznej przypisywano kwestiom pozyskania terenów Jülich i Berg1, natomiast po śmierci cesarza Karola VI uwaga Domu Brandenburskiego w poważnej mierze skupiła się na Śląsku. Fryderyk II starał się jednak nie zaniedbać pruskich praw do obszarów nadreńskich2, dlatego też w momencie, kiedy doszłoby do urzeczywistnienia układów spadkowych, zamierzał zająć co najmniej od 1739 r. zagwarantowaną przez Francję część Księstwa Bergu i władztwa Ravenstein3. Jednak, kiedy pozyskanie Dolnego Śląska, a potem całej prowincji śląskiej, stawało się coraz bardziej realne, kwestie dziedzictwa julijsko-bergijskiego schodziły na plan dalszy. Każdy krok łamiący układ z 1739 r. uderzałby we Francję. Monarcha był zdania, że „w interesie Francji jest utrzymanie słabego sąsiada na brzegach Renu, nie będzie więc tolerować silnych i skłonnych do konfliktu książąt”. Gdyby pruska armia została zgromadzona nad Renem, tak jak to zamierzał w 1738 r. Fryderyk Wilhelm I, to wówczas jądro państwa i zaplecze armii zostałyby wystawione na zagrożenie ze strony Hanoweru i Saksonii. Z kolei gdyby król pozostawił część wojsk do osłony Marchii Brandenburskiej, to byłby na obu kierunkach zbyt słaby.

Dlatego też wkroczenie na Śląsk, na obszarze którego znajdowały się wówczas tylko nieliczne austriackie załogi, zapowiadało łatwy i szybki sukces4. Prowincja śląska granicząca z Marchią, ze swym dogodnym położeniem geograficznym, stanowiła idealne uzupełnienie terytorialnego kształtu Prus wzdłuż biegu Odry. Fryderyk II nie zamierzał też przestrzegać sankcji pragmatycznej zwłaszcza po zachowaniu Austriaków w 1738 r. względem jego ojca. Zgodne z prawem dawne roszczenia pruskie dotyczące Śląska nawiązywały do układu z 1537 r. o dziedziczeniu księstw legnickiego, brzeskiego i wołowskiego, odwoływały się do prawa dziedzictwa wygnanego w 1621 r. margrabiego Jana Jerzego księcia Karniowa5, syna elektora Joachima Fryderyka6, uznanego przez Austrię w 1686 r., a także uwzględniały czasową przynależność powiatu świebodzińskiego do Marchii Brandenburskiej7. Powiat ten został oddany w 1695 r., jednak od tego momentu Austriacy wymagali od Brandenburgii aktu zrzeczenia się praw do wszystkich, wymienionych wyżej księstw śląskich. W Wiedniu nie zapomniano o pruskich pretensjach, te zaś, jak się miało okazać, ponownie ujrzały światło dzienne.

Uznanie praw 22-letniej Marii Teresy8 do tronu węgierskiego i czeskiego oraz akceptacja kandydatury na cesarza jej małżonka Franciszka Stefana księcia Lotaryńskiego9, Wielkiego Księcia Toskanii, spotkała się z oporem mocarstw europejskich. Akces do habsburskiego spadku zgłosiły wkrótce Hiszpania, Sardynia, Bawaria i Saksonia. Do tronu cesarskiego pretendował również elektor Bawarii Karol Albert10, który cieszył się poparciem Francji. Faktem o niewątpliwie dużym znaczeniu dla polityki pruskiej było rosnące napięcie w stosunkach angielsko-francuskich, które Fryderyk II planował wykorzystać wchodząc w przymierze z którąś ze stron. Prusy w zbliżającym się konflikcie zamierzały użyć prawie 100 tys. armię, słusznie uznając ją za swój największy atut.

Fryderyk II w późniejszym okresie oceniał wyprawę na Śląsk jako realizację młodzieńczego zapału i ambicji. Pomijając jednak tę motywację, należy stwierdzić, że monarcha był świadomy konieczności zapewnienia Prusom stabilnej pozycji na arenie międzynarodowej. Prawa Domu Brandenburskiego do śląskich księstw dawały królowi odpowiedni pretekst prawny do wszczęcia procesu roszczeniowego, choć w chwili podjęcia decyzji o konflikcie monarcha nie mógł przypuszczać, jak drogo wojna ta będzie kosztować państwo pruskie. Moralnym usprawiedliwieniem podjętych kroków była konieczność realizacji praw swego kraju oraz przekonanie, że wyłącznie sukcesy wojenne decydują o sile i sukcesach państw.

1. Zajęcie Śląska

W dniu 28.X.1740 r. przebywający w Rheinsbergu11 król poinformował feldmarszałka hr. von Schwerina i ministra Heinricha von Podewilsa12 o decyzji zajęcia Śląska. Nie było wątpliwości, że rząd w Wiedniu nie zaakceptuje pruskich żądań dotyczących Śląska, jeśli rozmowy nie zostaną podparte krokami wojennymi. Ponieważ na razie ważnym było opanowanie kraju pozbawionego prawie wojska, to liczebność wystawionych w pierwszej kolejności sił pruskich miała być stosunkowo nieduża. Wydawało się nawet, że korzystniejszym będzie oszczędzenie śląskich zapasów zboża po nieudanych żniwach w 1740 r. i zapełnienie magazynów w następnym roku. Gdyby wkroczyła silna armia, to wyczerpałaby je już podczas zimy.

Po tym jak pod koniec października król zarządził powrót urlopowanych oficerów, 8 listopada wydał pruskim regimentom rozkaz gotowości do wymarszu „w ciągu trzech tygodni”. Przywołano urlopowanych żołnierzy, wypłacono dodatki ekwipażowe z nowego skarbca i zakupiono konie. W celu zmylenia szpiegów regimentom berlińskim rozkazano marszruty w kierunku Halberstadt13. Wszystko odbywało się zgodnie z pruskim porządkiem, a marsze koncentrujące armię mogły się rozpocząć w wyznaczonym terminie. Na rozkaz króla dowództwo nad Corps d’armée przeznaczonym do wkroczenia na Śląsk otrzymał feldmarszałek hr. von Schwerin. Książę von Anhalt-Dessau14, którego żywotna ambicja wojskowa została mocno urażona, otrzymał jedynie łaskawe zapewnienie, ale w końcu musiał jednak usłyszeć, że świat nie powinien uwierzyć, że „król pruski maszeruje z ochmistrzem dworu na wojnę”.

Do 15 grudnia oddziały armii pruskiej zgromadziły się w okolicach Krosna. Ponieważ nie był brany pod rachubę opór Austriaków w otwartym polu, a i zakładanie obozu nie było konieczne, więc namioty i pozostały ciężki ekwipunek polowy nie został zabrany. Zakazano też używania wprowadzonych w 1738 r. tzw. „białych kitli”15 przy pracach w szańcach.

Piechota pruska składała się z 10 regimentów: Alt-Borck (nr 22), Schwerin (nr 24), Sydow (nr 23), Kleist (nr 26), Grevenitz (nr 20), Jeetze (nr 30), Bredow (nr 7), Markgraf Heinrich (nr 12), Derschau (nr 18) i la Motte (nr 17). Zgodnie z rozkazem z 15.XI.1740 r. wymaszerowano w podwojonym składzie żołnierzy nadkompletowych (10 w kompanii muszkieterów, 8 w kompanii grenadierów). W związku z powyższym regimenty piechoty liczyły po 50 oficerów, 118 podoficerów, 6 oboistów, 6 fajfrów, 38 doboszy, 12 cieśli, 196 grenadierów, 1220 muszkieterów, czyli 1648 osób. Siła piechoty pruskiej wynosiła więc łącznie 16 460 żołnierzy, bez sztabu niższego16 (wliczając 12 felczerów kompanijnych) i bez pachołków17. Podwojenie liczby żołnierzy nadkompletowych miało miejsce przy każdorazowej mobilizacji wojsk, a podana powyżej wysokość nadkompletów stała się regułą18. W dniu 29.XI.1740 r. król rozkazał, żeby kompanie ustawiały się w 3 szeregi, przy czym po włączeniu 2 nadkompletowych kompania liczyła 38 rot, co dawało po 114 ludzi w kompanii. Batalion muszkieterów miał 190 rot i liczył 570 uzbrojonych żołnierzy. W każdej kompanii znajdowało się 8 nadliczbowych bez broni, w batalionie było zatem łącznie 40 ludzi tej kategorii. Nadkompletowi wchodzili najczęściej na miejsce odkomenderowanych czy chorych żołnierzy i służyli jako rezerwa dla uzupełniania strat. Z tego powodu regimenty zabierały w pole więcej nadliczbowych żołnierzy, tak aby móc utrzymać przepisaną liczbę rot19.

Kawaleria składała się z jednego szwadronu regimentu Gensdarmes (który składał się z jeźdźców wybranych z całego pułku i przeznaczonych do ochrony króla), ponadto z regimentu konnego Markgraf Friedrich, regimentu grenadierów konnych Schulenburg i regimentu dragonów von Bayreuth, dalej z 3 szwadronów korpusu przybocznego (Leibkorps) i pruskiego korpusu huzarów, łącznie były to 32 szwadrony. Dopiero w styczniu 1741 r. do armii pruskiej dołączyli pruscy huzarzy. Wraz z nimi kawaleria, której regimenty utrzymywały również żołnierzy nadkompletowych, liczyła 1 tys. jeźdźców, 3,3 tys. dragonów i 873 huzarów, co dawało łącznie 5173 osób bez sztabu niższego i pachołków20.

Artyleria dowodzona przez majora von Merkatza21 składała się z 20 armat 3-funtowych, 4 armat 12-funtowych, 4 haubic 18-funtowych i 6 50-funtowych moździerzy – łącznie było to 34 działa oraz 20 pontonów. W skład artylerii wchodziło 8 oficerów, 18 ogniomistrzów22 i podoficerów, 20 bombardierów23, 3 doboszy, 125 kanonierów oraz 2 podoficerów pontonowych i 20 pontonierów. Łącznie do korpusu artyleryjskiego należało 205 osób. Pociągi artylerii składały się ze sztabu niższego, rzemieślników (w tym 21 cieśli), 6 wagenmistrzów24, 12 dozorców wozów (Schirrmeister) i 403 pachołków z 918 końmi i 213 wozami. 20 armat 3-funtowych zostało przydzielonych po 2 do 10 regimentów piechoty. Przydział ten miał charakter czysto taktyczny i nie obciążał etatów pułkowych.

Polowemu Komisariatowi Wojny, na czele którego stali tajni radcy finansów von Münchow25 i von Reinhard26, podporządkowano Wojenną Kasę Polową. Za jej prowadzenie uczyniono odpowiedzialnym radcę Köppena. Nadintendentowi (Oberproviantmeister) podlegali pracownicy zajmujący się zaprowiantowaniem oraz transportem zaopatrzenia, łącznie były to 183 osoby, w tym 132 mistrzów piekarzy i pomocników piekarzy. Czterokonne wozy prowiantowe (wozy chlebowe), po jednym dla każdej kompanii i szwadronu, były przydzielane oddziałom każdorazowo przed wymarszem i stanowiły własność królewską, podczas gdy podobne czterokonne wozy kompanijne (tzw. Rüstwagen) były własnością kapitana27. Wyłącznie kapitanowie, nigdy zaś oficerowie niżsi, mogli zgodnie z regulaminem wziąć wóz na własny użytek. Każda kompania poza wozem chlebowym posiadała jeszcze dwa wozy do przewożenia pakunków.

Lazaret podlegał lekarzowi polowemu dr. Lesserowi28 i chirurgowi sztabowemu dr. Holtzendorffowi29. Personel początkowo liczył 28 osoby i podporządkowany był inspektorowi lazaretu, który był oficerem. Dwa czterokonne wozy apteki polowej znajdowały się przy taborze artyleryjskim. Każdy felczer regimentowy otrzymywał środki do wypełnienia apteczek polowych (200 talarów na każdy regiment) oraz dodatkowo 4 racje dla koni.

W dniu 24 listopada król wydał rozkaz gabinetowy skierowany do starszego łowczego Joachima Schencka, nadzorcy Dworu Łowieckiego i Zbrojowni Łowieckiej w Poczdamie, w którym zawarto informację o nadaniu Schenckowi stopnia kapitana gidów (Capitaine des guides), „którego zadaniem było zorganizowanie przewodników terenowych na obszarach, na które wkraczała armia, stałe utrzymywanie ich przy wojsku tak, aby zawsze służyli za przewodników podczas marszu armii czy dla oddziałów wydzielonych, którzy znają wszystkie dobre drogi i mosty”. Kapitan otrzymał pomocnika i miał za zadanie wybrać 12 konnych jegrów, „którzy muszą być zaufanymi i rozsądnymi ludźmi”. Nosili oni zielone mundury, byli uzbrojeni we własną broń palną oraz kordelasy, posiadali ponadto parę pistoletów oraz poruszali się na mniejszych koniach. Ten mały oddział podlegał władzy adiutanta generalnego hr. Hackego, który był jednocześnie nadwornym łowczym i wchodził w skład kwatery generalnej króla. Z tej grupy jeźdźców wywodził się konny polowy korpus jegrów.

Armia austriacka po pokoju w Belgradzie30 (18.IX.1739 r.) kończącym nieudane zmagania z Turkami udała się na leże zimowe na Węgry. Również w 1740 r. przebywała tam większa część wojsk austriackich. Tylko nieliczne oddziały skierowano na tereny niemieckie i czeskie. Na terenie całego Śląska w październiku 1740 r. stacjonował zaledwie jeden regiment piechoty w sile 1,7 tys. żołnierzy, a w Brzegu przebywała ochotnicza kompania (garnizon twierdzy) w sile 300 żołnierzy. W listopadzie na Śląsk skierowano dodatkowe 3 pułki piechoty o łącznej sile 4,7 tys. żołnierzy, a na początku grudnia doszło do tego 8 kompanii dragonów, liczących około 560 ludzi. Komendantem Twierdzy Głogów, na którą najpierw musiało wyjść pruskie uderzenie, był gen. por. hr. Wenzel Wallis31, a tamtejsza załoga liczyła około 1,3 tys. żołnierzy32.

Pamiętnym dniem był 16 grudnia, gdy oddziały pruskie przekroczyły granicę ze Śląskiem. Król, będący w podniosłym nastroju, tymi słowy opisał tę chwilę w liście do ministra Podewilsa: „przy łopoczących chorągwiach i odgłosach muzyki przekroczyłem Rubikon”. W rzeczywistości fakt ten miał decydujące znaczenia zarówno dla panowania króla, jak i dla losów całego państwa pruskiego.

Podczas gdy Fryderyk II rozkazał oddziałom lewego skrzydła otoczyć Głogów po obu stronach Odry, Schwerin (dowodzący prawym skrzydłem armii)33 kierował się dalej w stronę Legnicy. Regimenty zajęły kwatery, a ludność wsi dostarczała zaopatrzenie. Król wskazywał wielokrotnie na przyjazny stosunek miejscowych. Zwłaszcza protestanccy mieszkańcy Dolnego Śląska cieszyli się na widok armii pruskiej. W krótkim odstępie czasu na terenie prowincji pojawił się 2. corps d’armée pod dowództwem generała księcia Fryderyka Wilhelma von Holstein-Becka34, którego mobilizację król zarządził w dniu 25.XI.1740 roku. Był on przewidziany do zablokowania Głogowa i składał się z 7 batalionów, w tym 2 z regimentu piechoty Markgraf Karl (nr 19), oraz 5 batalionów grenadierów, które zostały utworzone poprzez połączenie kompanii grenadierskich z kolejnych 10 regimentów piechoty. To samo stało się następnie w przypadku 10 regimentów piechoty pierwszego korpusu. W ten sposób powstało 10 batalionów grenadierów po 4 kompanie każdy35. Batalion grenadierów miał 120 rot, czyli 360 ludzi pod bronią, poza tym posiadał 32 nieuzbrojonych nadliczbowych. Do II Korpusu należał również regiment Leibkarabiniers, 5 ciężkich szwadronów dragonów Platen, oddział wydzielony artylerii w sile 45 ludzi (4 armaty 12-funtowe, 4 moździerze 50-funtowe i stosowna ilości amunicji). Wojska te liczyły (bez sztabu niższego i pachołków) 5559 żołnierzy. W ten sposób siła bojowa oddziałów pruskich na Śląsku wzrosła do poziomu 27,4 tys. żołnierzy zgrupowanych w 32 batalionach i 42 szwadronach z 42 działami. Artyleria wraz z całym taborem liczyła w dniu 1.I.1741 r. 901 żołnierzy z 1287 końmi i 288 wozami.

Jeszcze przez dłuższy czas Austriacy nie byli w stanie wystawić odpowiedniej liczby wojsk przeciwko tym pruskich siłom, pomimo iż w międzyczasie kolejne oddziały austriackie otrzymały rozkaz marszu na Śląsk. Generał porucznik Maximilian Ulysses hrabia Browne36 objął dowodzenie nad wojskami austriackimi na Śląsku37 z wyłączeniem oddziałów w twierdzach.

Podczas gdy gen. por. ks. Leopold von Anhalt-Dessau z II Korpusem przejął blokadę Głogowa, król z częścią wojska kontynuował marsz w kierunku Wrocławia. Stolica Śląska była świadoma swojego prawa do uniknięcia okupacji ze strony austriackiej. Król, któremu tymczasowo zależało na tym, aby wróg nie usadowił się w stolicy, uznał swobodę garnizonową w obrębie wałów miasta wprawdzie tylko „przy obecnej sytuacji politycznej i tak długo jak ona będzie trwać”38. W tym czasie Browne, skoncentrowawszy niewielką liczbę wojska w okolicach Oławy, pozostawił 2 tys. żołnierzy w brzeskiej twierdzy pod dowództwem generała majora hr. Piccolominiego39 i zawrócił swe siły w stronę Nysy, gdzie dotarłszy wraz z 2,5 tys. żołnierzami zajął pozycję na południe i zachód od twierdzy. Pozostawiony w Oławie mały garnizon40 skapitulował bez większego oporu [8 stycznia – przyp. PM]. Brzeg z kolei został zablokowany przez siły pruskie pod dowództwem generała majora von Kleista41. Feldmarszałek Schwerin, który powoli kierował się przez Świdnicę w stronę Nysy, otrzymał od króla wsparcie w postaci dodatkowych pododdziałów po to, by szybko przejąć ważny punkt. Książę von Anhalt otrzymał rozkaz możliwie szybkiego przerzucenia, przy pomocy wystawionych przez śląskich chłopów podwodów, całej ciężkiej artylerii spod Głogowa do Nysy.

W dniu 9.I.1741 r. w rejonie Ligoty Wielkiej na zachód od Otmuchowa doszło do potyczki między pruskimi huzarami a dragonami Lichtensteina, w której wroga brawurowo zaatakował porucznik Michael Milovitz (długo służący w armii pruskiej Węgier) z korpusu przybocznego huzarów. Był to pierwszy oficer pruski, który poniósł śmierć w tej wojnie.

W leżącym na wzniesieniu nad miastem, starym zamku biskupim w Otmuchowie 5 austriackim kompaniom grenadierów odcięto odwrót na południowy brzeg Nysy. Po dzielnym oporze grenadierzy dostali się do niewoli42. Mimo wielodniowego43 bombardowania nyskiej twierdzy (osłonionej przez wypełnione wodą fosy i silne obwałowania) i dużych szkód, jakie powstały w mieście, pułkownikowi baronowi von Rothowi udało się wraz z 1,6 tys. załogą utrzymać obronę. Regularnemu oblężeniu stanęły na przeszkodzie warunki atmosferyczne.