Atlas polskich strojów ludowych. Strój łowicki po 1953 roku ebook

ATLAS POLSKICH STROJÓW LUDOWYCH

CZĘŚĆ IV MAZOWSZE I SIERADZKIE ZESZYT 9

MAGDALENA BARTOSIEWICZ

STRÓJ ŁOWICKIPO 1953 ROKU

POLSKIE TOWARZYSTWO LUDOZNAWCZEWrocław 2014

ATLAS POLSKICH STROJÓW LUDOWYCH

wydawany przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze, ul. Szczytnicka 11, 50-382 Wrocław, tel. +48 71 321 16 10, tel./fax +48 71 321 16 14, e-mail: [email protected], www.ptl.info.pl

Redaktor naczelny:

Anna Weronika Brzezińska

Zastępca redaktora naczelnego:

Justyna Słomska-Nowak

Sekretarz redakcji:

Mariola Tymochowicz

Członek redakcji:

Alicja Mironiuk-Nikolska

Redakcja naukowa zeszytu:

Justyna Słomska-Nowak

Recenzenci:

Mirosława Drozd-Piasecka

Katarzyna Waszczyńska

Redakcja wydawnicza:

Justyna Słomska-Nowak

Projekt graficzny i skład:

Katarzyna Tużylak

Korekta:

Urszula Makowska

Na okładce wykorzystano motyw koralikowego haftu łowickiego, oprać, graficzne K. Tużylak

Autorka składa podziękowania za pomoc w realizacji publikacji: studentom z Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej UAM oraz Instytutu Kulturoznawstwa UMCS; Dagmarze Ufa-Bura, Andrzejowi Chmielewskiemu, Zbigniewowi Staniowi, Alicji Woźniak i Michałowi Świerczowi, Patrykowi Pawlaczykowi i Joannie Baruszek

Autorka dziękuje mieszkańcom Łowickiego za pomoc w realizacji badań, a rodzicom i teściom za wsparcie i wyrozumiałość

Redakcja i autorka dziękują Dyrekcji i Pracownikom Muzeum w Łowiczu za owocną współpracę i nieodpłatne udostępnienie materiałów do książki © Copyright by Polskie Towarzystwo Ludoznawcze and Magdalena Bartosiewicz

Publikacja ukazała się w ramach projektu Atlas Polskich Strojów Ludowych: kontynuacja prac wydawniczych, przeprowadzenie badań terenowych i kwerend źródłowych oraz cyfryzacja materiałów źródłowych i udostępnienie ich w Internecie, projekt nr 11H 12 0261 81, finansowanego ze środków Narodowego Programu Rozwoju Humanistyki

NARODOWY PROGRAM ROZWOJU HUMANISTYKI

ISBN 978-83-64465-02-4

ISSN 1899-2110

Druk: Partner Poligrafia Białystok

Spis treści

Wstęp

Zarys historyczny rozwoju stroju na badanym obszarze i jego opisy w literaturze i ikonografii

Zespoły pieśni i tańca

Kościół

Literatura i źródła ikonograficzne

Obecny stan stroju ludowego na badanym obszarze

Zasięg badanego stroju

Opis i zróżnicowanie stroju męskiego

Szczegółowy opis stroju męskiego

Kapelusz

Koszule

Spodnie

Bielizna

Sukmany

Pasy

Obuwie

Rękawki

Lejbik

Opis i zróżnicowanie stroju kobiecego

Szczegółowy opis stroju kobiecego

Koszule

Staniki

Zapaski na odziew(naramienne)

Chustki i chusty

Bluzki

Obuwie

Biżuteria i dodatki

Kiecki (wełniaki)

Fartuchy (zapaski) z samodziałów

Fartuchy z tkanin fabrycznych

Kożuchy

Stroje obrzędowe

Materiały i wytwórcy

Tkaniny

Zdobnictwo

Bibliografia

Summary

Zusammenfassung

Резюме

Wstęp

Strój łowicki po 1953 roku właśnie ukazujący się w ramach serii wydawniczej „Atlas Polskich Strojów Ludowych”, stanowi dalszą część książki Strój łowicki autorstwa Jadwigi Świątkowskiej, wydanej przez Polskie Towarzystwo Ludoznawcze w 1953 roku. Opracowywała go w oparciu o badania terenowe i ankietowe prowadzone w okresie międzywojennym i tuż po II wojnie światowej. Wykorzystała także zbiory utworzonego po wojnie Muzeum w Łowiczu z bogatym działem etnograficznym, posiadającym spuściznę po działającym od 1910 roku w Łowiczu Muzeum Etnograficznym PTK, którego twórczynią była Aniela Chmielińska. „Atlas” Jadwigi Świątkowskiej obejmuje opis stroju łowickiego i jego rozwoju od 1. połowy XIX do lat 40. XX wieku. Natomiast Strój łowicki po 1953 roku opisuje historię, rozwój i stan stroju łowickiego od 2. połowy XX wieku po czasy współczesne, czyli do 2014 roku. Znajdują się w nim odniesienia do informacji zawartych w poprzedniej części „Atlasu”, głównie do okresu międzywojennego. Wynika to z faktu, iż stroje łowickie noszone obecnie są w dużej mierze oryginalnymi ubiorami z tego przedziału czasowego lub zostały wykonane na nowo i wzorowane na panujących ówcześnie modach.

Praca ta jest efektem kilkuletnich penetracji terenowych autorki połączonych z gromadzeniem dokumentacji fotograficznej (współczesnej i archiwalnej) oraz częstych kontaktów z aktywnie działającymi w Łowickiem twórcami zajmującymi wytwarzaniem stroju i w różnej formie go propagującymi. Autorka w opracowaniu bazowała także na kolekcji strojów znajdujących się w zbiorach łowickiego muzeum, gromadzonych od od lat 50. XX wieku przez kolejnych kustoszy działu etnograficznego - Henryka i Annę Świątkowskich1 oraz Elżbietą Miszczyńską. Przystępując do pracy nad „Atlasem” przeprowadzono kwerendy w muzeach posiadających największe i reprezentatywne dla różnych okresów historycznych zbiory łowickich strojów ludowych oraz archiwalia z nimi związane: w Muzeum w Łowiczu, Państwowym Muzeum Etnograficznym w Warszawie i Muzeum Archeologicznym i Etnograficznym w Łodzi. Istotne z punktu widzenia tematu były także kwerendy w Muzeum Regionalnym im. Wł. St. Reymonta, Galerii Staroci i Pamiątek Regionalnych Zbigniewa Stania w Lipcach Reymontowskich (Il. 139), Muzeum Ludowym Rodziny Brzozowskich w Sromowie i galerii Adama Głuszka w Dąbrowicach. Ważnym elementem w gromadzeniu materiału były badania terenowe, w których wzięli udział studenci Instytutu Etnologii i Antropologii Kulturowej Uniwersytetu im. A. Mickiewicza w Poznaniu, studenci (Il. 9-13) i opiekunowie zrzeszeni w Kole Naukowym Folklorystów i Etnologów Uniwersytetu Marii Curie Skłodowskiej w Lublinie dziłającym przy Instytucie Kulturoznawstwa oraz wolontariusze. Przeprowadzono 60 wywiadów (z zapisem w formie cyfrowej) w 25 miejscowościach na terenie całego regionu. Ponadto pozyskano 17 ankiet rozesłanych przez Muzeum w Łowiczu do gmin i instytucji z terenu powiatu skierniewickiego, łowickiego i ościennych. Materiał z badań wzbogaci archiwum Muzeum Łowiczu.

Strój łowicki jest jednym z najbardziej rozpoznawalnych i żywotnych polskich strojów ludowych (Il. 42). Jest wytwarzany i noszony do dziś. Dotyczy to przede wszystkim stroju kobiecego, który jeszcze w początkach 1. połowy XX wieku noszony był głównie przez starsze kobiety prawie na całym obszarze jego występowania, zarówno na co dzień, jak i od święta (Il. 1, 3, 4, 5). Dokonująca się stopniowo zmiana funkcji stroju z ubioru codziennego, świątecznego na reprezentacyjną i kostiumową nie zniwelowała jego znaczenia w kształtowaniu i określaniu współczesnej tożsamości mieszkańców regionu (co potwierdziły badania). Dużą rolę w sposobie współczesnego funkcjonowania stroju łowickiego, szczególnie wśród młodszych mieszkańców regionu, odegrała kultura masowa i media oraz jego intensywna promocja prowadzona szczególnie przez odpowiednie wydziały miasta Łowicza i powiatu łowickiego oraz powstałe w 2007 roku Centrum Kultury Turystyki i Promocji Ziemi Łowickiej.

1. Pocztówka, „Włościanki z Głuchowa”, wyd. K. Wojutyński, ok. 1905 r. Zbiory Z. Stania

2. Pocztówka „Księżak”, wyd. Bracia Rzepkowicz, z ok. 1905 r. Zbiory Z. Stania

3. Pocztówka, „Włościanki z Głuchowa”, wyd. K. Wojutyński, ok. 1905 r. Zbiory Z. Stania

4. Fotografia ślubna, Zapady, pocz. XX w. Zbiory Z. Stania

5. Pocztówka, „Typy z Księstwa Łowickiego”, Kriegsschauplatz (z placu boju), 1914/1915 r. Kolekcja J. Chlebnego. Archiwum w Łowiczu.

6. Pocztówka, „Księżacy z pod Łowicza (gub. Warsz.)”, wyd. K. Wojutyński, pocz. XX w. Kolekcja J. Chlebnego. Archiwum Muzeum w Łowiczu

Ostatnimi laty łowicki strój ludowy przeżywa swoisty renesans. Stał się swego rodzaju synonimem oraz symbolem ludowości i folkloru. Wykorzystywany jest szeroko w promocji łowickiej i polskiej kultury na poziomie lokalnym, regionalnym i międzynarodowym. Do dziś pozostaje ubiorem efektownym i paradnym, noszonym z niezwykłą dumą przez mieszkańców regionu. Co ciekawe zakładany jest też okazjonalnie przez osoby, których związki z Łowickiem są dość dalekie. Jego walory kolorystyczne i dekoracyjność sprawiły, że stanowi obiekt niezmiennego zainteresowania osób prywatnych, ludoznawców, regionalistów, kolekcjonerów i muzealników. Inspiruje fotografików, artystów i projektantów.

Obszar rdzenny, na którym strój łowicki jest i był noszony to wsie w Polsce środkowej, położone na nizinnych terenach południowo-zachodniego Mazowsza (Równinie Kutnowskiej, Równinie Łowicko-Błońskiej, Wzniesieniach Łódzkich i Wysoczyźnie Rawskiej), na monotonnie płaskich obszarach powiatu łowickiego i bardziej urozmaiconej wyżynnej części powiatu skierniewickiego. Ziemie te leżą w dolinie rzeki Bzury i jej dopływów, spośród których największe stanowią Mroga na zachodzie i Rawka na wschodzie2.

Współczesny powiat łowicki to gminy: Bielawy, Chąśno, Domaniewice, Kiernozia, Kocierzew Południowy, Łowicz, Łyszkowice, Nieborów, Zduny i Łowicz. Powiat Skierniewicki tworzą gminy: Bolimów, Głuchów, Godzianów, Kowiesy, Lipce Reymontowskie, Maków, Nowy Kawęczyn, Skierniewice i Słupia. Powiaty znajdują się w województwie łódzkim na trasach ruchliwych połączeń drogowych, m.in otwartej w 2012 r. autostrady A2, w bliskim sąsiedztwie aglomeracji warszawskiej i łódzkiej. Przez ich tereny biegną szlaki kolejowe, rozwijające się od XIX wieku, łączące Skierniewice z Łodzią i Warszawą oraz Łowicz z Łodzią, Warszawą i Poznaniem. Oba miasta regionu są także połączone linią kolejową. Powiaty to obszary typowo rolnicze, o niskim odsetku upraw sadowniczych i niewielkim (poza obszarami Puszczy Bolimowskiej) stopniu zalesienia. Powiat łowicki i północno-zachodnią część powiatu skierniewickiego łączy wspólna przeszłość historyczna i etniczna. Na ich obszarze znajdują się ziemie określane jako region łowicki, także jako Ziemia Łowicka czy Łowickie. Spośród gmin współczesnych powiatów są to w łowickim: Chąśno, Domaniewice, Kocierzew Południowy, Łowicz, Łyszkowice, Zduny, a w skierniewickim: Głuchów, Godzianów, Lipce Reymontowskie, Maków, Skierniewice i Słupia.

7. Ekspozycja Muzeum Etnograficznego PTK w Łowiczu założonego przez A. Chmielińską, po 1910 r. Archiwum Muzeum w Łowiczu

Zasadniczy wpływ na wyodrębnienie w XX wieku regionu łowickiego, którego mieszkańcy określali swoją tożsamość w dużej mierze poprzez ubiór, wywarł fakt ukształtowania się już w średniowieczu jednostki administracyjno-gospodarczej, jaką było Księstwo Łowickie będące kościelną własnością arcybiskupów gnieźnieńskich. Leżało ono na terenach historycznych województw rawskiego i łęczyckiego, na ziemiach: sochaczewskiej, gostynińskiej i rawskiej. Obszar Księstwa - pierwotnie kasztelanii - od wieku XIV aż po wiek XIX nie ulegał większym zmianom. Rozpościerał się pomiędzy Rawą Mazowiecką, Brzezinami, Jeżowem, Głownem, Bielawami, Sobotą, Kiernozią, Sochaczewem i Bolimowem (wymienione miejscowości nie wchodziły w skład Księstwa) i Skierniewicami (leżącymi w jego granicy i od 2. połowy XVTII wieku stanowiącymi siedzibę arcybiskupów, a od 1820 r. siedzibę administracyjną Księstwa).

Pierwotny zasięg występowania i noszenia stroju pokrywał się z historycznymi terenami Księstwa Łowickiego3. Od początku XX wieku, na skutek rodzimej migracji ludności, uległ on rozszerzeniu, a następnie ponownemu kurczeniu się w wyniku dokonujących się w 2. połowie XX wieku zmian kulturowych. Przemiany w XIX i XX wieku w polityczno-administracyjnym podziale Polski, formalnie miały niewielki wpływ na zasięg występowania stroju. Determinuje go do dziś w największym stopniu przynależność parafialna. Parafie zamieszkiwane przez Księżaków i ich potomków to: Złaków, Kocierzew, Bąków, Zduny, Kompina, Bednary, Chruślin, Domaniewice, Bełchów, Pszczonów, Maków, Lipce, Godzianów, Słupia, Janisławice, Białynin, Głuchów, Wysokienice oraz parafie łowickie i skierniewickie, do których należały wioski w pobliżu miast4

Wielowiekowa podległość władzy kościelnej, specyficzny sposób zarządzania oraz nieco większe w porównaniu do poddanych szlacheckich przywileje, jakimi cieszyli się Księżacy, odcisnęły wyraźne piętno na ich poczuciu odrębności kulturowej i terytorialnej, które przetrwało do czasów współczesnych.

Jeszcze w okresie międzywojennym wyraźnie dzielono Księstwo na stare (tereny będące dawną własnością arcybiskupią) i nowe. Do tego ostatniego zaliczano ok. 80 wsi położonych na terenach powiatów: kutnowskiego, gostynińskiego, błońskiego, sochaczewskiego, brzezińskiego i rawskiego, skolonizowanych przez Księżaków i powstałych głównie w wyniku parcelacji majątków dworskich5. Wśród dzisiejszych mieszkańców Łowickiego przetrwała też pamięć, że ich przodkowie podkreślali swoją odmienność od sąsiadów - chłopów zamieszkujących dobra szlacheckie i królewszczyzny zlokalizowane poza terenem rdzennego księstwa. Ci ostatni przez Księżaków określani byli pejoratywnie mianem szlachciorzy.

Przez cały okres pierwszej Rzeczypospolitej Księstwo stanowiło własność kościelną. W czasie rozbiorów początkowo jego obszar przypadł Prusakom (od 1793 r.), którzy dokonali kasaty dóbr kościelnych i zamienili je we własność rządową. W chwili utworzenia w 1807 r. Księstwa Warszawskiego, Napoleon podarował Księstwo marszałkowi Francji Louisowi Nicolasowi Davout. Po klęsce Napoleona dobra łowickie znalazły się w granicach Królestwa Polskiego, a car Aleksander Pierwszy nadał je swojemu bratu Księciu Konstantemu i jego żonie, Joannie z Grudzińskich, oficjalnie potwierdzając granice, używaną zwyczajowo nazwę ziem i nadanie tytułu książęcego.

W XIX w. obszar księstwa znalazł się w granicach nowo utworzonych powiatów: łowickiego i skierniewickiego, które znajdowały się na obszarze woj. warszawskiego, a po 1938 r. znalazły się w woj. łódzkim. Powiaty przetrwały do reformy administracyjnej w 1975 r., kiedy to utworzono województwo Skierniewickie, w skład którego wszedł cały teren dawnego powiatu skierniewickiego i powiat łowicki bez Głowna i Kiernozi, które znalazły się w województwie łódzkim6. W 1999 r., likwidując województwo skierniewickie, ponownie utworzono powiaty łowicki i skierniewicki.

Od początku XX w. Księżacy, choć niechętnie, zaczęli się osiedlać poza Księstwem. Podejmowali też pracę w innych regionach lub przenosili się do miasta. Widoczny był także ruch emigracyjny do Ameryki i na roboty sezonowe do Prus7. Zjawisko przenoszenia się do miast przybierało na sile od 2. połowy XIX w. W 1857 r. Łowicz liczył 5,5 tys. Osób, a Skierniewice 2,7 tys. W 1910 r. odpowiednio 15 i 10 tys.8 Kolejny znaczący przyrost ludności miast nastąpił w 2. połowie XX w. W latach 70. XX wieku Skierniewice liczyły 20,5 tys. mieszkańców, a Łowicz 17, 5 tys.; obecnie 50 i 30 tys.

Coraz częstsze kontakty z miastem oraz przenoszenie się chłopów ze wsi do miast na stałe były wynikiem rosnącej industrializacji i zwiększonych możliwości komunikacyjnych. Proces ten szczególnie był widoczny w 2. połowie XX w. Duże znaczenie miała bliskość Warszawy oraz Łodzi, gdzie od XIX w. rozwijał się intensywnie przemysł włókienniczy. Migracja ze wsi do miast przybrała wtedy na sile. Szczególnie młodsze pokolenia ciągnęły za pracą i mieszkaniem. W okresie PRL w Skierniewicach i Łowiczu powstawały duże zakłady przemysłowe (w pierwszym mieście: Zatra, Fumos, Rawent, Polfer, Mleczarnia, a w drugim: Syntex, Zakłady Przemysłu Owocowo-Warzywnego, Firma braci Urbanek). W Skierniewicach zaczęły funkcjonować Instytuty Sadownictwa i Kwiaciarstwa oraz Warzywnictwa. Powstała klasa chłopo-robotników utrzymujących się zarówno z pracy na roli, jak i w rozwijającym się przemyśle. Szczególnie wielu było ich we wsiach podmiejskich oraz leżących przy stacjach linii kolejowych.

8. Gospodynie w strojach z okresu międzywojennego podczas dożynek, Złaków Kościelny, 1970 r. Fot. Archwium Muzeum w Łowiczu

Zaznaczyć należy, że ludność dawnego Księstwa charakteryzowała zawsze duża jednolitość narodowościowa (Polacy) i wyznaniowa (rzymscy katolicy). Niewielka część Księżaków należała do kościoła Mariawitów9, powstałego na początku XX w. Do końca XVIII wieku na ziemiach biskupich obowiązywał zakaz osiedlania się innowierców. Od XIX w. na ziemiach Księstwa osiedlali się Żydzi, Niemcy i Rosjanie. Dotyczyło to głównie miast. Ewangelicy niemieccy zasiedlali także kolonie: Kochanów, Zawady, Zakulin, Bednary i Gągolin10.

Fakt podległości biskupom miał ważne znaczenie dla rozwoju gospodarczego łowickiej wsi. Ich opieka w czasach klęsk i nieurodzajów, większe przywileje i uposażenie w postaci ziemi i inwentarza11dla łowickich włościan przyczyniały się do ich zamożności. Już w końcu XVII w. w dobrach arcybiskupich pańszczyznę częściowo znoszono i wprowadzano czynsze. W wieku XVHI przeciętne gospodarstwo było włókowe12. W 1838 r. chłopi łowiccy zostali oczynszowani, a ukazem carskim w 1864 r. powszechnie uwłaszczeni, otrzymując na własność gospodarstwa od 17 do 28 ha13. Oczynszowanie było dla chłopów łowickich wyjątkowo korzystne, gdyż podatek, jaki mieli płacić, stanowił 1/3 dotychczasowych opłat czynszowych14. Znaczący wzrost zamożności łowickich włościan miał ogromny wpływ na rozwój kultury i sztuki ludowej. Ziemia stanowiła zawsze nadrzędną wartość. W okresie międzywojennym Księżacy starali się nie dopuszczać do rozdrabniania gospodarstw. Dysponowali 80% użytków rolnych, a gospodarstwa powyżej 5 ha stanowiły 74 % wszystkich, podczas gdy w kraju było to 33,1 %15. Taka sytuacja miała miejsce także w 2. połowie XX wieku, kiedy w Łowickiem dominowały wciąż gospodarstwa średniorolne16.

Stroje noszone przez sąsiadów Księżaków, podobnie jak strój łowicki, zaliczane są do grupy strojów pasiastych. W dużej mierze wykonywane były z samodziałowych tkanin lniano-wełnianych o splocie zwanym rypsem płóciennym. O odrębności regionalnej decydowała przede wszystkim kolorystyka tkanin, układ pasów, zwany raportem, oraz sposoby kroju odzieży i jej zdobienia. W Łowickiem i w sąsiednich regionach kobiety nosiły kiecki - wełniaki, koszule o kroju przyramkowym, kaftany, fartuchy do pasa i na odziew oraz chustki, a mężczyźni: koszule, kamizele, spodnie, pasy, spencery, sukmany i różnorodne nakrycia głowy.

Strój łowicki od początku XX wieku, na tle ubiorów sąsiednich, wyróżniał się niespotykaną gdzie indziej kolorystyką i bogactwem zdobień. Dlatego też stanowił odniesienie i wpływał na ubiór regionów sąsiednich. Ubiory noszone przez sąsiadów Księżaków nie wykazały, z wyjątkiem stroju rawskiego, tak dużej żywotności i ekspansywności jak strój łowicki.

9. Badania terenowe w Łowickiem, 10. Studentki UAM w Poznaniu podczas badań terenowych do „Atlasu”, 2013 r. Fot. M. Rudnicka Urzecze, 2014 r. Fot. M. Bartosiewicz

Regiony sąsiadujące z Łowickiem to: na południu rawsko-opoczyński, na zachodzie łęczycki, na północy sannicko-gąbiński. Strój rawsko-opoczyński, podobnie jak łowicki, noszony jest przez starsze i młode kobiety z okazji największych uroczystości kościelnych czy dożynek. W porównaniu do łowickiego tkaniny, z których jest szyty charakteryzują się bogactwem splotów tkackich oraz użyciem techniki zwanej iglicowaniem. Kolorystyka samodziałów jest ciemniejsza i stonowana. W niektórych tkaninach widać także wpływ mody łowickiej. Na kieckach i zapaskach brakuje haftów, a rolę zdobień pełnią czarne tasiemki i koronki. Gorsety początkowo wełniane lub lniano-bawełniane szyto także z aksamitu i jedwabiu. Koszule z kołnierzykiem wykończonym koronką tworzącą kryzę zdobiono białym haftem przeszywanym, liczonym, a następnie krzyżykowym i płaskim. W powszechnym użyciu były fabryczne chustki

13. Badania terenowe w Łowickiem, 2013 r. Fot. A. W. Brzezińska

12. Badania terenowe w Łowickiem, 2013 r. Fot. A. W. Brzezińska

11. Badania w terenowe w Łowickiem, 2013 r. Fot. A. W. Brzezińska

szalinówki i perkalowe, ręcznie wyszywane. Męski strój noszony jest obecnie sporadycznie. W przeszłości stanowiły go spodnie o kroju fartuszka wy m, koszule z bogato zdobionymi haftem gorsami, kamizele (lejbikl) i spencery z jedno-lub wielobarwnego samodziału, białe sukmany przepasane samodziałowym pasem, kapelusze świńskie ryjki i maciejówki.

Spośród omawianych, strój łęczycki zaginął już na początku XX wieku. Kobiety nosiły wełniaki z doszywanymi gorsetami, a także kaftanami o skromnej kolorystyce. Samodziały, z których szyto wełniaki były jednobarwne lub w pasy. Niektóre spódnice szyto z samodziału w pasy poziome. Ozdabiano je zakładkami i aksamitkami. Obok fartuchów do pasa i na odziew, szytych z pasiastych samodziałów, ubierano też fartuchy z tkanin fabrycznych bogato zdobione. Koszule dekorowano bardzo skromnymi haftami wykonanymi łańcuszkiem lub krzyżykami. Kobiety nosiły także kaftany o różnorodnych krojach, szyte z samodziałów, pluszu i aksamitu. Wśród nich najbardziej charakterystyczne były tzw. dulity o skomplikowanym kroju z falbanką z tyłu, noszone przez zamożniejsze chłopki. W użyciu były chusty szalinówki, tureckie, jedwabnice, a także charakterystyczne tylko dla Łęczyckiego, koronkowe chusty kamelowe z wielbłądziej wełny. Mężczyźni nosili koszule z płótna lnianego, czasem łączonego z perkalem (gors, kołnierzyk), spodnie lniane, jednobarwne lub lniano-wełniane prążkowane o zielonym tle, jednobarwne kamizele - lejbiki i spencery w poziome pasy na czerwonym tle. Sukmany czarne, granatowe lub zielone z zielonymi wyłogami. Do sukman nosili skórzane pasy.

Ubiór gąbińsko-sannicki, podobnie jak cały region odkryto w połowie XX w. Ze względu na położenie tereny te były pod silnymi wpływami Łowickiego (szczególnie południowy obszar regionu z parafią Kiernozią) oraz Kujaw. Strój kobiecy noszony był do lat 70. XX wieku. Kobiety nakrywały głowę tiulowym czepkiem bez band, owiniętym jedwabnicą. Nosiły także chustki: szalinówki i klasówki. Koszule z rękawami marszczonymi w mankiet ozdabiała biała kryza wykończona szeroką koronką. Pasiaste wełniaki ozdobione zakładką lub falbaną początkowo miały tło granatowe, czarne, fioletowe, a następnie czerwone. Od okresu międzywojennego noszono także sukienki z wełnianej, gładkiej tkaniny, kaźmiru, ozdabiane pasem wstążek lub fabrycznej koronki. Zapaski w różnych zestawach kolorystycznych zależnych od pory roku i okazji, na jaką je zakładano, ozdabiano zakładkami. Stanik szyto z czerwonego lub fioletowego adamaszku lub zielonego brokatu. Kaftany z ogonami z pasiastego samodziału lub tkanin fabrycznych, najczęściej w kolorze zieleni, ozdabiano szerokim pasem aksamitek lub gipiurą. Zimą kobiety nosiły także pasiaste lub czarne kaftany zdobione haftem koralikowym.

Strój męski zarzucony na początku XX wieku stanowiła biała koszula, na którą zakładano najczęściej czerwony kaftan oraz kamizelę o prostym kroju. Spodnie z fartuszkiem wpuszczano w wysokie buty. Mężczyźni nosili także czarne sukmany z klapkami i początkowo szerokie (ok. 15 cm) pasy z czerwonym tłem, a potem od początku XX wieku na modę łowicką z pomarańczowym. Popularnymi nakryciami głowy były granatowe maciejówki z czarnym daszkiem17.

I. Zarys historyczny rozwoju stroju na badanym obszarze i jego opisy w literaturze i ikonografii

Jadwiga Świątkowska analizując dostępny materiał badawczy do Stroju łowickiego opisała proces jego rozwoju od końca 1. połowy XIX w. do 1. połowy wieku XX. W latach 30.-40. XIX w. na wsi łowickiej powstają pierwsze ubiory wykonane z pasiastych tkanin samodziałowych. Ich intensywny rozwój w sferze kompozycji, kolorystyki i kroju następuje w 2. połowie XIX i 1. połowie wieku XX i związany jest przede wszystkim z uwłaszczeniem i wzrostem zamożności Księżaków oraz wprowadzaniem przez najbardziej utalentowane tkaczki, hafciarki i krawcowe nowych mód. W 2 połowie XX w. i w XXI w. przemiany zachodzące w stroju dotyczą przede wszystkim zmiany sposobu jego funkcjonowania w środowisku wsi z ubioru powszechnie noszonego na odświętny i sceniczny. Zaciera się, wyraźne dotąd, przypisanie odpowiednich strojów do sytuacji, miejsca i wieku noszących je osób. Przemiany dotyczą także ograniczenia wytwarzania i zaniku pewnych elementów odzieży oraz zamian w sposobie jej kroju, noszenia i zestawiania różnorodnych części. Przyczyną tego stanu rzeczy jest zaprzestanie funkcjonowania stroju w jego naturalnym kontekście - przede wszystkim, jako sfery życia codziennego. Intensywność noszenia stroju z okazji świąt dorocznych i rodzinnych z biegiem lat maleje i od II połowy XX wieku strój jest zakładany tylko z najbardziej uroczystych okazji. W związku z zanikiem tradycyjnej kultury i dokonującymi się zmianami społecznymi, ekonomicznymi i politycznymi zaczyna także pełnić funkcję kostiumu.

14. Chłopcy z Otolic, I Komunia Święta, 1. 30. XX w. Fot. Archiwum Muzeum w Łowiczu

Proces zarzucania tradycyjnych ubiorów rozpoczęty w międzywojniu miał różne przyczyny. Odzież noszona przez chłopów była traktowana przez samych mieszkańców wsi, należących w szczególności do młodego pokolenia, jako stygmatyzujący symbol zacofania i niższości klasy chłopskiej18. Wynikał on również z coraz częstszych kontaktów z miastem i chęcią upodobnienia się do jego mieszkańców. W Łowickiem w okresie międzywojennym dotyczyło to przede wszystkim stroju męskiego,

15. Gospodyni prezentująca sposób zakładania stroju, Goleńsko, 2007 r. Fot. M. Bartosiewicz

16. Twórca ludowy w rękawkach z haftem koralikowym założonych na bielonkę, 2014 r. Fot. M. Bartosiewicz

pomimo widocznego sprzeciwu ze strony rodzimego środowiska, o którym Aniela Chmielińska pisała: „(...) starsze kobiety nie chcą, aby ich synowie porzucali swoje ubranie, mówią one: gdy idzie Księżak w swoim stroju, to wiem, kto idzie, a jak się przebierze to nie wiem, czy to Żyd, czy Niemiec”19.

Na początku 2. połowy XX wieku tradycyjny strój nosili tylko nieliczni starzy gospodarze z okazji największych świąt kościelnych i rodzinnych, głównie w okolicach Łowicza, Złakowa, Zdun, Głuchowa czy Wysokienic. Młodzi mężczyźni i chłopcy ubierali się już po miejsku (Il. 14,150). Od lat 60. XX wieku tradycja noszenia stroju ograniczała się do uroczystości połączonych z procesjami: Bożego Ciała20 czy wielkanocnej rezurekcji, w których mężczyźni nosili chorągwie, krzyż i asystowali księdzu niosącemu monstrancję (Il. 102), a także do występów scenicznych. Początek XXI wieku to zauważalny wzrost ilości mężczyzn noszących ubiory odświętne. Obok starszych mężczyzn coraz liczniejszą grupę stanowią chłopcy idący w stroju do I Komunii Świętej, członkowie zespołów czy twórcy ludowi (Il. 16, 96) uczestniczący w warsztatach i kiermaszach rękodzieła.

Natomiast strój kobiecy wykazał o wiele większą zachowawczość (U. 131). Jeszcze w latach 50. i 60. XX wieku, wiele kobiet reprezentujących starsze pokolenie, nosiło go nie tylko od święta, ale także na co dzień. Młode kobiety (mężatki i panienki) i dziewczynki zakładały go w niedziele zwykłe i święta kościelne oraz uroczystości państwowe (Il. 214, 218). W tym okresie noszony był także z okazji I Komunii Świętej i ślubu. Strój stanowił nadal ubiór pogrzebowy starszych kobiet, a sporadycznie także panien. Tradycje noszenia i wytwarzania stroju kobiecego były kontynuowane we wszystkich księżackich parafiach, szczególnie w Złakowie, Kocierzewie, Głuchowie, Wysokiennicach, Godzianowie, Mąkolicach i we wsiach należących do parafii łowickich. Pomimo tego, że tak jak w okresie międzywojennym, dokonuje się licznych przeróbek a stare tkaniny są prute, to pozyskany na nowo surowiec (wełnę, sukno czy aksamit), którego brakuje w związku ze zniszczeniami wojennymi wykorzystuje się do wytwarzania nowych, modnych elementów odzieży, wzorowanych nie tylko na wkraczającej na wieś modzie miejskiej, ale także na tradycyjnych, księżackich ubiorach21.

Z kilku powodów łowicki strój kobiecy wykazywał większą żywotność niż jego wersja męska. Przyczyniła się do tego powszechna jeszcze po II wojnie światowej znajomość tradycyjnych sposobów wykonywania i zdobienia strojów oraz zachęcanie młodszych kobiet do kontynuacji tych umiejętności. Nie bez znaczenia były zabiegi starszego pokolenia dotyczące posiadania i noszenia tradycyjnych ubiorów. Gospodynie, z pieczołowitością przechowywały stroje odświętne i obrzędowe, które nosiły w młodości, z nadzieją, że być może w przyszłości będą je nosić ich córki i wnuczki. Powodem trwania strojów w niezmienionej od międzywojnia lub w „unowocześnionej” w okresie powojennym formie jest także duża ilość odzieży, jaką posiadały

17. Księżaczki z Otolic, ok. 1949 r. Fot. Archiwum Muzeum w Łowiczu

18. W drodze na odpust, Godzianów, ok. 1940 r. Fot. Archiwum Muzeum w Łowiczu

19. Księżaczki i ich stroje, 1934 r. Fot. Willem van de Poll, Kolekcja Narodowego Archiwum Królestwa Niderlandów, Haga. 2.24.14.02, sygn. 252-1296, licencja CC-BY-SA

20. Występ zespołu „Kolejarz” na scenie w Łazienkach Królewskich w Warszawie, 1. 60.-70. XX w. Fot. Archiwum Muzeum w Łowiczu

kobiety. Wynikało to w szczególności z bogactwa zestawów wianowych i ich uzupełniania przez młode mężatki (Il. 19). A. Chmielińska cytowała wypowiedź znajomej gospodyni zapraszającej na wesele córki: „A no swojej córce dam: osiem kiecek samych nowych, trzy w szerokie pasy dubeltowe (pomarańczowe), jedna w szerokie jasne (szafirowe), znuk jedna w zielone, no i w krateczkę bordową, a dwie mody najnowszej ciemne, jedną wełną tkane - ostróżkowa i wiśniowa (...) Do tych ośmiu kiecek to znuk są należące osiem fartuchów do chodu no i na odziew też osiem (...). Na zimę tośwa sprawieli tolubek, angierki dwie (...). Jedwabnie ma az seść (...), a salnówek każdego koloru (... 15 sztuk). Kosul dwadzieścia (...), seść chustecków do nosa (...), rękawki włóckowe z pacioreckami, pońcochów seść par (...)”22.

Nie zniwelowało tej obfitości, która zadziwia do dziś, zjawisko handlu strojami. W 2. połowie XX wieku młodsze pokolenie chętnie pozbywało się dawnych ubiorów traktując je jak rzeczy stare i niemodne, bez wartości materialnej, a co znamienne także sentymentalnej. Wsie łowickie penetrowały osoby trudniące się handlem „ludowizną”, które często za bezcen skupowały stroje, biżuterię a następnie oferowały do sprzedaży m.in. placówkom muzealnym, zespołom folklorystycznym oraz osobom prywatnym w kraju i poza jego granicami, czyniąc z tego procederu źródło zarobkowania.

21. Pocztówka z serii Malarstwo Polskie, „Łowiczanka”, F. Łubieński, wyd. AJ. Ostrowski, 1. 20. XX w. Z kolekcji J. Chlebnego. Archiwum Muzeum w Łowiczu

Latach 70. XX wieku przynoszą jednak powolny zanik tradycji noszenia stroju kobiecego. Podobnie jak wcześniej mężczyźni, kobiety noszoną go już tylko w największe uroczystości kościelne i państwowe oraz jako kostiumy sceniczne (Il. 20). Dziewczynki do I Komunii Świętej ubierają się w coraz bardziej modne białe sukienki (Il. 215), a następnie alby. Sytuacja taka trwa do lat 90. XX wieku. Od początku XXI wieku, w związku ze zmianami gospodarczymi w Polsce oraz wejściem w struktury Unii Europejskiej i polityką regionalną, widoczny jest powrót do podkreślania przez mieszkańców regionu, zwłaszcza kobiety, odrębności kulturowej właśnie poprzez ubiór ludowy. Jest on współcześnie zakładany przez coraz liczniejsze grono kobiet w różnym wieku i nadal wytwarzany. Widoczne jest także rosnące poczucie dumy z jego noszenia i posiadania.

Dzięki temu współcześnie do użytku powracają dawne, zarzucone elementy stroju: aksamitne bluzki, kocierzewskie kaftany, kiecki z jednobarwnych wełnianych samodziałów i naramienne zapaski. Elementy odzieży coraz częściej zaczynają być zestawiane dość dowolnie, bez przestrzegania dawnych kanonów np. łączy się kieckę i zapaskę wykonane wg dwóch różnych mód. W kompletowaniu i doborze posiadanych

22. Członkowie zespołu ludowego działającego przy Ognisku Księżackim Kultury Sztuki i Przemysłu Ludowego w Złakowie Kościelnym wraz z turstami przybyłymi na pokaz obrzędu weselnego, ok. 1930 r. Fot. H. Poddębski. Archiwum Muzeum w Łowiczu

elementów ubioru biorą górę nie zbiorowe, ale indywidualne gusta osób noszących strój (Il. 136). Starsze pokolenie oraz działające w regionie krawcowe i hafciarki starają się przestrzegać dawnych kanonów. Jest to dość łatwe w przypadku „starych” strojów, które się odnawia. Przy tworzeniu zupełnie nowych elementów odzieży coraz częściej decyduje gust i środki finansowe zamawiającego oraz jego skłonność do zawarcia kompromisu między tradycją a nowoczesnością, a także dostępność tkanin i dekoracji (Fot 137).

Należy podkreślić, iż tak jak to miało miejsce w 1. połowie XX wieku, najbardziej zachowawczy stosunek do tradycyjnych ubiorów mają nadal mieszkańcy wsi i parafii oddalonych od głównych ośrodków miejskich (Złaków, Głuchów, Wysokienice, Kocierzew, Mąkolice) (Il. 65,195). Na kształtowaniu pozytywnego stosunku do posiadania i noszenia stroju zaważyło w Łowickiem wyraźnie rosnące od początku XX wieku zainteresowanie kulturą regionu, połączone często z zachwytem ze strony mieszkańców miast, w tym osób związanych ze światem naukowym, politycznym i artystycznym (U. 21) oraz rola Łowicza, jako centrum regionalnego i miasta ważnego na turystycznej mapie Polski.

Od początku XX wieku powstają w regionie stowarzyszenia i instytucje kulturalne, które przyczyniają się do propagowania strojów i zachowania wiedzy o nich. Jedną z najbardziej znaczących było muzeum Polskiego Towarzystwa Krajoznawczego założone w 1910 r. przez Anielę Chmielińską, badaczkę i miłośniczkę kultury księżackiej. Muzeum funkcjonowało z przerwami do 1939 r. Strój łowicki prezentowany był nie tylko na muzealnych ekspozycjach (Il. 7), które zwiedzali turyści z kraju i zagranicy, ale także na organizowanych przez Chmielińską wystawach krajowych i regionalnych. Wystawy te, których w latach 1908-1931 Chmielińska zorganizowała dwadzieścia, odbyły się m.in. w Łowiczu, Warszawie, Grodzisku Mazowieckim, Kaliszu, Włocławku, Pradze Czeskiej, gromadząc wielotysięczną publiczność.

Obok muzeum PTK stowarzyszeniem, które popularyzowało w różnorodny sposób kulturę regionu było, tworzone w Złakowie Kościelnym od 1928 r., a oficjalnie otwarte w 1930 r. przez prezydenta Ignacego Mościckiego, Ognisko Księżackie Kultury Sztuki i Przemysłu Ludowego23. Powstałe z inicjatywy Wojewódzkiego Komitetu Regionalnego i Warszawskiego Towarzystwa Popierania Przemysłu Ludowego Ognisko, zgodnie z założeniami statutu, miało zrzeszać i wspierać artystów ludowych z Łowickiego w tym hafciarki i tkaczki, a także organizować zbyt ich wyrobów. Z ramienia TPPL Ogniskiem opiekowała się Jadwiga Chełmińska-Świątkowska. Przy Ognisku działał jeden z pierwszych regionalnych zespołów, który inscenizował dla polskich i zagranicznych turystów wesele łowickie (Il. 22).

W tym okresie działo także, powstałe wskutek zjednoczenia kółek rolniczych ziemiańskich i chłopskich, Okręgowe Towarzystwo Organizacji i Kółek Rolniczych. Organizowało ono, wraz ze zrzeszonymi w nim Kołami Gospodyń Wiejskich kursy kroju, szycia i haftu dla dziewcząt przyczyniając się do popularyzacji i trwania rękodzieła związanego z powstawaniem stroju24.

W 1934 roku w Łowiczu powstał Dom Ludowy, który stanowił swoiste powiatowe centrum kultury wsi. Był on siedzibą wszystkich powiatowych instytucji rolniczych i organizacji młodzieżowych. Jego pracownicy organizowali różnorodne uroczystości m.in. Święto Ludowe czy dożynki, w których uczestniczyli chłopi z powiatu łowickiego prezentując się w swoich regionalnych strojach25

Od okresu międzywojennego rozpoczyna się akcja gromadzenia stroju łowickiego w największych polskich muzeach etnograficznych oraz działach etnograficznych muzeów regionalnych i narodowych. Proces ten zostaje zintensyfikowany po II wojnie światowej. Obecnie największe zbiory stroju łowickiego posiadają: Muzeum w Łowiczu, Muzeum Etnograficzne i Archeologiczne w Łodzi, Centralne Muzeum Włókiennictwa w Łodzi, Państwowe Muzeum Etnograficzne w Warszawie, Muzeum Etnograficzne im. Seweryna Udzieli Krakowie, Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prufferowej w Toruniu, Muzeum Narodowe we Wrocławiu. Stroje z Łowickiego są istotnym elementem wystaw stałych prezentujących polskie stroje ludowe.

Kolekcja Muzeum w Łowiczu liczy ok. 1500 tys. sztuk elementów strojów i tkanin. Wśród tej

25. Dożynki w Spalę, przedstawicielki delegacji łowickiej, 1927 r. Fot. Narodowe Archiwum Cyfrowe

24. Odsłonięcie pominika Fryderyka Chopina w Łazienkach Królewskich w Warszawie, delegacja przedstawicieli Ziemi Łowickiej składa wieniec pod pominkiem, 1926 r. Fot. Narodowe Archiwm Cyfrowe

23. Pocztówka „Zwiedzajcie Łowicz i jego okolice”, wyd. Ministerstwo Komunikacji, 1929 r. Zbiory A. Chmielewskiego

liczby największą część zabytków stanowią ubiory kobiece. Muzealne zbiory łowickich tkanin i stroju prezentowano na licznych wystawach czasowych organizowanych w Muzeum w Łowiczu oraz w innych polskich i zagranicznych muzeach i instytucjach26. Dziś na bazie kolekcji ubiorów muzeum prowadzi szeroką działalność popularyzatorską i edukacyjną. Jej przykładem mogą być konkursy aktywizujące twórców oraz lekcje muzealne, dotyczące regionalnego stroju i tkaniny, skierowane do różnych środowisk i grup wiekowych (fot ekspozycja muzeum Łowiczu).

W powojennej Polsce nadal wyraźna była tendencja (rozwijana w międzywojniu a sięgająca okresu romantyzmu i pozytywizmu), traktowania kultury ludowej i jej wytworów, jako źródeł kultury narodowej. Strój łowicki prezentowany zarówno w kontekście istniejącej jeszcze tradycyjnej kultury ludowej, a także cieszący się coraz bardziej zainteresowaniem ze strony środowisk pozawiejskich, zaczął być traktowany jako reprezentatywny strój narodowy obok krakowskiego i podhalańskiego27. Jako przykład sztandarowego, polskiego stroju ludowego jest umieszczany m.in. w podręcznikach do edukacji wczesnoszkolnej. Do takiego postrzegania stroju łowickiego przyczyniała się w też w dużej mierze rosnąca aktywność społeczna i polityczna Księżaków, podkreślających przy każdej okazji swoje korzenie i dumę z posiadania i noszenia stroju. Od początku XX wieku w swoich barwnych strojach uczestniczą oni w różnorodnych wydarzeniach i uroczystościach państwowych (Il. 24, 25, 27).