Błądzą wszyscy (ale nie ja). Dlaczego usprawiedliwiamy głupie poglądy, złe decyzje i szkodliwe działania ebook

Wezmę pod uwagę każdy dodatkowy dowód, żeby potwierdzić słuszność przekonania, do którego doszedłem.

Lord Molson, polityk brytyjski (1903–1991)

Teoria dysonansu obaliła również pochlebny dla nas pogląd, że my, ludzie – Homo sapiens – przetwarzamy informacje w sposób logiczny i racjonalny. Okazało się, że jest zupełnie inaczej. Jeśli nowe informacje są zgodne z naszymi przekonaniami, to uznajemy je za wiarygodne i użyteczne – myślimy: „Zawsze to mówiłam!” Jeżeli jednak napływające informacje są niezgodne z naszymi przekonaniami, to uważamy je za błędne lub głupie: „Co za idiotyczny argument!”. Nasza potrzeba zgodności jest tak silna, że kiedy jesteśmy zmuszeni rozważyć dowody sprzeczne z tym, w co wierzymy, na ogół potrafimy znaleźć sposób, aby skrytykować, wypaczyć lub zignorować te informacje, a co za tym idzie – podtrzymać, a nawet umocnić, swoje dotychczasowe przekonania. Tę gimnastykę umysłową określa się mianem „błędu konfirmacji” (confirmation bias)[15]. Lenny Bruce, legendarny amerykański humorysta i komentator społeczny, opisał ją niezwykle obrazowo, komentując słynne starcie Richarda Nixona z Johnem Kennedym w roku 1960, podczas pierwszej w historii Stanów Zjednoczonych telewizyjnej debaty prezydenckiej:

Najpierw oglądałem tę debatę z grupką zwolenników Kennedy’ego, którzy mówili: „Nixon dostaje straszne baty”. Później wszyscy poszliśmy do innego mieszkania i spotkaliśmy tam fanów Nixona, którzy pytali: „Jak wam się podoba lanie, jakie Nixon spuścił Kennedy’emu?”. Wtedy zdałem sobie sprawę, że każda z tych grup tak bardzo lubiła swojego kandydata, iż musiałby on chyba spojrzeć prosto w obiektyw kamery i oświadczyć dobitnie: „Jestem złodziejem i oszustem, słyszycie? Jestem najgorszym z możliwych kandydatów na prezydenta!”, żeby jego zwolennicy dostrzegli, że coś jest nie w porządku. A nawet wtedy powiedzieliby: „Oto prawdziwie uczciwy człowiek. Trzeba być kimś, żeby się do tego przyznać. Właśnie taki człowiek powinien zostać prezydentem”[16].

W roku 2003, kiedy stało się oczywiste, że Irak nie dysponuje bronią masowej zagłady, Amerykanie, którzy popierali wojnę w Iraku i powody, z jakich prezydent Bush ją rozpoczął, zaczęli doświadczać dysonansu: „Wierzyliśmy prezydentowi i myliliśmy się (podobnie jak on)”. Jak rozwiązać ten problem? Dla Demokratów, którzy wcześniej sądzili, że Saddam Husajn dysponuje bronią masowej zagłady, rozwiązanie było stosunkowo proste: Republikanie znowu się pomylili; prezydent kłamał albo przynajmniej był nazbyt skłonny dawać wiarę nieprawdziwym informacjom; jaki byłem głupi, że mu uwierzyłem! Republikanie doświadczali dużo ostrzejszego dysonansu. Ponad połowa próbowała go złagodzić poprzez odrzucenie dostępnych informacji. W sondażu opinii publicznej przeprowadzonym przez firmę Knowledge Network osoby te wyraziły przekonanie, że w Iraku znaleziono broń masowej zgłady. Kierownik tego projektu badawczego powiedział: „U niektórych Amerykanów pragnienie popierania tej wojny jest tak silne, iż skłania ich do odrzucenia informacji, że w Iraku nie znaleziono broni masowej zagłady. Zważywszy na liczne doniesienia medialne oraz żywe zainteresowanie opinii publicznej nieudanymi poszukiwaniami tego rodzaju broni w Iraku, taki poziom niedoinformowania wskazuje, że niektórzy Amerykanie starają się uniknąć nieprzyjemnego doświadczenia dysonansu poznawczego”[17]. Z pewnością.

Neuropsychologowie wykazali ostatnio, że tego typu zniekształcenia poznawcze są trwale obecne w sposobie, w jaki ludzki mózg przetwarza informacje – każdy mózg, bez względu na sympatie polityczne swego właściciela. Na przykład przeprowadzone przez Drew Westena i jego współpracowników badanie, w którym grupa osób starała się przetworzyć zgodne lub niezgodne ze swymi przekonaniami informacje dotyczące George’a Busha i Johna Kerry’ego, podczas gdy pracę ich mózgu monitorowano przy użyciu rezonansu magnetycznego, wykazało, że rejony mózgu odpowiedzialne za racjonalne rozumowanie były niemal nieaktywne, kiedy badani stykali się z informacjami sprzecznymi z ich przekonaniami dotyczącymi danego polityka, a obwody emocjonalne rozświetlały się radośnie, gdy udało im się przywrócić zgodność[18]. Mechanizmy te stanowią neurologiczne wyjaśnienie spostrzeżenia, że kiedy mamy ugruntowaną opinię na jakiś temat, niezwykle trudno skłonić nas do jej zmiany.

Co interesujące, informacje całkowicie sprzeczne z naszym poglądem mogą tylko utwierdzić nas w przekonaniu o własnej słuszności. Autorzy pewnego eksperymentu zbadali postawy osób badanych wobec kary śmierci, a następnie poprosili zarówno jej zwolenników, jak i przeciwników o przeczytanie dwóch naukowych, dobrze udokumentowanych artykułów dotyczących kwestii wzbudzającej silne emocje, a mianowicie tego, czy kara śmierci skutecznie odstrasza potencjalnych sprawców od popełniania brutalnych przestępstw. Jeden z tych artykułów prowadził do wniosku, że tak, drugi – że nie. Gdyby badani przetwarzali informacje racjonalnie, to przynajmniej uświadomiliby sobie, że omawiane zagadnienie jest dużo bardziej złożone, niż dotąd sądzili, a co za tym idzie – w pewnym stopniu zbliżyliby się do siebie w swych przekonaniach dotyczących skuteczności kary śmierci jako środka odstraszającego. Tymczasem na podstawie teorii dysonansu poznawczego należało przewidywać, że czytelnicy znajdą sposób na wypaczenie treści obu artykułów. Powinni znaleźć powód, żeby przycisnąć do piersi artykuł zgodny ze swoimi poglądami i uznać go za niezwykle wartościowy. Powinni także ostro skrytykować artykuł sprzeczny ze swymi przekonaniami, wyszukując w nim drobne błędy i uznając je za ważne powody, z jakich nie należy się przejmować przedstawioną w tym tekście argumentacją. Rzeczywiście tak się stało. Każda ze stron nie tylko zdyskredytowała argumenty przeciwników, ale także utwierdziła się w przekonaniu o własnej słuszności[19].

Błąd konfirmacji jest także odpowiedzialny za to, że ludzie często spostrzegają brak dowodów jako dowód przemawiający za trafnością swoich przekonań. Kiedy FBI oraz pozostali śledczy prowadzący dochodzenie w tej sprawie nie znaleźli żadnych dowodów na to, że w społeczeństwie amerykańskim działają sekty satanistyczne, które dokonują rytualnych mordów niemowląt, osoby wierzące w istnienie takich sekt wcale się tym nie przejęły. Utrzymywały, że brak dowodów świadczy tylko o tym, jak źli i przebiegli są przywódcy owych sekt – zjadają te biedne niemowlęta do ostatniej kosteczki. Ofiarą takiego sposobu myślenia padają nie tylko fanatycy religijni i orędownicy psychologii popularnej. Kiedy Franklin D. Roosevelt podjął fatalną decyzję o przesiedleniu tysięcy Amerykanów pochodzenia japońskiego i zamknięciu ich w obozach do końca II wojny światowej, kierował się wyłącznie pogłoską, że Amerykanie pochodzenia japońskiego zamierzają sabotować działania wojenne Stanów Zjednoczonych. Ani wówczas, ani później nie było żadnych dowodów, które by potwierdzały prawdziwość tej pogłoski. Generał John DeVitt, dowódca sił amerykańskich na Zachodnim Wybrzeżu, przyznał, że służby wojskowe nie dysponowały żadnymi dowodami sabotażu lub zdrady przeciwko choćby jednemu obywatelowi amerykańskiemu pochodzenia japońskiego. „Sam fakt, że dotąd nie było żadnego sabotażu – powiedział DeVitt – stanowi niepokojące potwierdzenie naszych przypuszczeń, że takie działania zostaną podjęte”[20].

Teoria dysonansu poznawczego wyjaśniła dużo więcej niż tylko racjonalne twierdzenie, że ludzie przetwarzają informacje w sposób nieracjonalny. Pokazała też, dlaczego są równie tendencyjni już po podjęciu ważnej decyzji[21]. W znakomitej książce Na tropie szczęścia psycholog społeczny Dan Gilbert zastanawia się, jak zakończyłaby się historia przedstawiona w Casablance, gdyby Ingrid Bergman nie podjęła szlachetnej decyzji o powrocie do swego walczącego z nazistami męża, lecz została w Maroku z Humphreyem Bogartem[22]. Czy, jak przekonuje ją Bogart w rozdzierającej scenie pożegnania, żałowałaby tego – „może nie dziś, nie jutro, ale wkrótce – i to przez całe życie”? A może do końca życia żałowała rozstania z Bogartem? Gilbert przedstawia liczne dowody na to, że odpowiedź na oba pytania brzmi: „Nie”. W długiej perspektywie czasowej każda z tych decyzji uczyniłaby bohaterkę szczęśliwą. Bogart był niezwykle przekonujący, ale nie miał racji, a teoria dysonansu wyjaśnia, dlaczego – Ingrid znalazłaby uzasadnienie każdej z tych decyzji, a także powody do zadowolenia z tego, że nie wybrała drugiej możliwości.

Po podjęciu decyzji dysponujemy rozmaitymi narzędziami, aby utwierdzić się w przekonaniu, że dokonaliśmy dobrego wyboru. Kiedy nasz skromny przyjaciel Nick pod wpływem nagłego impulsu sprzedał swoją ośmioletnią hondę civic i kupił nowego, „wypasionego” mercedesa, zaczął zachowywać się osobliwie (jak na Nicka). Krytykował auta swoich znajomych, mówiąc na przykład: „Najwyższa pora sprzedać tego grata. Nie sądzisz, że zasługujesz na przyjemność prowadzenia dobrego samochodu?”, albo: „Wiesz, to naprawdę niebezpieczne jeździć małymi samochodami. Gdybyś miał wypadek, mógłbyś zginąć. Czy twoje życie nie jest warte dodatkowych kilku tysięcy dolców? Nie masz pojęcia, o ile jestem spokojniejszy, kiedy wiem, że moja rodzina jest bezpieczna, ponieważ jeżdżę solidnym autem”.

Może Nick po prostu połknął bakcyla bezpieczeństwa i doszedł do wniosku – chłodno i racjonalnie – że byłoby wspaniale, gdyby wszyscy jeździli takimi samochodami, jak jego mercedes. Nam jednak wydaje się to mało prawdopodobne. Jego zachowanie – zarówno wydanie fortuny na luksusowe auto, jak i uporczywe przekonywanie przyjaciół, że powinni zrobić to samo – było tak bardzo nie w jego stylu, że wzbudziło w nas podejrzenie, iż Nick usiłuje złagodzić dysonans, jakiego musiał doświadczać po tym, jak wydał sporą część swoich życiowych oszczędności na coś, o czym jeszcze niedawno powiedziałby: „To tylko samochód”. Warto dodać, że Nick robił to wszystko w czasie, gdy jego dzieci miały właśnie rozpocząć studia w college’u, co wiązało się z poważnymi wydatkami. Nasz przyjaciel zaczął więc wymyślać argumenty, aby uzasadnić swoją decyzję: „Mercedes to wspaniałe auto; przez całe życie ciężko pracowałem i zasłużyłem na taki wóz; poza tym on jest taki bezpieczny”. Gdyby zdołał przekonać jednego ze swoich skąpych znajomych do zakupu równie luksusowego samochodu, to poczułby się podwójnie usprawiedliwiony. Podobnie jak neofici pani Keech, Nick zaczął nawracać innych.

Odczuwaną przez Nicka potrzebę zredukowania dysonansu (podobnie jak w wypadku bohaterki granej przez Ingrid Bergman w Casablance) wzmagała nieodwracalność podjętej decyzji – nie mógł się z niej wycofać bez utraty mnóstwa pieniędzy. Interesujących danych empirycznych świadczących o silnym wpływie nieodwracalności dostarczyło pomysłowe badanie dotyczące gimnastyki umysłowej uprawianej przez ludzi obstawiających konie podczas wyścigów. Tor wyścigów konnych to idealne miejsce do badania nieodwracalności decyzji, ponieważ po zawarciu zakładu bukmacherskiego gracz nie może wrócić i powiedzieć miłemu panu w okienku, że zmienił zdanie. Autorzy wspomnianego badania po prostu zagadywali ludzi, którzy stali w kolejce, żeby postawić dwa dolary na wybranego konia, oraz tych, którzy właśnie odeszli od okienka. Badacze pytali każdą z tych osób, jak bardzo jest pewna tego, że koń, którego obstawiła, wygra wyścig. Ludzie, którzy już postawili pieniądze na konkretnego konia, byli dużo bardziej pewni trafności swoich wyborów niż osoby czekające w kolejce do okienka[23]. A przecież jedyna różnica polegała na ostateczności zawartego zakładu. Ludzie utwierdzają się w przekonaniu, że postąpili słusznie, jeśli nie mogą się wycofać z podjętej decyzji.

Można dostrzec natychmiastową korzyść wynikającą ze zrozumienia, jak działa dysonans poznawczy – nie słuchajmy Nicka. Im bardziej kosztowna jest dana decyzja – w kategoriach czasu, pieniędzy, wysiłku czy niedogodności, jakie się z nią wiążą – oraz im bardziej nieodwracalne są jej następstwa, tym ostrzejszy dysonans i tym silniejsza potrzeba złagodzenia nieprzyjemnego napięcia poprzez wyolbrzymianie dobrych stron dokonanego wyboru. Dlatego kiedy przymierzasz się do dużego zakupu lub do podjęcia ważnej decyzji – jaki kupić samochód lub komputer, czy poddać się operacji plastycznej albo czy zapisać się na kosztowny kurs samopomocy psychologicznej – nie pytaj o radę kogoś, kto właśnie to zrobił. Taka osoba będzie miała silną motywację do tego, aby Cię przekonać, że powinieneś pójść w jej ślady. Zapytaj kogoś, kto poświęcił dwanaście lat i wydał pięćdziesiąt tysięcy dolarów na konkretną terapię, czy terapeuta naprawdę mu pomógł, a niemal na pewno odpowie: „Doktor Weltschmerz jest wspaniały! Gdyby nie on, nigdy nie znalazłbym prawdziwej miłości [nie dostał nowej pracy, nie zrzucił zbędnych kilogramów]”. Po tym jak zainwestował w tę terapię mnóstwo czasu i pieniędzy, nie może przecież powiedzieć: „Owszem, chodziłem do doktora Weltschmerza przez dwanaście lat i mówię ci, to była strata czasu i pieniędzy”. Jeśli potrzebujesz rady w sprawie tego, jaki produkt kupić, zapytaj kogoś, kto nadal zbiera informacje i wciąż jeszcze ma otwartą głowę. Jeżeli chcesz się dowiedzieć, czy dany program terapeutyczny może Ci pomóc, nie polegaj na relacjach osób, które w nim uczestniczyły. Sięgnij po dane pochodzące z kontrolowanych badań eksperymentalnych.

Zjawisko samousprawiedliwiania jest dostatecznie złożone, kiedy występuje po dokonaniu przez nas świadomego wyboru, ale w takiej sytuacji przynajmniej wiemy, że możemy się go spodziewać. Jednak proces ten następuje także po działaniach, które podejmujemy z nieuświadomionych pobudek – kiedy nie mamy pojęcia, dlaczego obstajemy przy jakimś przekonaniu albo uparcie trwamy przy jakimś zwyczaju, ale jesteśmy zbyt dumni, żeby się do tego przyznać. We wprowadzeniu opisaliśmy obyczaj sudańskich plemion Dinka i Nuer, których członkowie usuwają swoim dzieciom część stałych przednich zębów. Zabieg ten jest niezwykle bolesny, a przeprowadza się go przy użyciu haczyka do łowienia ryb. Antropolodzy przypuszczają, że źródła tej tradycji tkwią w epidemii szczękościsku – brak przednich zębów umożliwiał chorym przyjmowanie pokarmów. Jeżeli jednak ta groźna dolegliwość rzeczywiście była przyczyną pojawienia się zwyczaju usuwania dzieciom zębów, to dlaczego członkowie obu plemion nadal go praktykują, mimo że niebezpieczeństwo dawno minęło?

Praktyka, która obserwatorowi z zewnątrz wydaje się zupełnie niezrozumiała, może nabrać sensu, jeśli spojrzymy na nią przez pryzmat teorii dysonansu. Podczas epidemii członkowie obu plemion zaczęli usuwać przednie zęby wszystkim dzieciom. Dzięki temu gdyby któreś z nich zachorowało na tężec, dorośli mogliby je karmić przez lukę w uzębieniu. Jednak wyrwanie dzieciom zębów z pewnością było dla ich opiekunów nieprzyjemnym przeżyciem, zwłaszcza że wiedzieli, iż tylko część dzieci zapadnie na tę groźną chorobę. Żeby lepiej uzasadnić swoje postępowanie – wobec dzieci i we własnych oczach – musieli potwierdzić słuszność podjętej decyzji poprzez wskazanie (już po fakcie) dodatkowych korzyści, jakie pociąga za sobą zabieg usunięcia zębów. Mogli na przykład przekonać samych siebie, że brak przednich zębów ma pewną wartość estetyczną – zapadnięte policzki wyglądają naprawdę atrakcyjnie – a nawet przekształcić ów bolesny zabieg w jeden z rytów przejścia, symboliczny obrzęd wejścia w dorosłe życie. Właśnie tak się stało. „Bez przednich zębów człowiek wygląda pięknie” – twierdzą Dinkowie i Nuerowie. „Ludzie, którzy mają wszystkie zęby, są brzydcy, wyglądają jak kanibale gotowi zjeść człowieka. Mężczyzna z pełnym uzębieniem wygląda jak osioł”. Brak zębów pociąga za sobą również inne korzyści natury estetycznej: „Podoba nam się świszczący dźwięk, jaki wydajemy podczas mówienia”. Wreszcie, dorośli uspokajają przerażone dzieci słowami: „Ten rytuał jest oznaką dojrzałości”[24]. Pierwotne medyczne uzasadnienie owej praktyki już dawno poszło w niepamięć. Pozostało tylko psychologiczne samousprawiedliwianie.

Ludzie chcieliby wierzyć, że jako istoty inteligentne i racjonalne wiedzą, dlaczego dokonują takich, a nie innych wyborów, dlatego nie zawsze są zadowoleni, kiedy uświadamiamy im rzeczywiste przyczyny ich działań. Elliot przekonał się o tym na własnej skórze po zakończeniu opisanego wcześniej eksperymentu dotyczącego oddziaływania procedury inicjacji. „Po zakończeniu badania – wspomina – szczegółowo wyjaśniłem każdej z badanych studentek przebieg eksperymentu i założenia teorii dysonansu. Chociaż wszystkie kobiety, które przeszły surową procedurę inicjacji, uznały tę hipotezę za interesującą i przyznały, że większość ludzi zachowałaby się w sposób zgodny z moimi przewidywaniami, to jednak każda z nich usilnie starała się mnie przekonać, że jej sympatia do grupy nie miała nic wspólnego ze stopniem trudności obrzędu inicjacji. Twierdziły, że grupa naprawdę im się spodobała – to wszystko. A jednak niemal wszystkie darzyły ją większą sympatią niż osoby, które przeszły łagodną procedurę inicjacji”.

Nikt nie jest wolny od potrzeby złagodzenia dysonansu poznawczego – doświadczają jej nawet ludzie, którzy znają tę teorię na wylot. Elliot opowiada pewną historię: „Kiedy byłem młodym wykładowcą na Uniwersytecie Stanu Minnesota, oboje z żoną mieliśmy już dość życia w wynajmowanych mieszkaniach, więc postanowiliśmy kupić swój pierwszy dom. Znaleźliśmy tylko dwa godne uwagi domy pozostające w zasięgu naszych możliwości finansowych. Jeden z nich – starszy i urokliwy – znajdował się w pobliżu kampusu uniwersyteckiego. Bardzo mi się spodobał, ponieważ mieszkając w nim, mógłbym zapraszać do siebie studentów na spotkania naukowe, podawać im piwo i odgrywać rolę wyluzowanego profesora. Wadą tego domu było to, że był położony w dzielnicy przemysłowej, a co za tym idzie – nasze dzieci nie miałyby zbyt wiele miejsca na zabawę. Drugi dom znajdował się w nowej dzielnicy na przedmieściach. Był nowszy, ale niczym się nie wyróżniał. Od uniwersytetu dzieliło go trzydzieści minut jazdy samochodem, za to od najbliższego jeziora – zaledwie półtora kilometra. Przez kilka tygodni wahaliśmy się, który z nich wybrać, aż wreszcie zdecydowaliśmy się na dom na przedmieściach.

Wkrótce po przeprowadzce zauważyłem w gazecie ofertę sprzedaży używanego kajaka. Natychmiast go kupiłem, ku zdziwieniu mojej żony i dzieci. Kiedy pewnego mroźnego, ponurego styczniowego dnia wróciłem do domu z kajakiem przymocowanym do dachu samochodu, moja żona tylko rzuciła na niego okiem i roześmiała się. „Co cię tak rozbawiło?” – zapytałem, a ona odparła: „Zapytaj Leona Festingera!”. Oczywiście! Po zakupie domu na przedmieściach odczuwałem tak silny dysonans, że musiałem natychmiast zrobić coś, co potwierdziłoby słuszność tej decyzji. Udało mi się zapomnieć, że jest środek zimy i że upłynie wiele miesięcy, zanim lód na jeziorze stopnieje i można będzie pływać kajakiem. Jednak w jakimś sensie, nie zdając sobie z tego sprawy, mimo wszystko używałem tego kajaka. Chociaż czekał na wiosnę w garażu, przez całą zimę jego obecność poprawiała mi samopoczucie, utwierdzając mnie w przekonaniu, że podjęliśmy dobrą decyzję.

Jesteś zestresowany? Na pewnej stronie internetowej dowiesz się, jak zrobić własną lalkę antystresową, którą można „rzucać, bić, deptać, a nawet dusić tak długo, aż rozładujemy całą frustrację”. Do „przepisu” na lalkę dołączono krótki wierszyk:

Kiedy jesteś wściekły, chcesz kopać, wrzeszczeć i bić,

Oto laleczka, z którą łatwiej będzie ci żyć,

Złap ją za nogi i wal mocno tak,

A potem ją wypatrosz, krzycząc: „Niech to szlag!”

Laleczka „Niech to szlag!” stanowi odzwierciedlenie jednego z najgłębiej zakorzenionych przekonań, powszechnych w naszej kulturze, wspieranego przez psychoanalityczną wiarę w zbawienne skutki katharsis. Rzuć lalką, walnij pięścią w worek treningowy, krzyknij na męża lub żonę, a poczujesz się lepiej. Tymczasem prowadzone od kilkudziesięciu lat badania eksperymentalne dowodzą, że jest zupełnie inaczej – po wyładowaniu negatywnych emocji w agresywny sposób ludzie często czują się jeszcze gorzej. Agresja powoduje u nich wzrost ciśnienia krwi i wzmaga odczuwaną złość[25].

Gwałtowne wyładowanie negatywnych emocji przynosi skutek odwrotny do zamierzonego zwłaszcza wtedy, gdy dopuszczamy się agresji bezpośrednio w stosunku do innej osoby, co jest zgodne z przewidywaniami teorii dysonansu poznawczego. Kiedy robimy coś, co wyrządza krzywdę drugiemu człowiekowi – ściągamy na niego kłopoty, znieważamy go albo brutalnie go odpychamy – pojawia się nowy ważny czynnik: potrzeba usprawiedliwienia tego postępku. Rozważmy przykład trzynastolatka, który wraz z grupą rówieśników znęca się nad Bogu ducha winnym słabszym kolegą. Chłopiec chce być częścią grupy, ale w głębi ducha jest przeciwny dręczeniu słabszego dziecka. Później odczuwa dysonans z powodu tego, co zrobił. „Jak ja, taki porządny chłopak – zastanawia się – mogłem być taki okrutny wobec tego miłego, niewinnego dzieciaka?”. Aby zredukować nieprzyjemne napięcie, będzie próbował przekonać sam siebie, że ofiara wcale nie jest taka miła ani niewinna, jak mogłoby się wydawać: „Straszny z niego głupek i beksa. Poza tym na pewno zachowałby się tak samo wobec mnie, gdyby miał okazję”. Kiedy chłopiec zaczyna zrzucać winę na ofiarę, wzrasta prawdopodobieństwo tego, że przy następnej sposobności będzie się nad nią znęcał z jeszcze większym okrucieństwem. Usprawiedliwienie pierwszego niegodziwego postępku przygotowuje grunt pod kolejne akty agresji. To dlatego hipoteza o katharsis jest błędna.

Pierwszy eksperyment, który tego dowiódł, zupełnie zaskoczył swojego autora. Michael Kahn, wówczas magistrant w Katedrze Psychologii Klinicznej na Harvardzie, zaprojektował pomysłowy eksperyment, który miał wykazać dobroczynne skutki katharsis. Podając się za laboranta, Kahn mierzył stopień pobudzenia fizjologicznego (przy użyciu wariografu) i ciśnienie krwi u studentów college’u (pojedynczo), rzekomo na potrzeby pewnego eksperymentu medycznego. Dokonując tych pomiarów, badacz udawał rozdrażnienie i poczynił kilka obraźliwych uwag pod adresem badanych studentów (a konkretnie – ich matek). Badani byli wściekli, o czym świadczył gwałtowny wzrost ciśnienia krwi. Studenci przydzieleni do warunku eksperymentalnego mogli wyładować złość poprzez poskarżenie się szefowi laboratorium. W ten sposób – jak sądzili – ściągnęli na badacza poważne problemy. Studenci z grupy kontrolnej nie mieli okazji do wyładowania złości.

Jako dobry freudysta Kahn był zdumiony wynikami swojego eksperymentu – katharsis okazała się wielką klapą! Osoby, które mogły dać upust swojej złości na Kahna, odczuwały wobec niego dużo silniejszą niechęć niż te, które nie miały takiej okazji. Ponadto wyładowanie złości spowodowało dalszy wzrost ciśnienia krwi, podczas gdy podwyższone ciśnienie studentów, którym nie umożliwiono ekspresji negatywnych emocji, szybko wróciło do normy[26]. Poszukując wyjaśnienia tych zaskakujących zależności, Kahn odkrył teorię dysonansu, która w tamtych czasach dopiero zaczynała wzbudzać zainteresowanie. Badacz zdał sobie sprawę, że teoria ta doskonale tłumaczy otrzymane przez niego wyniki. Ponieważ studenci z grupy eksperymentalnej sądzili, że ściągnęli na niego poważne kłopoty, musieli usprawiedliwić swoje postępowanie, przekonując siebie, że Kahn na to zasłużył, co wzmogło odczuwaną przez nich złość i spowodowało dalszy wzrost ciśnienia krwi.

Dzieci bardzo wcześnie uczą się usprawiedliwiać swoje agresywne zachowania. Uderzają młodszego brata, a kiedy ten zaczyna płakać, krzyczą: „To on zaczął! Należało mu się!”. Większość rodziców uważa takie dziecięce usprawiedliwienia za mało istotne i w wielu wypadkach rzeczywiście tak jest. Niczym zimny prysznic działa jednak świadomość, że ten sam mechanizm tkwi u podłoża zachowań band nastolatków, którzy znęcają się nad młodszymi dziećmi; pracodawców, którzy źle traktują swoich pracowników; kochanków, którzy ranią się nawzajem; policjantów, którzy nie przestają bić podejrzanego, mimo że ten już się poddał; tyranów, którzy prześladują członków mniejszości etnicznych; oraz żołnierzy, którzy dopuszczają się zbrodni przeciwko ludności cywilnej. We wszystkich tych wypadkach wytwarza się błędne koło – agresja prowadzi do samousprawiedliwiania, które z kolei wzmaga agresję. Fiodor Dostojewski doskonale rozumiał ów mechanizm. W Braciach Karamazow Fiodor Pawłowicz – ojciec tytułowych braci i wyjątkowy łajdak – wspomina, „jak to kiedyś, jeszcze dawniej, ktoś go raz zapytał: Za co pan nienawidzi tego a tego? Odpowiedział wtedy w przypływie błazeńskiego bezwstydu: A za to: on, co prawda, nic złego mi nie zrobił, ale za to ja zrobiłem mu ohydne świństwo, a jak tylko zrobiłem, zaraz go za to właśnie znienawidziłem”[27].

Na szczęście z teorii dysonansu wynika również, że nasze dobre uczynki mogą tworzyć spiralę życzliwości i współczucia – „błędne koło dobroci”. Kiedy robimy coś dobrego – zwłaszcza jeśli czynimy to dla kaprysu albo przez przypadek – zaczynamy spostrzegać osobę, której pomogliśmy, w lepszym świetle. Myśl, że oderwaliśmy się od swoich spraw, żeby wyświadczyć przysługę bliźniemu, jest niezgodna z negatywnymi uczuciami, jakie (być może) żywimy do tej osoby. Po zrobieniu dobrego uczynku zaczynamy zadawać sobie pytanie: „Czy zrobiłbym coś dobrego dla jakiegoś drania? W takim razie on nie może być takim draniem, za jakiego go uważałem. Tak naprawdę to całkiem fajny gość, więc powinienem mu odpuścić”.

Trafność tej hipotezy potwierdzają wyniki kilku eksperymentów. W jednym z nich studenci uczestniczyli w konkursie, w którym wygrywali sporą sumę pieniędzy. Po zakończeniu konkursu badacz zwrócił się do jednej trzeciej badanych i wyjaśnił, że przeprowadza ten eksperyment za własne pieniądze. Niestety brakuje mu środków, co może oznaczać, że będzie zmuszony przedwcześnie zakończyć badanie. Poprosił studentów: „Czy moglibyście wyświadczyć mi wielką przysługę i zwrócić pieniądze, które wygraliście?” (wszyscy badani spełnili jego prośbę). Drugą grupę studentów również poproszono o zwrot wygranej kwoty. Tym razem jednak uczyniła to sekretarka, wyjaśniając, że Wydziałowi Psychologii brakuje środków (i w tym wypadku wszyscy badani zgodzili się oddać pieniądze). Pozostałych uczestników tego eksperymentu nie poproszono o zwrot wygranej. Na zakończenie wszyscy badani wypełniali kwestionariusz, w którym mogli ocenić badacza. Studenci nakłonieni przez niego do wyświadczenia mu osobistej przysługi darzyli go największą sympatią – przekonali siebie, że badacz jest wyjątkowo porządnym gościem, który w pełni zasłużył na poświęcenie, na jakie się dla niego zdobyli. Inni również uważali go za miłego człowieka, ale nie wychwalali go tak, jak osoby, które wyświadczyły mu osobistą przysługę[28].

Chociaż badania nad błędnym kołem dobroci prowadzi się od niedawna, wydaje się, że jego istnienie odkrył już w XVIII wieku Benjamin Franklin – poważny badacz natury ludzkiej, miłośnik nauki i wytrawny polityk. Jako członek zgromadzenia ustawodawczego stanu Pensylwania, Franklin niepokoił się uporczywym sprzeciwem i jawną niechęcią jednego z pozostałych legislatorów. Postanowił zjednać sobie tego człowieka. Jak opisuje w swojej autobiografii, nie zrobił tego „drogą okazywania mu służalczych względów” czy też poprzez wyświadczenie temu mężczyźnie przysługi, ale przez nakłonienie go do wyświadczenia przysługi jemu samemu – do pożyczenia Franklinowi rzadkiej książki:

Przysłał mi ją natychmiast, ja zaś zwróciłem mu ją po niespełna tygodniu z nowym listem, w którym wypowiedziałem moją gorącą wdzięczność. Kiedy niebawem spotkaliśmy się w Izbie, przemówił do mnie (czego nigdy dotąd nie robił) i wdał się w nader uprzejmą rozmowę. Odtąd też okazywał zawsze gotowość dopomagania mi przy każdej sposobności i wkrótce bardzo zaprzyjaźniliśmy się, a przyjaźń ta trwała aż do jego śmierci. Wypadek ten potwierdził raz jeszcze prawdziwość starej maksymy, której dawno już nauczyłem się, a która głosi, że: „Ten, kto raz ci wyrządził przysługę, będzie bardziej skory oddać ci nową niż ktoś, komuś ty usłużył”[29].

Dysonans jest dokuczliwy w każdych okolicznościach, ale szczególną przykrość sprawia nam wtedy, gdy zagrożona jest istotna część naszego pojęcia Ja – zwykle w sytuacji, kiedy robimy coś, co jest sprzeczne z naszym obrazem własnej osoby[30]. Jeśli sportowiec albo aktor, którego podziwiasz, zostanie oskarżony o gwałt, molestowanie seksualne dziecka czy morderstwo, poczujesz bolesne ukłucie dysonansu. Im bardziej utożsamiasz się z tą osobą, tym większe będzie Twoje osobiste zaangażowanie, a co za tym idzie – tym silniejszego dysonansu będziesz doświadczać. Jednak odczuwany przez Ciebie dysonans byłby dużo bardziej dotkliwy, gdybyś Ty sam – uważając się za osobę prawą i uczciwą – popełnił jakieś przestępstwo. W końcu zawsze możesz obrazić się na gwiazdę, która zrobiła coś złego, i znaleźć sobie nowego bohatera. Gdybyś jednak postąpił wbrew własnym wartościom, doświadczałbyś znacznie dotkliwszego dysonansu, ponieważ mimo wszystko musiałbyś nadal ze sobą żyć.

Na ogół ludzie mają raczej pozytywne pojęcie Ja – spostrzegają siebie jako kompetentnych, moralnych i inteligentnych – dlatego ich wysiłki służące złagodzeniu dysonansu mają na celu ochronę pozytywnego obrazu własnej osoby[31]. Wyobraź sobie na przykład, jak nieznośny dysonans musieli odczuwać oddani uczniowie Marian Keech, kiedy nie spełniły się jej przepowiednie o końcu świata. Przekonanie: „Jestem człowiekiem inteligentnym”, zderzyło się z myślą: „Właśnie zrobiłem coś niewiarygodnie głupiego. Oddałem swój dom i cały majątek, a w dodatku rzuciłem pracę, bo uwierzyłem jakiejś wariatce”. Żeby zredukować ów dysonans, zwolennicy pani Keech mogli albo zmienić zdanie na temat własnej inteligencji, albo usprawiedliwić swój „niewiarygodnie głupi” postępek. To nierówna walka. Usprawiedliwienie wygrywa o trzy długości. Wierni uczniowie pani Marian Keech ocalili swoją wysoką samoocenę, dochodząc do wniosku, że nie zrobili niczego głupiego, a nawet więcej – dołączając do grupy, wykazali się niezwykłą mądrością, ponieważ ich wiara ocaliła świat od zagłady. Gdyby wszyscy byli równie mądrzy, poszliby w ich ślady. Gdzie jest ta zatłoczona ulica pełna przyszłych wyznawców?

Ten problem dotyczy nas wszystkich. Możemy czuć się rozbawieni, czytając o nich – głupcach, którzy gorąco wierzą w prawdziwość przepowiedni o końcu świata. Jednak jak wykazał politolog Philip Tetlock w swojej książce Expert Political Judgment: How Good Is It? How Can We Know? (Oceny ekspertów politycznych. W jakim stopniu są trafne? Skąd o tym wiemy?), nawet profesjonalni eksperci zajmujący się opracowywaniem prognoz gospodarczych i politycznych na ogół nie przewidują przyszłości bardziej trafnie niż my, zwykli ludzie, czy też – jeśli już o to chodzi – niż Marian Keech[32]. Setki badań wykazały, że przewidywania oparte na „osobistym doświadczeniu” bądź na „latach profesjonalnej praktyki” rzadko bywają bardziej trafne niż prognozy wynikające z prostego rachunku prawdopodobieństwa, w przeciwieństwie do przewidywań, które opierają się na danych aktuarialnych. Jednak pomyłka popełniona przez eksperta stanowi zagrożenie dla istoty jego tożsamości. Dlatego – jak przewiduje teoria dysonansu poznawczego – im bardziej sławny i pewny siebie jest dany specjalista, tym mniejsze prawdopodobieństwo, że przyzna się do błędu. Tetlock wykazał, iż rzeczywiście tak jest. Eksperci redukują nieprzyjemny dysonans, jaki odczuwają, kiedy ich prognozy okazują się chybione, przekonując siebie i innych, że sprawy z pewnością potoczyłyby się zgodnie z ich przewidywaniami, „gdyby tylko” – gdyby nie zdarzyła się ta niewiarygodna katastrofa; gdyby istotne zdarzenia nastąpiły w innym momencie; gdyby tylko... bla, bla, bla.

Mechanizm redukcji dysonansu działa jak termostat, utrzymując naszą samoocenę na wysokim poziomie. To dlatego zwykle nie zauważamy własnych samousprawiedliwień – małych kłamstewek, dzięki którym jesteśmy nieświadomi swoich błędów i głupich decyzji. Ale teoria dysonansu odnosi się też do ludzi o niskiej samoocenie, tych, którzy uważają się za naiwniaków, oszustów czy nieudaczników. Oni wcale się nie dziwią, kiedy ich zachowania potwierdzają ów negatywny obraz własnej osoby. Kiedy ich przewidywania okazują się chybione, a grupa, do której dostali się ogromnym kosztem (przechodząc surową procedurę inicjacji) – beznadziejnie nudna, mówią tylko: „No tak, znowu coś schrzaniłem, to do mnie podobne”. Sprzedawca używanych samochodów, który uważa się za osobę nieuczciwą, nie odczuwa dysonansu, kiedy ukrywa przed potencjalnym nabywcą fatalną historię awarii auta, którego próbuje się pozbyć. Kobieta uważająca się za nieatrakcyjną nie doświadcza dysonansu, kiedy mężczyźni ją odrzucają. Oszust nie odczuwa nieprzyjemnego napięcia, kiedy wyłudza od schorowanego staruszka oszczędności całego życia.

Nasze przekonania dotyczące tego, kim jesteśmy, towarzyszą nam przez cały czas. Wszystko, co nas spotyka, interpretujemy przez pryzmat owych podstawowych przekonań. Kiedy zostają podważone – nawet przez jakieś pozytywne doświadczenie – odczuwamy dyskomfort. Świadomość potężnej mocy samousprawiedliwiania pomaga nam zrozumieć, dlaczego ludzie o niskiej samoocenie, a także osoby, które sądzą, że są nieudolne w jakiejś dziedzinie, nie promienieją radością, kiedy coś im się udaje; dlaczego – przeciwnie – często czują się jak oszuści. Jeśli kobieta uważająca się za nieatrakcyjną, pozna wspaniałego faceta, który zacznie poważnie o nią zabiegać, to przez chwilę będzie z tego zadowolona, ale przypływ dysonansu wkrótce zmąci to przyjemne uczucie: „Co on we mnie widzi?”. Jest mało prawdopodobne, że w takiej sytuacji kobieta pomyśli: „Jak miło – widocznie jestem bardziej atrakcyjna, niż sądziłam”. Będzie raczej skłonna przypuszczać: „Kiedy tylko odkryje, jaka jestem naprawdę, odejdzie”. Będzie musiała zapłacić wysoką cenę psychologiczną za przywrócenie zgodności.

I rzeczywiście, wyniki badań eksperymentalnych dowodzą, że ludzie odznaczający się niską samooceną lub brakiem wiary we własne możliwości odczuwają dyskomfort, kiedy odnoszą sukcesy niezgodne z swoim obrazem własnej osoby, i często uznają je za przypadek lub anomalię[33]. To dlatego wydają się nieznośnie uparci przyjaciołom i członkom rodziny, którzy starają się ich podnieść na duchu: „Przecież właśnie dostałeś Nagrodę Pulitzera w dziedzinie literatury! Czy to nie znaczy, że jesteś naprawdę dobry?”. „Tak, to miłe, ale to czysty przypadek. Zobaczysz, już nigdy nie napiszę ani jednego słowa”. Zatem samousprawiedliwianie nie ogranicza się do ochrony wysokiej samooceny – może także polegać na utrwalaniu niskiej samooceny, jeśli stanowi ona istotny element pojęcia Ja.

Wyobraź sobie dwóch młodych ludzi bardzo podobnych pod względem postaw, zdolności i stanu zdrowia psychicznego. Obaj są raczej uczciwi i mają taki sam umiarkowanie negatywny stosunek do, dajmy na to, ściągania na egzaminach. Uważają, że nie należy tego robić, ale na świecie są gorsze przestępstwa. Obaj zdają właśnie ważny egzamin – od jego wyniku zależy, czy dostaną się na studia magisterskie. Mają pecha – nie znają odpowiedzi na jedno z najważniejszych pytań. Porażka wisi w powietrzu... Właśnie w tym momencie każdy z nich dostaje od losu szansę uniknięcia nieszczęścia poprzez przepisanie odpowiedzi od innego studenta. Obaj młodzieńcy walczą z pokusą. Po długiej chwili bolesnego napięcia jeden z nich ulega, a drugi opiera się pokusie. Ich decyzje są od siebie oddalone dosłownie o włos – każdy z nich mógł równie dobrze dokonać innego wyboru. Obaj zyskują coś ważnego, ale muszą za to zapłacić – jeden łamie zasady uczciwości, żeby zdobyć dobry stopień, a drugi rezygnuje z wysokiej oceny, aby pozostać człowiekiem uczciwym.

Co każdy z nich sądzi o ściąganiu tydzień po tym wydarzeniu? Obaj mieli wystarczająco dużo czasu, żeby uzasadnić swój wybór. Student, który uległ pokusie, dojdzie do wniosku, że ściąganie nie jest wielkim przestępstwem. Powie sobie: „Przecież wszyscy ściągają. To nic wielkiego. Poza tym naprawdę musiałem to zrobić dla swojej przyszłej kariery”. Natomiast ten, który oparł się pokusie, zacznie spostrzegać ściąganie jako dużo bardziej niemoralne niż dotychczas: „Ludzie, którzy ściągają, postępują haniebnie. Powinno się ich wyrzucać ze szkoły. Należy karać ich dla przykładu”.

W ciągu tygodnia, w którym u obu studentów zachodziły intensywne procesy samousprawiedliwiania, wydarzyły się dwie istotne rzeczy. Po pierwsze, młodzi ludzie bardzo się od siebie oddalili; po drugie, obaj zinternalizowali swoje przekonania i nabrali pewności, że zawsze tak myśleli[34]. To tak, jakby obaj wyruszyli ze szczytu piramidy – oddaleni od siebie zaledwie o parę milimetrów – ale do momentu, gdy w pełni uzasadnili swoje postępowanie, ześlizgnęli się aż do jej podnóża i teraz stoją na przeciwległych narożnikach podstawy piramidy. Student, który nie ściągał, uważa tego drugiego za całkowicie pozbawionego zasad moralnych, natomiast ten, który uległ pokusie, sądzi, że jego kolega jest beznadziejnie purytański. Ten proces pokazuje, dlaczego ludzie, którzy odczuwali silną pokusę, walczyli z nią i prawie jej ulegli, ale w ostatniej chwili zdołali się jej oprzeć, nabierają niechęci, a nawet pogardy dla osób, którym się to nie udało. Ludzie, którzy sami byli o włos od zamieszkania w domach ze szkła, pierwsi rzucają w nie kamieniami.

Metafora piramidy odnosi się do większości ważnych wyborów moralnych i decyzji życiowych. W miejsce ściągania na egzaminie możesz podstawić inne dylematy: rozpocząć przygodny romans (czy nie), spróbować nielegalnego narkotyku (czy nie), brać sterydy, żeby osiągać lepsze wyniki w sporcie (czy nie), zostać w trudnym małżeństwie (czy nie), podać jakieś nazwiska Komisji Izby Reprezentantów do Spraw Badania Działalności Antyamerykańskiej[35] (czy nie), skłamać, żeby ochronić swojego pracodawcę i posadę (czy nie), mieć dzieci (czy nie), robić karierę (czy zostać w domu i zajmować się dziećmi)? Jeżeli osoba stojąca na szczycie piramidy nie jest pewna swojej decyzji – jeśli obie możliwości mają swoje dobre i złe strony – to odczuwa palącą potrzebę uzasadnienia dokonanego wyboru. Jednak zanim dotrze do podnóża piramidy, jej mieszane uczucia ustąpią miejsca niezachwianej pewności, a ona sama oddali się o lata świetlne od kogoś, kto podjął inną decyzję.

Ten proces zaciera granicę, jaką chętnie wyznaczamy między „nami, porządnymi ludźmi” a „nimi, tymi złymi”. Stojąc na szczycie piramidy, często nie mamy do czynienia z biało−czarną decyzją typu „iść czy nie iść”, ale z niejednoznacznym wyborem o trudnych do przewidzenia konsekwencjach. Pierwsze kroki są moralnie wątpliwe i nie zawsze jesteśmy pewni, którą możliwość wybrać. Podejmujemy nie do końca przemyślaną, pozornie mało istotną decyzję, a później próbujemy ją uzasadnić, żeby pozbyć się wątpliwości. W ten sposób uruchamiamy samonapędzającą się spiralę – działanie, uzasadnienie, dalsze działanie – która wzmaga intensywność naszych postaw i poziom zaangażowania, a co za tym idzie – może zawieść nas daleko od naszych pierwotnych intencji lub zasad.

Taki proces z pewnością wystąpił u asystenta Richarda Nixona, Jeba Stuarta Magrudera, który był jednym z głównych uczestników spisku mającego na celu włamanie się do siedziby Krajowego Komitetu Partii Demokratycznej w kompleksie Watergate, a później ukrywał rolę Białego Domu w tym przedsięwzięciu oraz kłamał pod przysięgą, żeby ochronić siebie i pozostałych winnych. Kiedy zatrudniano Magrudera, doradca Nixona Bob Haldeman nie powiedział mu, że zdrada, oszustwo i łamanie prawa będą stanowiły istotny element jego pracy. Gdyby to zrobił, Magruder prawie na pewno nie przyjąłby tej posady. Jak to się stało, że skończył jako jeden z głównych uczestników afery Watergate? Łatwo powiedzieć po fakcie: „Powinien był wiedzieć” albo „Powinien się sprzeciwić za pierwszym razem, kiedy kazali mu zrobić coś niezgodnego z prawem”.

W swojej autobiografii Magruder opisuje swe pierwsze spotkanie z Bobem Haldemanem w San Clemente. Haldeman nie szczędził mu pochlebstw i mamił go pięknymi słówkami: „Tutaj pracuje się dla wyższych celów, a nie po to, żeby zarabiać pieniądze dla swojej firmy” – powiedział mu. „Tutaj rozwiązuje się problemy tego kraju i całego świata. Jeb, byłem z prezydentem tej nocy, kiedy pierwsi astronauci stanęli na Księżycu. (...) Jestem częścią historii, która tworzy się na naszych oczach”. Pod koniec dnia wypełnionego spotkaniami Haldeman i Magruder opuścili kompleks budynków rządowych, żeby udać się do domu prezydenta. Haldeman był wściekły, że jego wózek golfowy nie czeka na niego w ustalonym miejscu, i zmieszał swojego asystenta z błotem, grożąc, że go wyrzuci, skoro nie jest w stanie robić tego, co do niego należy. Magruder nie wierzył własnym uszom, zwłaszcza że był piękny wieczór, a od domu prezydenta dzieliło ich zaledwie kilka minut marszu. W pierwszej chwili Magruder uznał tyradę Haldemana za niegrzeczną i przesadną. Ponieważ jednak bardzo mu zależało na tej pracy, wkrótce zaczął usprawiedliwiać zachowanie Haldemana: „Po zaledwie kilku godzinach spędzonych w San Clemente uderzyła mnie doskonałość tamtejszego życia. (...) Komuś, kto od pewnego czasu żyje w takich warunkach, coś tak nieistotnego, jak brak wózka golfowego, może się wydawać poważnym afrontem”[36].

Tak oto przed kolacją, a nawet jeszcze przed tym, jak zaoferowano mu tę pracę, Magruder połknął haczyk. To był tylko niewielki pierwszy krok, ale właśnie wtedy, niczego nieświadomy, wszedł na drogę prowadzącą do Watergate. Kiedy znalazł się w Białym Domu, godził się na kolejne drobne kompromisy moralne, na jakie decydują się niemal wszyscy politycy, usprawiedliwiając to dobrem swojej partii. Później, kiedy Magruder i jego współpracownicy pracowali na rzecz reelekcji Nixona, na scenie pojawił się G. Gordon Liddy, zatrudniony przez prokuratora generalnego, generała Johna Mitchella, na stanowisku głównego doradcy Magrudera. Liddy był politycznym „zawodnikiem z dziką kartą”, kiepskim naśladowcą Jamesa Bonda. Jego pierwszy plan zapewnienia Nixonowi reelekcji polegał na wydaniu miliona dolarów na utworzenie „brygad ulicznych”, które zajmowałyby się brutalnym rozpędzaniem demonstracji; porywanie aktywistów, którzy mogliby zakłócić konwencję Partii Republikańskiej; wykorzystywanie luksusowych prostytutek do kuszenia, a następnie szantażowania przywódców Partii Demokratycznej; włamywanie się do biur Demokratów; oraz wykorzystywanie urządzeń monitorujących i podsłuchu telefonicznego przeciwko rzekomym wrogom Partii Republikańskiej.

Mitchell odrzucił najbardziej skrajne elementy tego planu. Uznał, że jest on zbyt kosztowny. Wtedy Liddy wysunął propozycję, żeby po prostu włamać się do biur władz Partii Demokratycznej w kompleksie Watergate i zainstalować w nich podsłuch telefoniczny. Tym razem Mitchell zatwierdził pomysł Liddy’ego, a wszyscy pozostali również przystali na jego propozycję. W jaki sposób usprawiedliwili działania sprzeczne z prawem? „Gdyby [Liddy] na samym początku przyszedł do nas i powiedział: „Mam plan – włamiemy się do biura Larry’ego O’Briena i założymy w nim podsłuch”, pewnie bez wahania odrzucilibyśmy jego pomysł” – napisał Magruder. „Ale on najpierw przyszedł do nas ze swoim rozbudowanym planem obejmującym luksusowe prostytutki, porwania, napady, sabotaż i podsłuchy, a my zaczęliśmy okrawać jego pomysł z poczuciem, że powinniśmy zostawić Liddy’emu choćby niewielką część – czuliśmy, że go potrzebujemy, i nie chcieliśmy odesłać go z niczym”. Wreszcie – dodał Magruder – plan Liddy’ego został przyjęty z powodu paranoicznej atmosfery panującej w Białym Domu: „Decyzje, które dzisiaj wydają się szalone, sprawiały wówczas wrażenie racjonalnych. (...) Przekroczyliśmy granicę, poza którą nie poprzestaje się na półśrodkach ani nie przestrzega dżentelmeńskich zasad”[37].