Błociszewo dawniej i dziś ebook

BŁOCISZEWO

DAWNIEJ I DZIŚ

1993

autor:

JANUSZ JERZY WESOŁOWSKI

konsultacje: Wojciech KęszyckiRoman LorencWiesław Romanowski

zdjęcia na stronach 71-75: Michał Lorenc

Wydawca: ZARZĄD MIASTA I GMINY ŚREM. TOWARZYSTWO POLSKA - HISZPANIA W ŚREMIE

Nakład:      800 egz.

Druk.      Z.P. S.Tomczak Śrem. 

Błociszewo - wieś sołecka w gminie Śrem województwa poznańskiego - położone jest 9 km na zachód od Śremu, przy szosie wiodącej do Kościana. Od wschodu graniczy z miejscowością Gaj - niegdyś folwarkiem przypisanym do majątku Błociszewo, od południa granicą jest las będący jednocześnie granicą między województwami poznańskim i leszczyńskim na tym odcinku. Od zachodu leży wieś Donatowo należąca do gminy Czempiń, natomiast granicę północną stanowi wieś Krzyżanowo.

Nazwa miejscowości jest bardzo stara. Istniała już w XIV stuleciu, chociaż w historii spotykamy również inne jej brzmienie: Błociszewo, Blodzeszewo, Blocischowo, tylko w czasie II wojny światowej nazywała się Moorau. Nazwa nawiązuje do błotnistego terenu, który dla mieszkańców wsi stanowił przed laty wielką uciążliwość, a w okresie jesiennych słot i wiosennych roztopów błoto praktycznie pozbawiało miejscowość kontaktu ze światem. Jeszcze dziś tradycja niesie opowieść o tym, jak trudno było poruszać się zaprzęgami w niesprzyjających porach roku na początku naszego stulecia. Może właśnie takie warunki były dla Błociszewian impulsem w dążeniu do samodzielności. Od blisko sześciu wieków istnieje tutaj kościół parafialny, przed trzystu laty była szkoła i szpital.

Śrem był dla Błociszewa zawsze miastem niezwykle ważnym. Tam mieściła się kasztelania i starostwo niegrodowe, była przeprawa przez spławną rzekę Wartę. Śrem był siedzibą władz administracyjnych, sądowych i policyjnych. Stopniowo też poprawiała się komunikacja między tymi miejscowościami. Droga utwardzona początkowo prowadziła od ówczesnych zachodnich rogatek Śremu do terenu dzisiejszej lecznicy zwierząt, w dwudziestoleciu międzywojennym doprowadzono ją do Gaju. Obecna sieć asfaltowych dróg łączących Błociszewo ze Śremem, Czempiniem i Krzyżanowem powstała ok.1978 roku. W 10 lat później zbudowano odcinek łączący Donatowo z Gołębinem Starym, a w efekcie szosę wiodącą ze Śremu przez Błociszewo do Kościana. W ten sposób - chociaż w części - naprawiono błąd, jaki powstał przed stu laty. Wówczas mieszkańcy Błociszewa nie wyrazili zgody, by na ich polach, wzdłuż południowej granicy zabudowań wsi, przebiegała linia kolejowa łącząca Śrem z KościanemZ konieczności więc zbudowano w 1884 roku linię prowadzącą ze Śremu do Czempinia, a dla Błociszewa najbliższymi stacjami kolejowymi pozostały oddalone o 5 km Manieczki lub Grabianowo. Z końcem roku 1991 Błociszewo zamieszkuje 390 osób, a razem z kolonią Barbarki 423 osoby. Rozbudowało się więc znacznie, gdyż dane z 1880 roku podają, że wieś wówczas liczyła 16 domów zamieszkałych przez 167 Błociszewian, z tego 42 analfabetów.

Przyjemnie dla ucha brzmią nazwy ulic w Błociszewie. Mamy więc ulicę Parkową i Ogrodową, Lipową i Kasztanową, Rolną, Leśną i Polną.

Miejscami pracy są Rolnicza Spółdzielnia Produkcyjna oraz Oddział Sanatoryjno-Rehabilitacyjny Poznańskiego Ośrodka Reumatologicznego w Śremie. We wsi jest Wiejski Dom Kultury, sklep spożywczy i piekarnia, nowe osiedle mieszkaniowe i przedszkole. Najbliższa 8-klasowa szkoła podstawowa i poczta znajdują się w Manieczkach.

Najbardziej wartościowym zabytkiem jest drewniany kościół parafialny pw. św. Michała Archanioła. Początki parafii sięgają roku 1408, wówczas obejmowała ona swym zasięgiem Błociszewo, a także Gaj, Krzyżanowo i WronowoZ upływem wieków granice te uległy tylko niewielkiemu rozszerzeniu.

Najbliższe lata w Błociszewie skłaniają do rocznicowych akcentów. W 1993 roku przypada setna rocznica istnienia pałacu będącego obecnie siedzibą Oddziału Sanatoryjnego, natomiast w rok później dwudziesta rocznica działalności tego Oddziału.

Te fakty stały się impulsem do zgromadzenia materiałów obrazujących historię Błociszewa i jego dorobek.

Wbrew pierwotnym obawom - materiałów nagromadziło się sporo. Wiele informacji można znaleźć w literaturze fachowej.

Owocne były wizyty u Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków, w poznańskiej Pracowni Konserwacji Zabytków oraz u Wojewódzkiego Konserwatora Przyrody. Bezcennymi materiałami dysponuje błociszewska Parafia,znaczną pomocą służyły również Osoby,do których zwrócono się z prośbą o pomoc w wyjaśnieniu wielu problemów związanych z tematem.

Tych wszystkich za okazaną pomoc o przyjęcie wyrazów serdecznego podziękowania

prosi

autor

Zarys historii rycerskiej wsi Błociszewo

Kiedy w 1358 roku jako jeden ze świadków w toczącym się procesie stawał rycerz Jakusz z Błociszewa, nie zdawał sobie zapewne sprawy z tego, że w ten sposób dokonały się jednocześnie dwie niezwykle ważne sprawy. Z tą chwilą trafiła na trwałe do kroniki nazwa tej rycerskiej wsi położonej niedaleko Śremu, a także poznaliśmy z imienia jej ówczesnego właściciela.

Na kolejny sygnał z Błociszewa trzeba było czekać wiele lat, do roku 1393, kiedy w kronikach notowany jest rycerz Mirosz z Błociszewa.

Więcej informacji o tej miejscowości mamy z roku 1400. Jej właścicielami byli wówczas dwaj bracia, spełniający jednak swoje obowiązki daleko od Błociszewa: Mikołaj był kasztelanem santockim, natomiast Jan sędzią poznańskim. Obaj pieczętowali się herbem Ostoja i byli rycerzami. Ich własność przekraczała granice Błociszewa, gdyż byli oni w tym czasie również właścicielami Brodnicy i Grabianowa, a Mikołaj także Żydowa.

Brodnicą władał potem syn Mikołaja - Andrzej, którego córki wniosły ją jako wiano Andrzejowi i Wincentemu z Choryni, natomiast Jan zapisał Grabianowo w dożywocie swojej żonie Częstochnie. Na tym kończą się związane z Ostoją ślady historii Brodnicy i Grabianowa - wracajmy więc do Błociszewa.

W 1408 roku bracia Jan i Mikołaj zostali w Błociszewie fundatorami kościoła p.w. św. Michała Archanioła. Kolatorzy uposażyli plebanię w jeden łan roli oraz przeznaczyli drugi łan na utrzymanie kleryka, to jest organisty, zakrystiana i nauczyciela w jednej osobie. Jan i Mikołaj nadto ofiarowali zagrodę, łąkę, zarośla, prawo do korzystania z pastwisk oraz czynsz w wysokości 2 grzywien.

Poświęcenia kościoła dokonał 1 lipca tego roku biskup Wojciech Jastrzębiec, a pierwszym plebanem błociszewskim w latach 1408 - 1410 był Piotr. Parafia objęła swym zasięgiem wsie Błociszewo, Gaj i Wronowo wyjęte z parafii Rąbiń oraz Krzyżanowo z parafii Brodnica. Wioski te również zostały obciążone czynszem na rzecz plebani w wysokości jednej grzywny od każdej [ks.prof.dr Józef Nowacki: Archidiecezja poznańska w ganicach historycznych i jej ustrój, wyd. Ks. św. Wojciecha, Poznań 1964].

W dwa lata później, w 1410 roku, bracia - rycerze wzięli udział w bitwie z Krzyżakami pod GrunwaldemZ pola bitwy przypuszczalnie nie wrócił Jan Ostoja z Błociszewa, ponieważ z Mikołajem się jeszcze możemy spotkać: w latach 1417-1419 Mikołaj był sędzią ziemskim w Poznaniu.

Po Janie Błociszewem władali jego synowie: Jan, Stanisław, Maciej i Mikołaj, którzy w 1433 roku podpisali z właścicielami sąsiedniego Krzyżanowa ugodę dotyczącą budowy kaplicy w kościele parafialnym. Plebanem był w tym czasie (od 1428) Jan Bytkowski.

Kolejna informacja pochodzi z roku 1437, kiedy to wymienieni już synowie przypuszczalnie poległego pod Grunwaldem Jana i jego żony Częstochny, pani w dożywociu na Grabianowie, używają już nazwiska powstałego z nazwy rodowej miejscowości - Błociszewscy.

Na lata 1433-1484 największy udział we władaniu Błociszewem przypada jednemu z wymienionych braci - Mikołajowi Błociszewskiemu, burgrabiemu kościańskiemu. W tym też okresie ostatecznie został zakończony trwający od momentu powstania parafii spór proboszcza brodnickiego o wyjęcie z jego podległości wsi Krzyżanowo. O przypisaniu tej wsi rycerskiej na korzyść parafii błociszewskiej i jej plebana Marcina przesądził ostatecznie w 1446 roku biskup poznański Andrzej Bniński.

Mikołaj Błociszewski w 1472 roku wykupił od brata Stanisława za 100 grzywień część folwarku w Błociszewie i poszerzał swój majątek nadal, gdyż w 1475 roku kupił od Abrahama Kębłowskiego sąsiedni Gaj, a w 1478 część Grabianowa.

Komasacja gruntów błociszewskich trwała w dalszym ciągu, gdyż w 1501 roku synowie Stanisława - Piotr i Jan Błociszewscy sprzedali swoje części Błociszewa Jakubowi i Mikołajowi, synom Mikołaja Błociszewskiego, znanego nam już burgrabiego kościańskiego.

W 1530 Błociszewem władają Piotr, Bartłomiej i Mikołaj BłociszewscyZ zapisu z roku 1560 wynika, że Mikołaj Błociszewski żeni się z Jadwigą Żabińską herbu Łodzią.

Podobnie, jak Błociszewscy z Błociszewa, również ich bliscy krewni, osiadli na folwarku Gaj, przyjęli od nazwy miejscowości nazwisko Gajewscy. Zawsze podkreślali oni swój związek z Błociszewem, pieczętowali się również herbem ostoja, a wołali się: Gajewscy z Błociszewa Tak było już przed rokiem 1584, kiedy byli „Gajewscy w Poznańskiem, był Jan wieku mego sędziem grodzkim i podstarościm w Poznaniu, pisał się z Błociszewa , albo:

„Ostoja — ród polski gadatliwy i zarozumiały.”

Jan Długosz (1415-1480): Insignia seu Lienodia inciliti Regni Poloniae”,

[Bartosz (Bartłomiej) Paprocki (1543-1614): Herby rycerstwa polskiego, wyd. Kraków 1584 r.]

„Opisanie herbu. Mają być dwa księżyce niepełne żółte, barkami do siebie obrócone, każdy z nich jednym rogiem do góry, drugim na dół obrócony, między nimi miecz biały otłuczony, rękojeścią do góry, końcem na dół, w polu czerwonym. Na hełmię pięć piór strusich.".

Kasper Niesiecki, Herbarz, VII, 170 Spotyka się także inne opisy, wnoszące niewielkie różnice, npZamiast miecza między księżycami jest czarny lub złoty krzyż równoramienny, a półksiężyce zamiast złotych - srebrne (białe). Tarczę okrywa srebrny profil hełmu z czarnymi labrami. Różne są także klejnoty na hełmach. Pieczęć herbowa pojawiła się już w 1358 r., a wśród herbowych są Błociszewscy, Gajewscy z Błociszewa, Koźniewscy, Potoccy, Wojnowscy...

„Błociszewem w średniowieczu władali Błociszewscy, potem Gajewscy, którzy w I poł. XIX w. nazywali się Gajewskim z Błociszewa (właściciele Wolsztyna)” [Józef Pieprzyk: Miasta i gminy województwa poznańskiego, na prawach rękopisu, Poznań 1978 r.]. W rzeczywistości chodzi o tę samą rodzinę, a żyjący współcześnie Gajewscy nadal podkreślają swój związek z Błociszewem [Autorem wydanych w 1913 roku w Poznaniu „Pamiętników” był Franciszek z Błociszewa Gajewski.]

Ten związek podkreśla również Wojciech Wielądko [Wociech Wielądko: Heraldyka, II, 517 (powstała w latach 1792-1798)], pisząc o nieznanym z imienia Błociszewskim, przypuszczalnie z lat 1600-1617/1618: „Błociszewski herbu Ostoja. Od dóbr Błociszewa imienia tego nabyli, jedna linia z Gajewskimi. Był jeden z Błociszewskich sędzią ziemskim poznańskim, ojciec starosty ujskiego. Ten za Zygmunta IIi w poselstwie do Węgier od Rzeczypospolitej jeździł, a potem podczas rokoszu wielkim swoim kosztem przy dostojeństwie królewskim stawał, wielkopolskie województwa przy nienadwerężonej ku panu wierności utrzymując. A gdy się wkrótce na wojnę z królem wyprawił, tam mężnie się ścierając z nieprzyjacielem, na placu poległ. Synowicą jego, Elżbieta Pogorzelska, starościna powidzka, 1641 roku umarła" [tzw. „rokosz Zebrzydowskiego” był w latach 1606-1609, natomiast wojna moskiewska w latach 1617-1618r].

Na podstawie zachowanych w poznańskim Muzeum Narodowym portretów trumiennych możemy poznać również dalszych właścicieli Błociszewa. Zmarły w 1649 roku Piotr Błociszewski był synem Stanisława i Katarzyny (łowieckiej h. Ostoja, a do niego należały poza Błociszewem Miłostowo, Tucząpy i część wsi Mnichy.

W dwa lata później, w 1651 roku zmarł kolejny właściciel majątku - Adam Błociszewski. Za jego czasów rozebrano w Błociszewie kaplice grobowe, a znajdujące się tam cztery portrety trumienne Błociszewskich przeniesiono do prezbiterium kościoła umieszczając je po prawej stronie ołtarza głównego.

Kościół błociszewski był miejscem wiecznego spoczynku również innych Błociszewskich herbu Ostoja, nie zawsze właścicieli tej rycerskiej wsi. Do takich należała Katarzyna z Bukowieckich h. Ogończyk, poślubiona w 1652 Stanisławowi Błociszewskiemu h. Ostoja, właścicielowi wsi Mnichy, Tucząpy i Miłostowo. Zmarła w 1677 roku, a na tablicy inskrypcyjnej do jej portretu trumiennego czytamy w języku polskim: „z Bukowca Błociszewska tu ziemi oddana - spoczywa Stanisława Małżonka kochana - przez dwadzieścia y pięć latek kilkanaście dziatek - Chwale Bożej płodziła powinny podatek - Śmierci w dzień czwaty sierpnia życiem przypłaciła - Tylko co ostatniego synaczka powiła - Szlachetnym urodzeniem znaczna, lecz hojnością - Na ubogie znaczniejsza, którą... - Pan Bóg Błociszewską Niechybnie jusz w niebie - ...widzieć Siebie ”.

Inna tablica herbowa do portretu trumiennego dotyczy zmarłej w 1662 roku Barbary z Błociszewskich zamężnej Choińskiej siostry Stanisława, a córki Piotra Błociszewskiego, o którym pisaliśmy wyżej. Takich portretów trumiennych w błociszewskim kościele było przypuszczalnie znacznie więcej i przetrwały tam do połowy XIX stulecia, kiedy przypadł kolejny remont kościoła.

Kolejną informację spotykamy z lat 1672-1682, kiedy zachował sie zapis, że „kolatorką kościoła jest dziedziczka wsi urodzona Babara Błociszewska, wdowa”. Tym samym, jako patronka miejscowego kościoła i spadkobieczyni jego fundatorów, miała ona nadal prawo przedstawiania biskupowi kandydatów na ewentualnie wakujące beneficjum przy kościele błociszewskim [ks. Marian Kowalewski: Mały słownik teologiczny, wyd. Księg. św. Wojciecha, Poznań-Warszawa-Lublin 1960 r.].

Należy przypuszczać, że przyległy folwark w Gaju miał okresowo dzierżawców. Różnie wówczas traktowano poddanych na majątkach. Dość powszechnymi były więc sytuacje, które pragniemy tutaj przytoczyć: „Niemojewski w Gaju nie miał kowala. A był taki rzemieślnik w Przewozie, nie istniejącej dziś wsi między Mosiną a Śremem. Niemojewski posłał tam swoich ludzi. Cudzego kowala załadowano z całą rodziną i statkami na wozy. Zawadzki z tych samych stron także kradł. O jego najeździe na Kopaszewo w 1650 roku długo opowiadano. Swój inwentarz ludzki powiększył o owczarza.” [Józef Pieprzyk: Zajazdy i najazdy, w: Wielkopolscy zacni i nicponie, Wyd. Poznańskie, Poznań 1988 r.]

Szczególny charakter, chociaż dla ówczesnych lat traktowany jako rzecz normalna, miał dokument spisany w naszym Gaju z datą 15 kwietnia 1780 roku [Józef Pieprzyk: Los Franka Podymiaka, w: Wielkopolscy... op.cit.]:

„A ponieważ w dawiejszych latach, za życia jeszcze śp. najukochańszej mojej żony, przyobiecałem dziewczynę i chłopca, które się tylko we wsiach moich dziedzicznych Masłowa i Trębina (pod Dolskiem) podobać będą jmp Salomei jmp Wojciecha Dramińskiego małżonce, córce mojej, więc że sobie w tym czasie upodobała imieniem Andrzej, prac. Tomasza Boguszyńskiego z prac. Reginą spłodzonego syna, i Barbarę, ze wsi Masłowa prac. Mateusza stróża z pracowitą Jadwigą spłodzoną córkę, ze wsi Masłowa poddanych, te dwoje dzieci (...) niniejszym rewersem wiecznymi czasy ustępuję i na wieczność z nich rezygnuję wszelkiego prawa mianego (...) wyzuwam się (...)”.

Ostatnim z rodu dziedzicem herbu Ostoja na Błociszewie był pan Franciszek Błociszewski, ożeniony z Konstancją Śmigielską z Bnina herbu Łodzią. Wiemy, że w roku 1756 miał już dorosłe dzieci, gdyż szukał dla swego syna protekcji w staraniach o rękę owdowiałej kasztelanicowej z Biechowa u samego Augusta Działyńskiego z Kórnika, co jednocześnie świadczy o pozycji, jaką wówczas Franciszek Błociszewski się cieszył. Oto treść tego listu:

„Jaśnie Wielmożny Mci dobrodzieju!

Syn mój, skłoniwszy serce i chęci do WJMci pani z Poklateckich Szołdrskiej, kasztelanicowej biechowskiej, szuka zaszczytu protekcyi JWWM pana Dobrodzieja, o którą ja suplikować dla niego przy złożeniu głębokiej mojej submisyi osobiście lubo bym sobie życzał. Gdy jednak słabość zdrowia, która od sejmiku poselskiego przytrzymuje się w domu, nie pozwala mi tego szczęścia, biorę śmiałość założenia tejże prośby listownie, usilnie żądając łaski JWWM Państwa Dobrodziejstwa, abyście go do uszczęśliwienia na całe życie poważną interpozycją swoją przyprowadzić raczyli, co że JWWM Państwo Dobrodziejstwo świadczyć dla niego będziecie, mam ufność nie w zasługach naszych, bo tych żadnym sposobem liczyć nie możemy, ale z wrodzonej wielkim imionom dobroczynności..., za które świadczony respekt nie tylko on, ale cały domek nasz dozgonne wyznawać będzie obowiązki, które ja z powinną i tu zapisując się dymisją, głoszę się być JWWM Pana Dobrodzieja najniższym sługą.

F. Błociszewski

Die 22 Septembris 1756 w Błociszewie”

[Z korespondencji Aug. Działyńskiego, rękopis, Bibl. Kórnicka 724 k. 68.]

Nie wiemy, czym skończyły się te zabiegi. Pan Franciszek Ostoja Błociszewski miał też córkę Elżbietę zamężną za Michała Nałęcza Kęszyckiego, reprezentanta V pokolenia tego rodu, dzierżawcy Budzynia, Podstolic i Brzekińca. Z jego małżeństwa z Marianną Teofilą Biegańską herbu Prawdzie, córką Jana i Tekli Czerlińskiej h. Sówka urodził się Antoni zmarły bezżennie oraz córki Aleksandra za Stanisława Błociszewskiego h. Ostoja oraz Antonina za Józefa Dobrzańskiego h. Sas. Po śmierci p. Marianny Michał Kęszycki ożenił się ponownie, z p. Elżbietą Błociszewską h. Ostoja właśnie.

Pani Elżbieta po śmierci małżonka Michała Kęszyckiego wyszła ponownie za Józefa Kotarbskiego, a również przeżywszy go, za Antoniego Kamieńskiego, ale tylko z pierwszego małżeństwa były dzieci: Franciszek Ksawery Kęszycki, oraz Wiktoria, za Łukaszem Płonczyńskim h. Glaubicz [Złota Księga Szlachty Polskiej, przez Teodora Żychlińskiego, roczn. XVI, czcionkami Druk. Fr. Chocieszyńskiego, Poznań 1894 r.]. W roku 1778 Błociszewo razem z Gajem przechodzi w ręce Kęszyckich. Nie wiadomo jednak, czy Franciszek Ksawery Kęszycki (1742- 1789) otrzymał majątek z racji spadkobrania, czy też wsie zostały wykupioneZ tą chwilą Błociszewo po przeszło 400 latach przestało kojarzyć się z Ostoją, zacznie służyć Nałęczom. Posiadanie tej samej wsi w rękach jednego rodu przez tyle wieków nie jest rekordowe, ale zasługujące na podkreślenie. 

„Nałęcz - ród wywodzący się z plemienia polskiego, o czym świadczy też sama nazwa Nałęcz, oznaczająca po polsku zawój, znamię ono bowiem - wydaje się - utworzone zostało na wzór zawoju.”

Jan Długosz, Insignia..., 18

„Opisanie herbu - Binda podwójna biała w sferę albo koło ułożona, w czerwonym polu, której końce na krzyż ułożone. Nad hełmem i koroną dwa jelenie rogi, między którymi trzy pióra strusie, te strzała od prawej na lewą z góry przeszywa... Pospoliciej jednak go takim kształtem u nas w Polszczę zażywają, że kładą bindę w koło zawinioną i zawiązaną, w polu czerwonym. Na hełmie panna między jeleniemi rogami tak, że się jednego jedną ręką, drugą drugiego trzyma, głowa u niej związana, że nad wiązania końce z obu stron głowy widać."

Kasper Niesiecki, III, 201, VI, 512

Pieczęć herbowa Nałęczów pojawiła się już w 1343, herb rycerski w tej drugiej wersji ukształtował się ostatecznie po roku 1466. Takim herbem pieczętowali się Kęszyccy, a także Czarnkowscy, Małachowscy, Mickiewiczowie, Szamotulscy, Szujscy, Zbąscy...