Cesarz wszech chorób. Biografia raka ebook

Wszel­kie po­wie­la­nie lub wy­ko­rzy­sta­nie ni­niej­sze­go pli­ku elek­tro­nicz­ne­go inne niż jed­no­ra­zo­we po­bra­nie w za­kre­sie wła­sne­go użyt­ku sta­no­wi na­ru­sze­nie praw au­tor­skich i pod­le­ga od­po­wie­dzial­no­ści cy­wil­nej oraz kar­nej.

Ty­tuł ory­gi­na­łu an­giel­skie­goTHE EM­PE­ROR OF ALL MA­LA­DIES: A BIO­GRA­PHY OF CAN­CER

Pro­jekt okład­ki AGNIESZ­KA PA­SIER­SKA / PRA­COW­NIA PA­PIE­RÓW­KA

Co­py­ri­ght © 2010, SID­DHAR­THA MU­KHER­JEE. All ri­ghts re­se­rved

Co­py­ri­ght © for the Po­lish edi­tion by WY­DAW­NIC­TWO CZAR­NE, 2013

Co­py­ri­ght © for the Po­lish trans­la­tion by JAN DZIERZ­GOW­SKI (czę­ści II, IV, V, VI)

i AGNIESZ­KA PO­KOJ­SKA (pro­log, czę­ści I, III i woj­na atos­sy), 2013

Opie­ka re­dak­cyj­na i in­deks MAŁ­GO­RZA­TA PO­ŹDZIK / D2D.PL

Re­dak­cja WOJ­CIECH GÓR­NAŚ / RE­DAK­TOR­NIA.COM

Kon­sul­ta­cja me­dycz­na DR N. MED. MA­RIA GÓR­NAŚ

Ko­rek­ta MAŁ­GO­RZA­TA PO­ŹDZIK i ALI­CJA LI­STWAN / D2D.PL

Re­dak­cja tech­nicz­na RO­BERT OLEŚ / D2D.PL

Do­fi­nan­so­wa­no ze środ­ków Mi­ni­stra Kul­tu­ry i Dzie­dzic­twa Na­ro­do­we­go

ISBN 978-83-7536-669-3

WY­DAW­NIC­TWO CZAR­NE SP. Z O.O.www.czar­ne.com.pl

Se­kre­ta­riat: ul. Koł­łą­ta­ja 14, III p., 38-300 Gor­li­ce, tel./fax +48 18 353 58 93, fax +48 18 352 04 75, e-mail: ma­te­usz@czar­ne.com.pl, to­masz@czar­ne.com.pldo­mi­nik@czar­ne.com.pl, ho­no­ra­ta@czar­ne.com.pl, ewa@czar­ne.com.pl

Re­dak­cja: Wo­ło­wiec 11, 38-307 Sę­ko­wa, tel. +48 18 351 00 70, e-mail: re­dak­cja@czar­ne.com.pl

Se­kre­tarz re­dak­cji: mal­go­rza­ta@czar­ne.com.pl

Dział pro­mo­cji: ul. An­der­sa 21/56, 00-159 War­sza­wa, tel./fax +48 22 621 10 48 e-mail: agniesz­ka@czar­ne.com.pl, anna@czar­ne.com.pl, do­ro­ta@czar­ne.com.pl, zo­fia@czar­ne.com.pl

Dział mar­ke­tin­gu: ka­ta­rzy­na@czar­ne.com.pl

Dział sprze­da­ży: irek.grad­kow­ski@czar­ne.com.pl, tel. 504 564 092, 605 955 550 agniesz­ka.wil­czak@czar­ne.com.pl

Wo­ło­wiec 2013 Wy­da­nie I

Skład wer­sji elek­tro­nicz­nej: MI­CHAŁ LA­TU­SEK / VIR­TU­ALO SP. Z O.O.

Od autora

Ni­niej­sza książ­ka to hi­sto­ria raka. Sta­ro­daw­nej cho­ro­by, nie­gdyś se­kret­nej, o któ­rej mó­wi­ło się wy­łącz­nie szep­tem, póki nie sta­ła się śmier­cio­no­śnym zmien­no­kształt­nym two­rem o tak wiel­kim po­ten­cja­le me­ta­fo­rycz­nym, me­dycz­nym, na­uko­wym i po­li­tycz­nym, że czę­sto na­zy­wa się ją dżu­mą na­sze­go po­ko­le­nia. Ta książ­ka jest naj­praw­dziw­szą bio­gra­fią – pró­bą wnik­nię­cia w umysł tej nie­śmier­tel­nej cho­ro­by, zro­zu­mie­nia jej oso­bo­wo­ści, de­mi­sty­fi­ka­cji jej za­cho­wa­nia. Moim naj­waż­niej­szym ce­lem jest jed­nak zna­le­zie­nie od­po­wie­dzi na py­ta­nie, któ­re wy­kra­cza poza ramy bio­gra­fii: czy mo­że­my so­bie wy­obra­zić ko­niec raka w przy­szło­ści? Czy uda nam się na za­wsze usu­nąć tę cho­ro­bę z na­szych ciał i spo­łe­czeństw?

Rak to nie jest jed­na cho­ro­ba, lecz wie­le róż­nych. Na ich okre­śle­nie uży­wa­my tej sa­mej na­zwy, po­nie­waż łą­czy je pod­sta­wo­wa ce­cha wspól­na – pa­to­lo­gicz­ne na­mna­ża­nie się ko­mó­rek. Uję­cie róż­nych wcie­leń raka w jed­nej opo­wie­ści ma, poza po­do­bień­stwem na po­zio­mie bio­lo­gicz­nym, jesz­cze jed­no uza­sad­nie­nie: roz­ma­itych po­sta­ci tej cho­ro­by nie roz­róż­nia się w sfe­rze kul­tu­ro­wej i po­li­tycz­nej. Opo­wie­dze­nie hi­sto­rii każ­de­go ro­dza­ju no­wo­two­ru osob­no jest nie­moż­li­we; ja po­sta­wi­łem so­bie cel, któ­rym jest po­ka­za­nie naj­waż­niej­szych wąt­ków prze­wi­ja­ją­cych się w li­czą­cej czte­ry ty­sią­ce lat hi­sto­rii tej cho­ro­by.

Mój za­mysł, jak wi­dać ogrom­ny, wy­rósł z cze­goś dużo skrom­niej­sze­go. La­tem 2003 roku, po ukoń­cze­niu re­zy­den­tu­ry w szpi­ta­lu i uzy­ska­niu dy­plo­mu z im­mu­no­lo­gii on­ko­lo­gicz­nej, roz­po­czą­łem spe­cja­li­za­cję w dzie­dzi­nie on­ko­lo­gii w Dana-Far­ber Can­cer In­sti­tu­te oraz Mas­sa­chu­setts Ge­ne­ral Ho­spi­tal w Bo­sto­nie. Po­cząt­ko­wo za­mie­rza­łem przez ten rok pro­wa­dzić dzien­nik – bie­żą­ce do­nie­sie­nia o le­cze­niu no­wo­two­rów, taki „ra­port z li­nii fron­tu”. Ale po­mysł pręd­ko wy­ewo­lu­ował w więk­sze i bar­dziej po­głę­bio­ne przed­się­wzię­cie, tak że osta­tecz­nie przy­szło mi za­głę­bić się nie tyl­ko w na­ukę i me­dy­cy­nę, ale też w kul­tu­rę, hi­sto­rię, li­te­ra­tu­rę i po­li­ty­kę, a rów­nież w prze­szłość raka i w jego przy­szłość.

W epi­cen­trum tej hi­sto­rii znaj­du­ją się dwie po­sta­ci, męż­czy­zna i ko­bie­ta – nie­mal w tym sa­mym wie­ku, obo­je są ide­ali­sta­mi, nie­odrod­ny­mi dzieć­mi bo­omu, któ­ry na­stą­pił po II woj­nie świa­to­wej w ame­ry­kań­skiej na­uce i tech­no­lo­gii, a tak­że oso­ba­mi nie­ugię­cie, ob­se­syj­nie dą­żą­cy­mi do wy­po­wie­dze­nia ogól­no­kra­jo­wej „woj­ny z ra­kiem”. Pierw­sza z nich to Sid­ney Far­ber, oj­ciec współ­cze­snej che­mio­te­ra­pii, któ­ry w ana­lo­gu wi­ta­mi­ny przy­pad­kiem od­kry­wa sub­stan­cję prze­ciw­no­wo­two­ro­wą o po­tęż­nej sile i za­czy­na ma­rzyć o uni­wer­sal­nym le­kar­stwie na no­wo­two­ry. Dru­gą jest Mary La­sker, przez kil­ka­dzie­siąt lat to­wa­rzy­szą­ca Far­be­ro­wi w jego dzia­ła­niach man­hat­tań­ska lwi­ca sa­lo­no­wa o le­gen­dar­nej wprost ener­gii do ak­tyw­no­ści na are­nie spo­łecz­nej i po­li­tycz­nej. Ale La­sker i Far­ber je­dy­nie eg­zem­pli­fi­ku­ją za­cię­cie, wy­obraź­nię, wy­na­laz­czość i en­tu­zjazm po­ko­leń, któ­re od czte­rech ty­się­cy lat to­czą wal­kę z ra­kiem. W pew­nym sen­sie jest to bo­wiem hi­sto­ria woj­ny – w któ­rej prze­ciw­nik cha­rak­te­ry­zu­je się bez­po­sta­cio­wo­ścią, po­nad­cza­so­wo­ścią i wszech­obec­no­ścią. Mamy tu zwy­cię­stwa i po­raż­ki, set­ki kam­pa­nii, bo­ha­te­rów i py­szał­ków, pierw­szo­rzęd­ne kwe­stie: jak wy­trwać i prze­żyć, a tak­że, co nie­unik­nio­ne, ran­nych, po­tę­pio­nych, za­po­mnia­nych i zmar­łych. Rak wy­ła­nia się z tej opo­wie­ści, jak na­pi­sał pe­wien dzie­więt­na­sto­wiecz­ny chi­rurg na fron­ty­spi­sie swo­jej książ­ki, jako „ce­sarz wszech cho­rób, król tego, co naj­strasz­niej­sze”.

Uwa­ga: w na­uce i w me­dy­cy­nie, dzie­dzi­nach, w któ­rych pierw­szeń­stwo od­kry­cia ma ol­brzy­mie zna­cze­nie, mia­no wy­na­laz­cy czy od­kryw­cy otrzy­mu­je się od spo­łecz­no­ści na­ukow­ców i ba­da­czy. Ni­niej­sza książ­ka opi­su­je hi­sto­rie wie­lu od­kryć i wy­na­laz­ków, jed­nak nie słu­żą one temu, żeby ko­mu­kol­wiek przy­pi­sy­wać lub od­bie­rać pra­wo do pierw­szeń­stwa, i nie po­win­ny być w ten spo­sób trak­to­wa­ne.

Jako au­tor tej książ­ki sto­ję na bar­kach wie­lu in­nych osób. Moja pra­ca opie­ra się na in­nych książ­kach, opu­bli­ko­wa­nych ba­da­niach, ar­ty­ku­łach w pi­smach na­uko­wych, wspo­mnie­niach i wy­wia­dach. Ko­rzy­sta­łem tak­że z ma­te­ria­łów po­cho­dzą­cych od osób pry­wat­nych, z bi­blio­tek, ko­lek­cji, zbio­rów i ar­chi­wów, któ­re wy­mie­niam w po­dzię­ko­wa­niach za­miesz­czo­nych na koń­cu ni­niej­sze­go tomu.

Jed­ne­go po­dzię­ko­wa­nia nie mogę jed­nak zo­sta­wić na ko­niec. Ta książ­ka jest nie tyl­ko wy­pra­wą w prze­szłość raka, lecz rów­nież oso­bi­stą po­dró­żą, moim doj­rze­wa­niem jako on­ko­lo­ga. Nie by­ło­by tej po­dró­ży, gdy­by nie moi pa­cjen­ci – w stop­niu znacz­nie więk­szym niż po­zo­sta­łe oso­by, któ­re przy­czy­ni­ły się do po­wsta­nia tej książ­ki, uczy­li mnie oni i in­spi­ro­wa­li. Je­stem im wi­nien bez­gra­nicz­ną wdzięcz­ność.

Ale z każ­dym dłu­giem wią­żą się od­set­ki. Przy­ta­cza­nie w książ­ce hi­sto­rii pa­cjen­tów ro­dzi­ło pro­ble­my zwią­za­ne z ochro­ną ich pry­wat­no­ści i god­no­ści. W tych przy­pad­kach, w któ­rych wie­dza o cho­ro­bie była już wcze­śniej upu­blicz­nio­na (na przy­kład w for­mie wy­wia­du czy ar­ty­ku­łu), uży­wam praw­dzi­wych na­zwisk. W przy­pad­kach zaś, któ­re nie zo­sta­ły po­da­ne do wia­do­mo­ści pu­blicz­nej, albo je­że­li pa­cjen­ci ży­czy­li so­bie za­cho­wa­nia ano­ni­mo­wo­ści, po­słu­ży­łem się fik­cyj­ny­mi na­zwi­ska­mi i umyśl­nie po­zmie­nia­łem daty oraz szcze­gó­ły ży­cio­ry­sów, żeby nie moż­na było tych osób roz­po­znać. Nie­mniej jed­nak są to praw­dzi­wi pa­cjen­ci i praw­dzi­we roz­mo­wy. Bar­dzo pro­szę czy­tel­ni­ków o usza­no­wa­nie ich pry­wat­no­ści.

Od polskiego wydawcy

Każ­dy pol­ski le­karz, wi­dząc pod­ty­tuł tej książ­ki, po­wie, że rak nie jest do­kład­nym tłu­ma­cze­niem an­giel­skie­go can­cer (mimo że ła­ciń­skie sło­wo can­cer i sta­ro­grec­kie kar­ki­nos ozna­cza­ją wła­śnie raka – sko­ru­pia­ka lub znak zo­dia­ku). Gdy­by­śmy chcie­li się po­słu­żyć ter­mi­nem me­dycz­nym, na­le­ża­ło­by pi­sać o no­wo­two­rze albo wręcz no­wo­two­rach. By­ło­by to jed­nak nie­zgod­ne z in­ten­cją au­to­ra – jego dzie­ło opo­wia­da hi­sto­rię zło­wro­gie­go bytu, ta­jem­ni­czej isto­ty, któ­ra za­bi­ja­ła i fa­scy­no­wa­ła lu­dzi, na dłu­go za­nim ba­da­cze usta­li­li, że no­wo­two­ry to nie jed­na cho­ro­ba, lecz wie­le róż­nych.

Dla­te­go wła­śnie w pol­skim tłu­ma­cze­niu ce­sarz wszech cho­rób nosi imię Rak. Sło­wem tym przez wie­ki na­zy­wa­no wszyst­kie no­wo­two­ry, a tak­że nie­któ­re trud­no go­ją­ce się wrzo­dy. Do­pie­ro nie tak daw­no na­uka prze­ję­ła ten ter­min i nada­ła mu ści­słe, węż­sze zna­cze­nie.

W sa­mym tek­ście książ­ki usza­no­wa­li­śmy jed­nak me­dycz­ną tra­dy­cję. Gdy mowa o kon­kret­nych cho­ro­bach, a nie o raku w sen­sie hi­sto­rycz­nym, sto­su­je­my po­praw­ną ter­mi­no­lo­gię. Sło­wa rak uży­wa­my zgod­nie z na­uko­wą de­fi­ni­cją raka, w po­zo­sta­łych zaś przy­pad­kach prze­waż­nie pada sło­wo no­wo­twór lub na­zwy po­szcze­gól­nych scho­rzeń.

CE­SARZWSZECH CHO­RÓB

Prolog

[…] Je­śli

Cho­ro­ba wkra­cza w osta­tecz­ne sta­dium,

Le­karz sto­su­je osta­tecz­ne środ­ki Lub […] żad­nych.

Wil­liam Sha­ke­spe­are, Ham­let2

Rak za­czy­na się od czło­wie­ka i na czło­wie­ku się koń­czy. W na­tło­ku na­uko­wych abs­trak­cji moż­na cza­sa­mi za­po­mnieć o tym pod­sta­wo­wym fak­cie. […] Le­ka­rze le­czą cho­ro­by, ale le­czą rów­nież lu­dzi i ten wa­ru­nek ich za­wo­do­we­go ist­nie­nia cza­sa­mi cią­gnie ich w dwóch prze­ciw­nych kie­run­kach.

June Go­od­field3

Ran­kiem 19 maja 2004 roku Car­la Reed, trzy­dzie­sto­let­nia przed­szko­lan­ka z Ip­swich w sta­nie Mas­sa­chu­setts, mat­ka troj­ga ma­łych dzie­ci, obu­dzi­ła się z bó­lem gło­wy. „Ale nie był to zwy­czaj­ny ból – wspo­mi­na­ła póź­niej – tyl­ko pew­ne­go ro­dza­ju odrę­twie­nie gło­wy. Ta­kie odrę­twie­nie, któ­re na­tych­miast sy­gna­li­zu­je, że dzie­je się coś bar­dzo złe­go”.

Coś bar­dzo złe­go dzia­ło się od bli­sko mie­sią­ca. Pod ko­niec kwiet­nia Car­la od­kry­ła na ple­cach kil­ka siń­ców. Po­ja­wi­ły się pew­ne­go ran­ka, ni stąd, ni zo­wąd, jak ja­kieś styg­ma­ty, póź­niej się roz­ro­sły, a w cią­gu ko­lej­nych ty­go­dni zbla­dły, zo­sta­wia­jąc po so­bie śla­dy przy­po­mi­na­ją­ce mapę. Stop­nio­wo, nie­mal nie­zau­wa­żal­nie, Car­li za­czę­ły bled­nąć dzią­sła. Na po­cząt­ku maja ta ener­gicz­na, peł­na ży­cia ko­bie­ta, przy­zwy­cza­jo­na do spę­dza­nia wie­lu go­dzin z pię­cio- i sze­ścio­lat­ka­mi, za któ­ry­mi trze­ba bie­gać po ca­łej sali, le­d­wie mia­ła siłę wejść po scho­dach na pię­tro. W nie­któ­re po­ran­ki czu­ła się tak wy­czer­pa­na, że nie mo­gła ustać na no­gach i z po­ko­ju do po­ko­ju prze­miesz­cza­ła się na czwo­ra­kach. Sy­pia­ła nie­spo­koj­nie po dwa­na­ście, czter­na­ście go­dzin na dobę, po czym bu­dzi­ła się tak skraj­nie zmę­czo­na, że mu­sia­ła się znów po­ło­żyć spać.

Pod­czas tych czte­rech ty­go­dni Car­la wraz z mę­żem zgło­si­ła się do le­ka­rza ogól­ne­go i dwa razy do pie­lę­gniar­ki, ale z każ­dej z tych wi­zyt wy­szła bez ba­dań i bez dia­gno­zy. Za­czę­ła od­czu­wać w ko­ściach upior­ne bóle, któ­re przy­cho­dzi­ły i od­cho­dzi­ły. Le­kar­ka sta­ra­ła się zna­leźć ja­kieś wy­tłu­ma­cze­nie dla złe­go sa­mo­po­czu­cia Car­li. Stwier­dzi­ła, że to może być mi­gre­na, i ka­za­ła pa­cjent­ce za­ży­wać aspi­ry­nę. Aspi­ry­na tyl­ko na­si­li­ła krwa­wie­nie z bla­dych dzią­seł.

Car­la, oso­ba z na­tu­ry otwar­ta, to­wa­rzy­ska i try­ska­ją­ca ener­gią, bar­dziej się dzi­wi­ła, niż przej­mo­wa­ła swo­ją po­ja­wia­ją­cą się i zni­ka­ją­cą cho­ro­bą. Nig­dy wcze­śniej po­waż­nie nie cho­ro­wa­ła. Szpi­tal był dla niej miej­scem cał­ko­wi­cie abs­trak­cyj­nym – nig­dy nie mia­ła stycz­no­ści z le­ka­rzem spe­cja­li­stą, a co do­pie­ro z on­ko­lo­giem. Tłu­ma­czy­ła so­bie, że jej ob­ja­wy mogą mieć róż­ne przy­czy­ny – prze­pra­co­wa­nie, de­pre­sja, nie­straw­ność, ner­wi­ca, bez­sen­ność. Ale osta­tecz­nie coś w niej – ja­kiś siód­my zmysł – dało znać, że w jej cie­le dzie­je się coś po­waż­ne­go i groź­ne­go.

19 maja po po­łu­dniu Car­la zo­sta­wi­ła dzie­ci pod opie­ką są­siad­ki, po­je­cha­ła do kli­ni­ki i za­żą­da­ła wy­ko­na­nia ba­dań krwi. Le­kar­ka zle­ci­ła stan­dar­do­we ba­da­nie. Gdy pie­lę­gniarz po­brał z żyły krew, wle­pił wzrok w jej ko­lor, naj­wy­raź­niej za­in­try­go­wa­ny. Płyn, któ­ry wy­pły­wał z żyły Car­li – ja­sny, rzad­ki i wod­ni­sty – wła­ści­wie ni­czym krwi nie przy­po­mi­nał.

Do koń­ca dnia Car­la nie otrzy­ma­ła żad­nej wia­do­mo­ści. Na­za­jutrz przed po­łu­dniem, kie­dy ro­bi­ła za­ku­py na tar­gu ryb­nym, za­dzwo­nił te­le­fon.

– Mu­si­my jesz­cze raz po­brać pani krew – po­wie­dzia­ła pie­lę­gniar­ka z kli­ni­ki.

– Kie­dy mam przy­je­chać? – za­py­ta­ła Car­la, przy­po­mi­na­jąc so­bie jed­no­cze­śnie plan gę­sto wy­peł­nio­ne­go obo­wiąz­ka­mi dnia. Pa­mię­ta, że spoj­rza­ła na ze­gar. Ćwierć­ki­lo­gra­mo­wy stek z ło­so­sia roz­mra­żał się w tor­bie i mógł się ze­psuć, je­że­li nie tra­fi szyb­ko do lo­dów­ki.

Na wspo­mnie­nia Car­li z prze­bie­gu cho­ro­by skła­da­ją się wła­śnie ta­kie ba­nal­ne szcze­gó­ły: ze­gar, dzie­ci, gra­fik do­wo­że­nia ich do szko­ły, fiol­ka ja­snej krwi, ta­ją­ca w słoń­cu ryba na obiad, na­głe na­pię­cie w gło­sie w słu­chaw­ce. Car­la nie pa­mię­ta do­kład­nie słów pie­lę­gniar­ki, tyl­ko ogól­ne wra­że­nie, że spra­wa jest po­waż­na.

– Na­tych­miast – tak chy­ba po­wie­dzia­ła pie­lę­gniar­ka. – Pro­szę przy­je­chać na­tych­miast.

*

O przy­pad­ku Car­li do­wie­dzia­łem się o siód­mej rano 21 maja, w wa­go­nie me­tra mię­dzy sta­cja­mi Ken­dall Squ­are a Char­les Stre­et w Bo­sto­nie. Zda­nie, któ­re wy­świe­tli­ło mi się na pa­ge­rze, mia­ło cha­rak­te­ry­stycz­ny rytm stac­ca­to i siłę prze­ka­zu po­waż­ne­go przy­pad­ku me­dycz­ne­go: Car­la Reed / nowa pa­cjent­ka, bia­łacz­ka / 14 pię­tro / pro­szę od­wie­dzić za­raz po przyj­ściu. Gdy po­ciąg wy­strze­lił z dłu­gie­go ciem­ne­go tu­ne­lu, na­gle uka­za­ły mi się prze­szklo­ne wie­że szpi­ta­la ogól­ne­go, Mas­sa­chu­setts Ge­ne­ral Ho­spi­tal, i okna sal na czter­na­stym pię­trze.

Do­my­śla­łem się, że Car­la leży w jed­nej z nich, sama, prze­raź­li­wie sa­mot­na. Na ko­ry­ta­rzach już pew­nie roz­brzmie­wał szum go­rącz­ko­wej ak­tyw­no­ści. Mię­dzy od­dzia­łem a la­bo­ra­to­rium na pierw­szym pię­trze krą­ży­ły pro­bów­ki z krwią. Pie­lę­gniar­ki no­si­ły prób­ki do ba­da­nia, re­zy­den­ci zbie­ra­li dane do po­ran­nych spra­woz­dań, brzę­cza­ły dzwon­ki, wy­sy­ła­no wia­do­mo­ści na pa­ge­ry le­ka­rzy. Gdzieś w głę­bi szpi­ta­la ktoś włą­czał mi­kro­skop i w jego oku­la­rze ob­raz ko­mó­rek krwi Car­li na­bie­rał wy­ra­zi­sto­ści.

Opo­wia­dam o tym wszyst­kim ze sto­sun­ko­wą pew­no­ścią, po­nie­waż po­ja­wie­nie się pa­cjen­ta cho­re­go na ostrą bia­łacz­kę wciąż spra­wia, że całą kli­ni­kę prze­szy­wa dreszcz – od od­dzia­łów on­ko­lo­gicz­nych na gór­nych pię­trach po la­bo­ra­to­ria kli­nicz­ne miesz­czą­ce się głę­bo­ko w piw­ni­cach. Bia­łacz­ka to no­wo­twór bia­łych krwi­nek – jed­na z naj­bar­dziej gwał­tow­nych, burz­li­wie prze­bie­ga­ją­cych od­mian raka. Jak lu­bi­ła przy­po­mi­nać pa­cjen­tom pew­na pie­lę­gniar­ka z od­dzia­łu on­ko­lo­gicz­ne­go, w przy­pad­ku tej cho­ro­by „na­wet prze­cię­cie skó­ry pa­pie­rem to po­waż­ny wy­pa­dek”.

Dla on­ko­lo­ga szko­lą­ce­go się w za­wo­dzie ostra bia­łacz­ka rów­nież sta­no­wi wy­jąt­ko­wą od­mia­nę raka. Jej na­głość, gwał­tow­ność, bły­ska­wicz­ny, nie­po­wstrzy­ma­ny roz­wój wy­mu­sza­ją szyb­kie, czę­sto dra­stycz­ne de­cy­zje; jest to cho­ro­ba prze­ra­ża­ją­ca dla tego, kto na nią cier­pi, dla tego, kto pa­trzy na nią z boku, i dla tego, kto ją le­czy. Cia­ło za­ata­ko­wa­ne przez bia­łacz­kę zo­sta­je do­pro­wa­dzo­ne do kru­chych gra­nic fi­zjo­lo­gicz­ne­go funk­cjo­no­wa­nia – każ­dy układ, ser­ce, płu­ca i krew pra­cu­ją na gra­ni­cy swo­ich moż­li­wo­ści. Pie­lę­gniar­ki uzu­peł­ni­ły luki w mo­jej wie­dzy na te­mat przy­pad­ku Car­li. Zle­co­ne przez jej le­kar­kę ba­da­nia krwi wy­ka­za­ły, że po­ziom czer­wo­nych krwi­nek był kry­tycz­nie ni­ski, po­ni­żej jed­nej trze­ciej nor­my. Za­miast nor­mal­nych bia­łych krwi­nek w jej krwi znaj­do­wa­ły się mi­lio­ny du­żych, zło­śli­wych bia­łych ko­mó­rek – w ter­mi­no­lo­gii on­ko­lo­gicz­nej zwa­nych bla­sta­mi. Le­kar­ka, któ­ra wresz­cie po­sta­wi­ła po­praw­ną dia­gno­zę, skie­ro­wa­ła Car­lę do Mas­sa­chu­setts Ge­ne­ral Ho­spi­tal.

*

Idąc do sali Car­li dłu­gim, pu­stym ko­ry­ta­rzem, po an­ty­sep­tycz­nie błysz­czą­cej pod­ło­dze świe­żo prze­tar­tej wodą ze środ­kiem de­zyn­fe­ku­ją­cym, prze­bie­ga­łem w my­ślach li­stę ba­dań, któ­rym bę­dzie trze­ba pod­dać krew cho­rej, i ostat­ni raz po­wtó­rzy­łem swo­je kwe­stie w cze­ka­ją­cej nas roz­mo­wie. Po­my­śla­łem z ża­lem, że w moim współ­czu­ciu jest coś wy­kal­ku­lo­wa­ne­go, wręcz me­cha­nicz­ne­go. Był to dzie­sią­ty mie­siąc mo­je­go sta­żu na on­ko­lo­gii – dwu­let­nie­go in­ten­syw­ne­go pro­gra­mu szko­le­nia spe­cja­li­stów od no­wo­two­rów – i mia­łem po­czu­cie, że osią­gną­łem punkt, po­ni­żej któ­re­go już się nie da zejść. Przez tych dzie­sięć nie­opi­sa­nie trud­nych, przej­mu­ją­cych mie­się­cy zmar­ły dzie­siąt­ki pa­cjen­tów, któ­ry­mi się opie­ko­wa­łem. Czu­łem, że po­wo­li uod­par­niam się na śmierć i przy­gnę­bie­nie – jak­bym do­stał szcze­pion­kę na cią­głą emo­cjo­nal­ną szar­pa­ni­nę.

Ta­kich sta­ży­stów jak ja było w szpi­ta­lu sied­miu. Na pa­pie­rze wy­da­wa­li­śmy się po­tęż­ną siłą: by­li­śmy ab­sol­wen­ta­mi pię­ciu uczel­ni me­dycz­nych i czte­rech kli­nik uni­wer­sy­tec­kich, mie­li­śmy za sobą łącz­nie sześć­dzie­siąt sześć lat po­bie­ra­nia nauk me­dycz­nych i mo­gli­śmy się po­szczy­cić dwu­na­sto­ma dy­plo­ma­mi ukoń­cze­nia stu­diów wyż­szych i po­dy­plo­mo­wych. Ale ani lata na­uki, ani dy­plo­my nie przy­go­to­wa­ły nas do tego sta­żu. Uczel­nia me­dycz­na, spe­cja­li­za­cja i re­zy­den­tu­ra były wy­czer­pu­ją­ce fi­zycz­nie i emo­cjo­nal­nie, ale pierw­sze mie­sią­ce sta­żu zdmuch­nę­ły ich wspo­mnie­nie, jak­by to była tyl­ko za­ba­wa, ze­rów­ka przed praw­dzi­wym szko­le­niem na le­ka­rza.

Rak był w na­szym ży­ciu wszech­obec­ny. Za­wład­nął na­szą wy­obraź­nią, opa­no­wał wspo­mnie­nia, prze­do­sta­wał się do każ­dej roz­mo­wy, prze­ni­kał każ­dą myśl. Sko­ro my, le­ka­rze, mie­li­śmy po­czu­cie, że rak cał­ko­wi­cie za­pa­no­wał nad na­szym ży­ciem, to nasi pa­cjen­ci czu­li za­pew­ne, że prak­tycz­nie ode­brał im ży­cie. Pa­weł Ni­ko­ła­je­wicz Ru­sa­now, bo­ha­ter po­wie­ści Alek­san­dra Soł­że­ni­cy­na Od­dział cho­rych na raka4, mło­dy du­chem Ro­sja­nin po czter­dzie­st­ce, od­kry­wa guz na szyi i zo­sta­je na­tych­miast skie­ro­wa­ny na od­dział on­ko­lo­gicz­ny pew­ne­go bez­i­mien­ne­go szpi­ta­la na mroź­nej pół­no­cy. Dia­gno­za – nie sama cho­ro­ba, lecz jej styg­mat – sta­je się dla Ru­sa­no­wa wy­ro­kiem śmier­ci. Cho­ro­ba od­bie­ra mu toż­sa­mość. Przy­odzie­wa go w szpi­tal­ną pi­ża­mę (strój tra­gi­ko­micz­nie okrut­ny, nie mniej niż wię­zien­ny dre­lich) i zu­peł­nie przej­mu­je kon­tro­lę nad jego dzia­ła­niem. Usły­szeć dia­gno­zę: „rak” to – od­kry­wa Ru­sa­now – zna­leźć się w nie­ma­ją­cym gra­nic me­dycz­nym gu­ła­gu, pań­stwie jesz­cze bar­dziej opre­syj­nym i pa­ra­li­żu­ją­cym niż to, w któ­rym bo­ha­ter żył wcze­śniej. (Soł­że­ni­cyn chciał może, by jego ab­sur­dal­nie to­ta­li­tar­ny od­dział on­ko­lo­gicz­ny sta­no­wił pa­ra­le­lę ab­sur­dal­nie to­ta­li­tar­ne­go świa­ta poza mu­ra­mi szpi­ta­la, kie­dy jed­nak za­py­ta­łem pew­ną ko­bie­tę cho­rą na raka szyj­ki ma­ci­cy, co są­dzi o tej pa­ra­le­li, po­wie­dzia­ła z prze­ką­sem: „Nie­ste­ty, mnie przy tej książ­ce nie były po­trzeb­ne żad­ne me­ta­fo­ry. Dla mnie od­dział on­ko­lo­gicz­ny rze­czy­wi­ście był pań­stwem kon­tro­lu­ją­cym każ­dy ruch, wię­zie­niem”).

Jako le­karz uczą­cy się po­stę­po­wa­nia z pa­cjen­ta­mi on­ko­lo­gicz­ny­mi owo po­czu­cie by­cia kon­tro­lo­wa­nym i ogra­ni­cza­nym zna­łem tyl­ko z po­zy­cji ob­ser­wa­to­ra. Ale na­wet z ta­kiej ze­wnętrz­nej per­spek­ty­wy wy­raź­nie czu­łem moc tego wię­zie­nia – tępą, upo­rczy­wą siłę przy­cią­ga­nia, któ­ra po­ry­wa w or­bi­tę raka wszyst­kich i wszyst­ko. W pierw­szym ty­go­dniu mo­je­go sta­żu pe­wien ko­le­ga, któ­ry wła­śnie swój staż ukoń­czył, wziął mnie na stro­nę i udzie­lił mi kil­ku rad. „To jest niby pro­gram in­ten­syw­ny – po­wie­dział, ści­sza­jąc głos. – Ale tak na­praw­dę to pro­gram za­bój­czo in­ten­syw­ny. Nie do­puść, żeby ta rze­czy­wi­stość prze­nik­nę­ła wszyst­ko, co ro­bisz. Miej ja­kieś ży­cie poza szpi­ta­lem. Przy­da ci się. In­a­czej to tu­taj cię we­ssie”.

Ale nie moż­na było nie dać się we­ssać. Co wie­czór po ob­cho­dzie sie­dzia­łem przez ja­kiś czas w au­cie na szpi­tal­nym par­kin­gu, w nie­przy­ja­znym be­to­no­wym la­bi­ryn­cie oświe­tlo­nym ja­rze­niów­ka­mi, otę­pia­ły i nie­zbor­ny. Ra­dio bez­myśl­nie trzesz­cza­ło w tle, a ja kom­pul­syw­nie usi­ło­wa­łem od­two­rzyć wy­da­rze­nia mi­nio­ne­go dnia. Gło­wę mia­łem peł­ną hi­sto­rii pa­cjen­tów, a pod­ję­te de­cy­zje cho­dzi­ły za mną i nie da­wa­ły mi spo­ko­ju. Czy war­to było zle­cić ko­lej­ny cykl che­mio­te­ra­pii sześć­dzie­się­cio­sze­ścio­let­niej ap­te­kar­ce cho­rej na raka płu­ca, u któ­rej nie za­dzia­ła­ły żad­ne inne leki? Czy w przy­pad­ku dwu­dzie­sto­sze­ścio­let­niej ko­bie­ty cho­rej na ziar­ni­cę zło­śli­wą le­piej było wy­pró­bo­wać spraw­dzo­ne sil­ne po­łą­cze­nie le­ków i ry­zy­ko­wać, że sta­nie się bez­płod­na, czy ra­czej wy­brać po­łą­cze­nie bar­dziej eks­pe­ry­men­tal­ne, dzię­ki któ­re­mu za­cho­wa­ła­by szan­se na uro­dze­nie dziec­ka? Czy hisz­pań­sko­ję­zycz­ną mat­kę troj­ga dzie­ci z ra­kiem je­li­ta gru­be­go po­win­no się włą­czyć do no­we­go pro­gra­mu kli­nicz­ne­go, sko­ro le­d­wo umie prze­czy­tać for­mu­larz zgo­dy na le­cze­nie, na­pi­sa­ny trud­nym urzę­do­wym ję­zy­kiem?

Po­zo­sta­jąc w co­dzien­nym kon­tak­cie z ra­kiem, nie wi­dzia­łem nic poza ży­ciem i lo­sem swo­ich pa­cjen­tów, uka­zu­ją­cym mi się w prze­sy­co­nych bar­wach ni­czym ob­raz w te­le­wi­zo­rze, w któ­rym usta­wio­no zbyt moc­ny kon­trast. Nie umia­łem się od­su­nąć od ekra­nu. In­stynk­tow­nie wie­dzia­łem, że moje do­świad­cze­nia sta­no­wią ele­ment to­czą­cej się na znacz­nie więk­szą ska­lę wal­ki z ra­kiem, ale ogar­nię­cie jej umy­słem było zde­cy­do­wa­nie poza za­się­giem mo­ich moż­li­wo­ści. Jak każ­dy no­wi­cjusz by­łem spra­gnio­ny hi­sto­rii, ale też jak każ­dy no­wi­cjusz nie po­tra­fi­łem jej so­bie wy­obra­zić.

*

Gdy wy­sze­dłem ze sta­nu dziw­ne­go przy­gnę­bie­nia, w któ­rym po­grą­ży­łem się pod­czas dwu­let­nie­go sta­żu, wró­ci­ły i za­czę­ły do­ma­gać się od­po­wie­dzi py­ta­nia o szer­szy kon­tekst raka: Ile lat ma rak? Ja­kie są ko­rze­nie na­szej wal­ki z tą cho­ro­bą? Czy też – jak czę­sto­kroć for­mu­ło­wa­li to py­ta­nie pa­cjen­ci – na ja­kim je­ste­śmy eta­pie „woj­ny” z ra­kiem? W jaki spo­sób do­szli­śmy do tego punk­tu? Czy jest ja­kiś ko­niec? Czy tę woj­nę kie­dy­kol­wiek uda się wy­grać?

Ni­niej­sza książ­ka wy­ro­sła z prób od­po­wie­dzi na te wła­śnie py­ta­nia. Za­głę­bi­łem się w hi­sto­rię raka, żeby nadać kształt tej zmien­no­kształt­nej cho­ro­bie, z któ­rą po­sta­no­wi­łem się zmie­rzyć. Się­ga­łem do prze­szło­ści, żeby rzu­cić świa­tło na te­raź­niej­szość. Osa­mot­nie­nie i wście­kłość, któ­re ogar­nia­ją trzy­dzie­sto­sze­ścio­let­nią ko­bie­tę cho­rą na raka pier­si w III stop­niu za­awan­so­wa­nia, po­wta­rza­ją jak echo uczu­cia zna­ne już w sta­ro­żyt­no­ści: Atos­sa, kró­lo­wa per­ska5, owi­ja­ła cho­rą pierś, by ukryć ją przed ludz­kim wzro­kiem, aż wresz­cie, w na­pa­dzie de­struk­cyj­nej i pro­ro­czej fu­rii, ka­za­ła nie­wol­ni­ko­wi od­ciąć tę pierś no­żem. Pra­gnie­nie pew­nej pa­cjent­ki, by am­pu­to­wać so­bie brzuch pe­łen prze­rzu­tów – „żeby ab­so­lut­nie nic nie zo­sta­ło”, jak to uję­ła – przy­wo­dzi na myśl opę­ta­ne­go per­fek­cjo­ni­zmem dzie­więt­na­sto­wiecz­ne­go chi­rur­ga Wil­lia­ma Hal­ste­da, któ­ry ocio­sy­wał cia­ła pa­cjen­tów z raka, prze­pro­wa­dza­jąc co­raz roz­le­glej­sze i co­raz bar­dziej de­for­mu­ją­ce ope­ra­cje w na­dziei, że im wię­cej się usu­nie, tym le­piej się wy­le­czy.

Pod me­dycz­ny­mi, kul­tu­ro­wy­mi i me­ta­fo­rycz­ny­mi in­ter­pre­ta­cja­mi raka przez całe wie­ki kry­ło się bio­lo­gicz­ne ro­zu­mie­nie cho­ro­by – ro­zu­mie­nie, któ­re zmie­nia­ło kształt, czę­sto ra­dy­kal­nie, z de­ka­dy na de­ka­dę. Jak wie­my dzi­siaj, rak to cho­ro­ba wy­wo­ła­na nie­kon­tro­lo­wa­nym roz­wo­jem po­je­dyn­czej ko­mór­ki. Przy­czy­ną tego roz­wo­ju są pew­ne spe­cy­ficz­ne mu­ta­cje (zmia­ny w DNA), któ­re po­wo­du­ją nie­po­wstrzy­ma­ne na­mna­ża­nie się ko­mór­ki. Po­dzia­łem i śmier­cią zdro­wej ko­mór­ki za­wia­du­ją po­tęż­ne me­cha­ni­zmy ge­ne­tycz­ne. W przy­pad­ku ko­mór­ki ra­ko­wej te me­cha­ni­zmy są po­psu­te – w re­zul­ta­cie ko­mór­ka nie może prze­stać się dzie­lić.

Fakt, że owa po­zor­nie pro­sta pro­ce­du­ra – nie­uzna­ją­cy żad­nych prze­szkód roz­rost tkan­ki – może sta­no­wić sed­no tej sur­re­ali­stycz­nej, wie­lo­wy­mia­ro­wej cho­ro­by, świad­czy o tym, jak nie­po­ję­ta moc tkwi w me­cha­ni­zmie roz­wo­ju ko­mó­rek. Dzię­ki ich po­dzia­ło­wi czło­wiek jako or­ga­nizm ro­śnie i się roz­wi­ja, przy­sto­so­wu­je się do śro­do­wi­ska, wra­ca do sie­bie po cho­ro­bie – sło­wem, żyje. Kie­dy pro­ces po­dzia­łu ko­mó­rek ule­ga wy­pa­cze­niu i prze­sta­ją go po­wścią­gać ja­kie­kol­wiek ba­rie­ry, tkan­ki no­wo­two­ro­we ro­sną, roz­wi­ja­ją się, przy­sto­so­wu­ją do śro­do­wi­ska, po­tra­fią się bro­nić i na­pra­wiać, gdy zo­sta­ną za­ata­ko­wa­ne. Żyją kosz­tem na­sze­go ży­cia. Ko­mór­ki raka po­tra­fią się mno­żyć szyb­ciej niż nor­mal­ne i prę­dzej ad­ap­to­wać do no­wych wa­run­ków. Są do­sko­nal­szą wer­sją nas sa­mych.

Se­kret wal­ki z ra­kiem po­le­ga za­tem na zna­le­zie­niu spo­so­bu, by za­po­bie­gać wy­stę­po­wa­niu mu­ta­cji w po­dat­nych na nie ko­mór­kach, lub też na zna­le­zie­niu me­to­dy eli­mi­na­cji zmu­to­wa­nych ko­mó­rek bez szko­dy dla roz­wo­ju zdro­wych. Zwię­złość po­wyż­szych słów ra­żą­co kon­tra­stu­je z ogro­mem opi­sa­ne­go nimi za­da­nia. Roz­rost zło­śli­wy i nor­mal­ny roz­wój są pod wzglę­dem ge­ne­tycz­nym tak nie­ro­ze­rwal­nie złą­czo­ne, że roz­plą­ta­nie ich to być może jed­no z naj­więk­szych na­uko­wych wy­zwań dla ludz­ko­ści. Rak jest wbu­do­wa­ny w nasz ge­nom: geny, któ­re za­kłó­ca­ją nor­mal­ny po­dział ko­mó­rek, nie są w na­szych cia­łach czymś ob­cym, lecz zmu­to­wa­ny­mi, znie­kształ­co­ny­mi wer­sja­mi tych sa­mych ge­nów, któ­re peł­nią naj­istot­niej­sze funk­cje ko­mór­ko­we. Rak jest rów­nież trwa­le wpi­sa­ny w na­sze spo­łe­czeń­stwo: jako ga­tu­nek sta­le zwięk­sza­my dłu­gość ży­cia, co nie­uchron­nie wy­wo­łu­je zło­śli­wy roz­wój ko­mó­rek (mu­ta­cje on­ko­ge­nów aku­mu­lu­ją się z wie­kiem; rak za­tem nie­uchron­nie łą­czy się z pro­ce­sem sta­rze­nia). Dą­ży­my do nie­śmier­tel­no­ści i do tego sa­me­go celu – choć brzmi to dość prze­wrot­nie – dążą ko­mór­ki ra­ko­we.

Ta­jem­ni­cą po­zo­sta­je, jak do­kład­nie przy­szłe po­ko­le­nia mia­ły­by roz­dzie­lić sple­cio­ne ze sobą pro­ce­sy roz­wo­ju nor­mal­ne­go i zło­śli­we­go. („Wszech­świat – jak lu­bił ma­wiać dwu­dzie­sto­wiecz­ny bio­log J. B. S. Hal­da­ne – jest nie tyl­ko dziw­niej­szy, niż my­śli­my, ale dziw­niej­szy, niż w ogó­le umie­my po­my­śleć”6 – i to samo od­no­si się do toku roz­wo­ju na­uki). Jed­no jest pew­ne: nie­za­leż­nie od tego, jak po­to­czy się hi­sto­ria, bę­dzie w niej tkwi­ło nie­usu­wal­ne ją­dro prze­szło­ści. Bę­dzie to hi­sto­ria po­my­sło­wo­ści, od­por­no­ści i nie­ugię­to­ści wo­bec tego, co ktoś na­zwał naj­bar­dziej „bez­li­to­snym i zdra­dli­wym wro­giem” spo­śród ludz­kich cho­rób. Ale bę­dzie to rów­nież hi­sto­ria py­chy, aro­gan­cji, pro­tek­cjo­nal­no­ści, po­my­łek, płon­nych na­dziei i szu­mu me­dial­ne­go – a wszyst­ko to prze­ciw­ko cho­ro­bie, któ­rą za­le­d­wie trzy­dzie­ści lat temu okrzyk­nię­to „ule­czal­ną” w per­spek­ty­wie naj­bliż­szych kil­ku lat.

*

W pra­wie pu­stej sali szpi­tal­nej wen­ty­lo­wa­nej ja­ło­wym po­wie­trzem Car­la to­czy­ła wła­sną wal­kę z ra­kiem. Kie­dy wsze­dłem, sie­dzia­ła na łóż­ku, dziw­nie spo­koj­na, i pi­sa­ła coś w no­te­sie. („Ale co ja ta­kie­go mo­głam pi­sać? – pró­bo­wa­ła so­bie póź­niej przy­po­mnieć. – Po pro­stu za­pi­sy­wa­łam w kół­ko te same my­śli”). Po chwi­li do sali wpa­dła z im­pe­tem jej mat­ka, pro­sto z lot­ni­ska po noc­nym lo­cie, z ocza­mi za­czer­wie­nio­ny­mi od pła­czu i zmę­cze­nia. Usia­dła w mil­cze­niu na krze­śle pod oknem i za­czę­ła się ko­ły­sać w przód i w tył. Per­so­nel wo­kół Car­li krzą­tał się tak szyb­ko, że po­sta­ci nie­mal roz­ma­zy­wa­ły się w oczach: pie­lę­gniar­ki przy­no­si­ły i wy­no­si­ły róż­ne pły­ny, re­zy­den­ci wkła­da­li far­tu­chy i ma­ski, na sto­ja­kach wie­sza­no kro­plów­ki z an­ty­bio­ty­ka­mi.

Wy­tłu­ma­czy­łem całą sy­tu­ację naj­le­piej, jak umia­łem. Car­lę cze­kał dzień wy­peł­nio­ny po­bie­ra­niem pró­bek, któ­re tra­fią do kil­ku la­bo­ra­to­riów. Po­bio­rę jej szpik. Pa­to­lo­dzy prze­pro­wa­dzą ko­lej­ne ba­da­nia. Ale ze wstęp­ne­go roz­po­zna­nia wy­ni­ka, że Car­la cier­pi na ALL – ostrą bia­łacz­kę lim­fo­bla­stycz­ną. To no­wo­twór wy­stę­pu­ją­cy głów­nie u dzie­ci, a u do­ro­słych bar­dzo rzad­ko. I, co waż­ne – tu spoj­rza­łem Car­li w oczy i zro­bi­łem krót­ką pau­zę dla więk­sze­go efek­tu – czę­sto jest wy­le­czal­ny.

Wy­le­czal­ny. Sły­sząc to, Car­la ski­nę­ła gło­wą, a w jej oczach po­ja­wił się wy­raz więk­sze­go sku­pie­nia. W po­wie­trzu wi­sia­ły nie­unik­nio­ne py­ta­nia: W ja­kim stop­niu wy­le­czal­ny? Ja­kie są szan­se prze­ży­cia? Jak dłu­gie to bę­dzie le­cze­nie? Po­da­łem sza­cun­ko­we dane. Po po­twier­dze­niu dia­gno­zy na­tych­miast roz­pocz­nie­my che­mio­te­ra­pię, któ­ra po­trwa po­nad rok. Szan­se Car­li na wy­zdro­wie­nie wy­no­szą mniej wię­cej trzy­dzie­ści pro­cent, czy­li pra­wie jak je­den do trzech.

Roz­ma­wia­li­śmy go­dzi­nę, może tro­chę dłu­żej. Była te­raz dzie­wią­ta trzy­dzie­ści rano. W dole, pod nami, mia­sto cał­kiem się roz­bu­dzi­ło. Gdy wy­cho­dzi­łem z sali, za­nim za­mknę­ły się za mną drzwi, po­dmuch po­wie­trza wy­pchnął mnie na ze­wnątrz, a Car­lę od­ciął od świa­ta.

CZĘŚĆ PIERWSZA„Z CZARNEJ ŻÓŁCI, BEZ WYRZUTU”

– W roz­wią­zy­wa­niu tego typu pro­ble­mów naj­waż­niej­szą umie­jęt­no­ścią jest „ro­zu­mo­wa­nie wstecz”. To wy­jąt­ko­wo przy­dat­na zdol­ność, a przy tym nie­zwy­kle pro­sta, lecz obec­nie lu­dzie bar­dzo mało po­świę­ca­ją temu uwa­gi7.

Sher­lock Hol­mes w Stu­dium w szkar­ła­cie Ar­thu­ra Co­nan Doy­le’a

„Ropienie krwi”

We­zwa­no Sła­wy Me­dy­cy­ny,

Któ­re, po­braw­szy Znacz­ne Sumy,

Orze­kły: „Gor­sze to od Dżu­my!

Na­sza Dia­gno­za nie­omyl­na Brzmi: Me­dy­cy­na jest Bez­sil­na8.

Hi­la­ire Bel­loc

Ła­go­dze­nie jej ob­ja­wów i cier­pie­nia to na­sze co­dzien­ne za­da­nie, jej wy­le­cze­nie – na­sza żar­li­wa na­dzie­ja9.

Wil­liam Ca­stle o bia­łacz­ce, rok 1950

Pew­ne­go gru­dnio­we­go ran­ka 1947 roku w Bo­sto­nie, w pach­ną­cym wil­go­cią la­bo­ra­to­rium, mie­rzą­cym czte­ry me­try na sześć, Sid­ney Far­ber nie­cier­pli­wie wy­cze­ki­wał pacz­ki z No­we­go Jor­ku10. Jego „la­bo­ra­to­rium” było nie­wie­le więk­szym od za­ple­cza ap­te­ki, sła­bo wie­trzo­nym po­miesz­cze­niem ukry­tym w su­te­re­nie Chil­dren’s Ho­spi­tal (Szpi­ta­la Dzie­cię­ce­go). Kil­ka­na­ście me­trów wy­żej od­dzia­ły za­czy­na­ły tęt­nić ak­tyw­no­ścią. Dzie­ci w bia­łych ko­szu­lach rzu­ca­ły się nie­spo­koj­nie na wą­skich że­la­znych łóż­kach. Le­ka­rze i pie­lę­gniar­ki od­wie­dza­li ko­lej­ne sale, spraw­dza­li kar­ty, wy­da­wa­li po­le­ce­nia i wy­dzie­la­li le­kar­stwa. La­bo­ra­to­rium Far­be­ra, skład che­mi­ka­liów w szkla­nych sło­jach po­łą­czo­ny z głów­ną czę­ścią szpi­ta­la la­bi­ryn­tem lo­do­wa­to zim­nych ko­ry­ta­rzy, zia­ło pust­ką i apa­tią. W po­wie­trzu uno­sił się ostry za­pach for­ma­li­ny. Tu­taj nie było pa­cjen­tów, tyl­ko ich cia­ła i prób­ki tka­nek do­star­cza­ne do au­top­sji i ba­dań. Far­ber był pa­to­lo­giem. Jego pra­ca po­le­ga­ła na pre­pa­ro­wa­niu otrzy­ma­nych pró­bek, prze­pro­wa­dza­niu au­top­sji, iden­ty­fi­ka­cji ko­mó­rek i dia­gno­zo­wa­niu cho­rób – ale nie na le­cze­niu pa­cjen­tów.

Spe­cja­li­zo­wał się w pa­to­lo­gii pe­dia­trycz­nej11. Bli­sko dwa­dzie­ścia lat spę­dził w tych pod­ziem­nych po­miesz­cze­niach, ślę­cząc ob­se­syj­nie przy oku­la­rze mi­kro­sko­pu. Za­ra­zem piął się po szcze­blach ka­rie­ry: zo­stał kie­row­ni­kiem od­dzia­łu pa­to­lo­gii Chil­dren’s Ho­spi­tal. W koń­cu jed­nak pa­to­lo­gia, dys­cy­pli­na zaj­mu­ją­ca się ra­czej zmar­ły­mi niż ży­wy­mi, za­czę­ła mu się wy­da­wać su­chą ga­łę­zią me­dy­cy­ny. Miał już do­syć przy­glą­da­nia się cho­ro­bom z boku i bra­ku kon­tak­tu z ży­wy­mi pa­cjen­ta­mi. Tkan­ki i ko­mór­ki go nu­dzi­ły. Czuł się jak w po­trza­sku, tak jak­by ktoś za­mknął go w jego wła­snej ko­lek­cji sło­jów z for­ma­li­ną.

Zde­cy­do­wał się więc do­ko­nać ra­dy­kal­nej za­wo­do­wej zmia­ny. Za­miast pa­trzeć na nie­ru­cho­me prób­ki za­mknię­te pod szkieł­kiem, po­sta­no­wił spró­bo­wać włą­czyć się w ży­cie kli­ni­ki na wyż­szych pię­trach – ze świa­ta ogra­ni­czo­ne­go do mi­kro­sko­pij­nych wy­mia­rów, któ­ry znał na wy­lot, za­mie­rzał przejść do wie­lo­krot­nie po­więk­szo­ne­go świa­ta pa­cjen­tów i cho­rób. Wie­dzę zdo­by­tą w toku dłu­go­let­nich ba­dań pa­to­lo­gicz­nych chciał wy­ko­rzy­stać do opra­co­wa­nia no­wych spo­so­bów le­cze­nia pa­cjen­tów. Pacz­ka z No­we­go Jor­ku za­wie­ra­ła kil­ka fio­lek żół­tej kry­sta­licz­nej sub­stan­cji zwa­nej ami­nop­te­ry­ną. Na ad­res la­bo­ra­to­rium w Bo­sto­nie zo­sta­ła wy­sła­na dla­te­go, że po­ja­wi­ła się ni­kła na­dzie­ja, że może ona za­ha­mo­wać roz­wój bia­łacz­ki dzie­cię­cej.

*

Gdy­by Far­ber za­py­tał któ­re­go­kol­wiek spo­śród pe­dia­trów krą­żą­cych po od­dzia­łach kil­ka pię­ter wy­żej, czy praw­do­po­dob­ne jest stwo­rze­nie leku na bia­łacz­kę, w od­po­wie­dzi usły­szał­by, że naj­roz­sąd­niej by­ło­by w ogó­le nie za­wra­cać so­bie nim gło­wy. Bia­łacz­ka dzie­cię­ca fa­scy­no­wa­ła, kon­fun­do­wa­ła i fru­stro­wa­ła le­ka­rzy od po­nad stu lat. Dro­bia­zgo­wo ją ana­li­zo­wa­no, kla­sy­fi­ko­wa­no i opi­sy­wa­no. W książ­kach za­peł­nia­ją­cych pół­ki w Chil­dren’s Ho­spi­tal, opraw­nych w skó­rę i pach­ną­cych stę­chli­zną – Pa­tho­lo­gy An­der­so­na czy Pa­tho­lo­gy of In­ter­nal Di­se­ases [Pa­to­lo­gii cho­rób we­wnętrz­nych] Boy­da – bia­łacz­ce po­świę­co­no mnó­stwo miej­sca. Ca­ło­stro­ni­co­wym ilu­stra­cjom ko­mó­rek to­wa­rzy­szy­ły roz­bu­do­wa­ne tak­so­no­mie, by stwo­rzyć jak naj­do­kład­niej­szy opis owych ko­mó­rek. Ale cały ten ogrom wie­dzy je­dy­nie po­tę­go­wał po­czu­cie bez­sil­no­ści me­dy­cy­ny. Bia­łacz­ka sta­ła się przed­mio­tem ja­ło­wej fa­scy­na­cji – eks­po­na­tem z mu­zeum fi­gur wo­sko­wych: czymś szcze­gó­ło­wo ob­fo­to­gra­fo­wa­nym i opi­sa­nym, ale ta bo­ga­ta do­ku­men­ta­cja nie przy­no­si­ła żad­ne­go po­żyt­ku w le­cze­niu. Dzię­ki temu, jak wspo­mi­nał pe­wien on­ko­log, „le­ka­rze nie na­rze­ka­li na brak te­ma­tów dys­ku­sji na ze­bra­niach i kon­fe­ren­cjach. Tyl­ko że pa­cjen­ci nic z tego nie mie­li”12. Gdy do szpi­ta­la tra­fiał pa­cjent cho­ry na ostrą bia­łacz­kę, wzbu­dzał duże emo­cje. Jego przy­pa­dek oma­wia­no z pro­fe­sor­ską po­wa­gą na od­pra­wach, po czym, jak su­cho od­no­to­wa­ło jed­no z pism me­dycz­nych, pa­cjen­ta „dia­gno­zo­wa­no, prze­ta­cza­no mu krew – i od­sy­ła­no go do domu, żeby tam umarł”13.

Ba­da­nia nad bia­łacz­ką grzę­zły w nie­zro­zu­mie­niu i roz­pa­czy, od­kąd cho­ro­ba ta zo­sta­ła od­kry­ta. 19 mar­ca 1845 roku szkoc­ki le­karz John Ben­nett opi­sał nie­zwy­kły przy­pa­dek dwu­dzie­sto­ośmio­let­nie­go de­ka­rza, któ­ry zgło­sił się do nie­go z ta­jem­ni­czo po­więk­szo­ną śle­dzio­ną. „Ma ciem­ną kar­na­cję – opi­sał pa­cjen­ta Ben­nett – za­zwy­czaj zdrów i rów­ne­go uspo­so­bie­nia; [mówi, że] dwa­dzie­ścia mie­się­cy temu za­czę­ły mu do­ku­czać sta­ny wiel­kie­go zmę­cze­nia po wy­sił­ku i że utrzy­mu­ją się one do dzi­siaj. W czerw­cu ubie­głe­go roku za­uwa­żył po le­wej stro­nie brzu­cha guz, któ­ry stop­nio­wo rósł. Od czte­rech mie­się­cy jego roz­miar się nie zmie­nia”14.

Guz de­ka­rza osią­gnął może osta­tecz­ną fazę wzro­stu, ale pro­ble­my zdro­wot­ne męż­czy­zny za­czę­ły się na­war­stwiać. W cią­gu kil­ku ko­lej­nych ty­go­dni Ben­nett ob­ser­wo­wał u pa­cjen­ta ob­jaw za ob­ja­wem – go­rącz­kę, krwa­wie­nie, na­głe ata­ki bólu brzu­cha – po­cząt­ko­wo spo­ra­dycz­ne, ale póź­niej co­raz częst­sze, tak jak­by je­den atak go­nił dru­gi. Wkrót­ce de­karz był bli­ski śmier­ci, a w jego pa­chach, pa­chwi­nach i na szyi po­ja­wia­ły się ko­lej­ne guzy. Le­czo­no go za po­mo­cą zwy­cza­jo­we­go w ta­kich wy­pad­kach przy­sta­wia­nia pi­ja­wek i po­da­wa­nia środ­ków na prze­czysz­cze­nie. Bez­sku­tecz­nie. Po prze­pro­wa­dzo­nej kil­ka ty­go­dni póź­niej au­top­sji Ben­nett był prze­ko­na­ny, że zna­lazł przy­czy­nę cho­ro­by zmar­łe­go pa­cjen­ta. W jego krwi było peł­no bia­łych krwi­nek. (Bia­łe krwin­ki, głów­ny skład­nik ropy, sy­gna­li­zu­ją za­zwy­czaj re­ak­cję or­ga­ni­zmu na in­fek­cję, Ben­nett wy­wnio­sko­wał za­tem, że de­karz był czymś za­ka­żo­ny). „Przed­sta­wio­ny przy­pa­dek wy­da­je mi się wy­jąt­ko­wo war­to­ścio­wy – pi­sał z dużą dozą pew­no­ści sie­bie – po­nie­waż po­słu­ży za do­wód ist­nie­nia praw­dzi­wej ropy, po­wsta­ją­cej uni­wer­sal­nie w ukła­dzie na­czy­nio­wym”15I.

By­ło­by to wy­ja­śnie­nie w peł­ni za­do­wa­la­ją­ce, tyle że Ben­nett nie po­tra­fił zna­leźć źró­dła, z któ­re­go wy­pły­wa­ła­by ropa. Pod­czas ne­krop­sji sta­ran­nie zba­dał zwło­ki, uważ­nie przy­glą­da­jąc się tkan­kom i na­rzą­dom w po­szu­ki­wa­niu śla­dów rop­nia lub rany. Ale poza ropą nie zna­lazł żad­nych oznak za­ka­że­nia. Wy­glą­da­ło na to, że krew ze­psu­ła się – zro­pia­ła – sa­mo­ist­nie; spon­ta­nicz­nie prze­kształ­ci­ła się w ropę. Ben­nett na­zwał ten przy­pa­dek „ro­pie­niem krwi”. I na tym za­mknął te­mat.

Oczy­wi­ście my­lił się w kwe­stii spon­ta­nicz­ne­go „ro­pie­nia” krwi. Nie­ca­łe czte­ry mie­sią­ce po tym, jak opi­sał cho­ro­bę de­ka­rza, inny me­dyk, Ru­dolf Vir­chow, dwu­dzie­stocz­te­ro­let­ni ba­dacz z Nie­miec, nie­za­leż­nie opu­bli­ko­wał spra­woz­da­nie z przy­pad­ku ude­rza­ją­co po­dob­ne­go do przy­pad­ku Ben­net­ta16. Pa­cjent­ką Vir­cho­wa była pięć­dzie­się­cio­kil­ku­let­nia ku­char­ka. W jej krwi agre­syw­nie na­mno­ży­ły się bia­łe krwin­ki, two­rząc gę­ste zło­gi w śle­dzio­nie. Praw­do­po­dob­nie pod­czas au­top­sji pa­to­lo­dzy nie po­trze­bo­wa­li na­wet mi­kro­sko­pu, by zi­den­ty­fi­ko­wać gru­bą, mlecz­no­bia­łą war­stwę bia­łych krwi­nek przy­kry­wa­ją­cą czer­wo­ną ciecz.

Vir­chow sły­szał o przy­pad­ku Ben­net­ta, ale nie miał prze­ko­na­nia do jego teo­rii. Uwa­żał, iż nie ma żad­ne­go po­wo­du, żeby krew spon­ta­nicz­nie prze­kształ­ca­ła się w co­kol­wiek in­ne­go. Nur­to­wa­ły go też nie­zwy­kłe ob­ja­wy: czym wy­ja­śnić bar­dzo po­więk­szo­ną śle­dzio­nę i brak rany lub in­ne­go źró­dła ropy w cie­le? Za­czął roz­wa­żać moż­li­wość, że może to sama krew była cho­ra. Nie mógł zna­leźć spój­ne­go wy­ja­śnie­nia dla tej cho­ro­by, a że mu­siał ją ja­koś na­zwać, zde­cy­do­wał się na na­zwę we­ißes Blut – „bia­ła krew”17 – czy­li po pro­stu do­słow­ny opis mi­lio­nów bia­łych ko­mó­rek, któ­re zo­ba­czył pod mi­kro­sko­pem. W 1847 roku zmie­nił tę na­zwę na brzmią­cą bar­dziej ucze­nie Leu­kämie – od grec­kie­go sło­wa leu­kos, „bia­ły”.

*

Zmia­na na­zwy cho­ro­by – z ob­ra­zo­wej „ro­pie­nie krwi” na pro­za­icz­ną we­ißes Blut – nie spra­wia może wra­że­nia aktu na­uko­we­go ge­niu­szu, ale wy­war­ła ol­brzy­mi wpływ na ro­zu­mie­nie bia­łacz­ki. Cho­ro­ba w mo­men­cie od­kry­cia jest pla­stycz­ną ideą, cie­plar­nia­nym kwia­tem – czymś ogrom­nie, nie­pro­por­cjo­nal­nie za­leż­nym od nazw i kla­sy­fi­ka­cji. (Po­nad sto lat póź­niej, na po­cząt­ku lat osiem­dzie­sią­tych XX wie­ku, inna zmia­na na­zwy – z GRID [gay-re­la­ted im­mu­ne di­se­ase – ze­spół nie­do­bo­ru od­por­no­ści ge­jów] na AIDS [acqu­ired im­mu­no­de­fi­cien­cy syn­dro­me – ze­spół na­by­te­go nie­do­bo­ru od­por­no­ści] – świad­czy­ła o fun­da­men­tal­nej zmia­nie w poj­mo­wa­niu tej cho­ro­by18II… Po­dob­nie jak Ben­nett, Vir­chow nie ro­zu­miał bia­łacz­ki, ale w od­róż­nie­niu od nie­go wca­le nie uda­wał, że ją ro­zu­mie. Jego wkład w roz­wój ba­dań nad tą cho­ro­bą po­le­gał na za­ne­go­wa­niu do­tych­cza­so­wej wie­dzy. Za­kwe­stio­no­wał wszyst­kie do­tych­cza­so­we za­ło­że­nia, dzię­ki cze­mu oczy­ścił pole na­stęp­com, dał im moż­li­wość pod­ję­cia do­cie­kań cał­ko­wi­cie od nowa.

Skrom­ność no­wej na­zwy (i zwią­za­na z nią skrom­ność w za­kre­sie ro­zu­mie­nia przy­czyn cho­ro­by) do­sko­na­le ilu­stru­je po­dej­ście Vir­cho­wa do me­dy­cy­ny19. Jako mło­dy pro­fe­sor na uni­wer­sy­te­cie w Würz­bur­gu wsła­wił się z cza­sem osią­gnię­cia­mi znacz­nie więk­szy­mi niż na­zwa­nie bia­łacz­ki. Z wy­kształ­ce­nia był pa­to­lo­giem, lecz za­an­ga­żo­wał się w przed­się­wzię­cie, któ­re­mu miał po­świę­cić całe ży­cie: stwo­rze­nie opi­su ludz­kich cho­rób bio­rą­ce­go za punkt wyj­ścia jed­nost­kę, jaką jest ko­mór­ka.

To przed­się­wzię­cie zro­dzi­ło się z fru­stra­cji. Vir­chow wszedł do świa­ta me­dy­cy­ny na po­cząt­ku lat czter­dzie­stych XIX wie­ku, kie­dy nie­mal wszyst­kie cho­ro­by przy­pi­sy­wa­no dzia­ła­niu ja­kiejś nie­wi­dzial­nej siły: mia­zma­tom, neu­ro­zom, nad­mia­ro­wi szko­dli­wych hu­mo­rów i hi­ste­rii. Po­nie­waż nie ro­zu­miał tego, cze­go nie wi­dać, z re­wo­lu­cyj­nym za­pa­łem rzu­cił się na to, co moż­na było zo­ba­czyć – ko­mór­ki pod mi­kro­sko­pem. W 1839 roku bo­ta­nik Mat­thias Schle­iden i fi­zjo­log The­odor Schwann, obaj pra­cu­ją­cy w Niem­czech, ogło­si­li tezę, że wszyst­kie or­ga­ni­zmy żywe są zbu­do­wa­ne z pod­sta­wo­wych ele­men­tów zwa­nych ko­mór­ka­mi. Vir­chow za­po­ży­czył i roz­bu­do­wał tę myśl: za cel po­sta­wił so­bie stwo­rze­nie „ko­mór­ko­wej teo­rii” bio­lo­gii czło­wie­ka na ba­zie dwóch pod­sta­wo­wych za­ło­żeń. Po pierw­sze, że or­ga­nizm czło­wie­ka (po­dob­nie jak or­ga­ni­zmy wszyst­kich zwie­rząt i ro­ślin) zbu­do­wa­ny jest z ko­mó­rek. Po dru­gie, że ko­mór­ki po­wsta­ją wy­łącz­nie z in­nych ko­mó­rek: jak to ujął, omnis cel­lu­la e cel­lu­la, czy­li każ­da ko­mór­ka [po­wsta­je] z ko­mór­ki.

Te dwa za­ło­że­nia wy­da­ją się może ba­nal­ne, ale dzię­ki nim Vir­chow wy­su­nął nie­zwy­kle istot­ną hi­po­te­zę do­ty­czą­cą na­tu­ry roz­wo­ju czło­wie­ka. Sko­ro ko­mór­ki po­wsta­ją wy­łącz­nie z in­nych ko­mó­rek, to roz­wój może za­cho­dzić tyl­ko na dwa spo­so­by: albo przez zwięk­sze­nie licz­by ko­mó­rek, albo przez zwięk­sze­nie ich ob­ję­to­ści. Vir­chow na­zwał te dwa część pierw­sza: „z czar­nej żół­ci, bez wy­rzu­tu” spo­so­by hi­per­pla­zją i hi­per­tro­fią. W przy­pad­ku hi­per­tro­fii licz­ba ko­mó­rek się nie zmie­nia: każ­da ko­mór­ka je­dy­nie zwięk­sza roz­miar, tak jak na­dmu­chi­wa­ny ba­lon. W przy­pad­ku hi­per­pla­zji zaś roz­wój po­le­ga na tym, że zwięk­sza się  l i c z b a  ko­mó­rek. Każ­dą ludz­ką tkan­kę moż­na opi­sać w ka­te­go­riach hi­per­tro­fii i hi­per­pla­zji. U do­ro­słych osob­ni­ków zwie­rząt roz­wój tkan­ki tłusz­czo­wej i mię­śnio­wej do­ko­nu­je się zwy­kle na za­sa­dzie hi­per­tro­fii. Z ko­lei wą­tro­ba, krew, je­li­ta i skó­ra roz­wi­ja­ją się na za­sa­dzie hi­per­pla­zji: z każ­dej ko­mór­ki po­wsta­ją ko­lej­ne, a z nich ko­lej­ne i ko­lej­ne – omnis cel­lu­la e cel­lu­la e cel­lu­la.

To prze­ko­nu­ją­ce wy­ja­śnie­nie umoż­li­wi­ło zro­zu­mie­nie nie tyl­ko roz­wo­ju nor­mal­ne­go, ale tak­że pa­to­lo­gicz­ne­go. Roz­wój pa­to­lo­gicz­ny, tak samo jak nor­mal­ny, może się do­ko­ny­wać albo w pro­ce­sie hi­per­tro­fii, albo hi­per­pla­zji. Mię­sień ser­co­wy zmu­szo­ny do na­ci­ska­nia na za­blo­ko­wa­ne uj­ście aor­ty czę­sto ad­ap­tu­je się do sy­tu­acji w ten spo­sób, że każ­da jego ko­mór­ka się po­więk­sza, by dys­po­no­wać więk­szą siłą, cze­go osta­tecz­nym re­zul­ta­tem bywa ser­ce tak prze­ro­śnię­te, że nie­zdol­ne do nor­mal­ne­go funk­cjo­no­wa­nia – to wła­śnie jest przy­kład pa­to­lo­gicz­nej hi­per­tro­fii.

Co istot­ne dla na­szej hi­sto­rii, Vir­chow szyb­ko od­krył też naj­waż­niej­szą spo­śród cho­rób spo­wo­do­wa­nych pa­to­lo­gicz­ną hi­per­pla­zją – raka. Oglą­da­jąc pod mi­kro­sko­pem zmia­ny no­wo­two­ro­we, za­ob­ser­wo­wał nie­kon­tro­lo­wa­ne na­mna­ża­nie się ko­mó­rek, roz­wój, któ­ry cza­sa­mi spra­wiał wra­że­nie, jak­by kie­ro­wał się wła­sną wolą ży­cia, tak jak­by ko­mór­ki zo­sta­ły opę­ta­ne no­wym, ta­jem­ni­czym po­pę­dem roz­mna­ża­nia i wzro­stu. To nie był bo­wiem roz­wój nor­mal­ny, tyl­ko w nie­zna­nej do­tąd po­sta­ci. Mimo nie­świa­do­mo­ści kie­ru­ją­ce­go tym me­cha­ni­zmu Vir­chow pro­ro­czo na­zwał go  n e o p l a z j ą  – roz­wo­jem no­wym, nie­wy­tłu­ma­czal­nym, wy­pa­czo­nym. Sło­wo to bę­dzie się póź­niej sta­le prze­wi­jać w hi­sto­rii rakaIII.

Do roku 1902, kie­dy zmarł Vir­chow, te wszyst­kie ob­ser­wa­cje po­wo­li zło­ży­ły się w nową teo­rię raka. Jest to cho­ro­ba po­le­ga­ją­ca na pa­to­lo­gicz­nej hi­per­pla­zji, wy­ni­ka­ją­cej stąd, że ko­mór­ki zy­sku­ją au­to­no­micz­ną wolę po­dzia­łu. Wsku­tek aber­ra­cyj­ne­go, nie­kon­tro­lo­wa­ne­go po­dzia­łu ko­mó­rek two­rzą się na­war­stwie­nia tkan­ki (guzy) ata­ku­ją­ce na­rzą­dy i nisz­czą­ce zdro­wą tkan­kę. Guzy mogą się po­ja­wiać w wię­cej niż jed­nym miej­scu, do­ko­nu­jąc tak zwa­nych prze­rzu­tów do od­le­głych czę­ści cia­ła, na przy­kład do ko­ści, mó­zgu czy płuc. Moż­na wy­róż­nić wie­le po­sta­ci raka – raka pier­si, żo­łąd­ka, skó­ry, szyj­ki ma­ci­cy, róż­ne od­mia­ny bia­łacz­ki, chło­nia­ków i tak da­lej. Ale wszyst­kie one mają ze sobą wie­le wspól­ne­go na po­zio­mie ko­mór­ko­wym. W przy­pad­ku każ­dej z nich ko­mór­ki zy­ska­ły tę samą ce­chę: pęd do nie­kon­tro­lo­wa­ne­go, pa­to­lo­gicz­ne­go po­dzia­łu.

Wy­po­sa­że­ni w tę wie­dzę pa­to­lo­dzy, któ­rzy ba­da­li bia­łacz­kę pod ko­niec lat osiem­dzie­sią­tych XIX wie­ku, wró­ci­li do prac Vir­cho­wa. Bia­łacz­ka nie była ro­pie­niem krwi, lecz jej  n e o p l a z j ą.  Z po­prze­dza­ją­cej opis Vir­cho­wa fan­ta­zji Ben­net­ta zro­dzi­ło się całe mnó­stwo fan­ta­zji na­uko­wych, a ba­da­cze po­dej­mo­wa­li po­szu­ki­wa­nia (uwień­czo­ne suk­ce­sa­mi, a jak­że) wszel­kie­go ro­dza­ju nie­wi­dzial­nych pa­so­ży­tów i bak­te­rii za­lud­nia­ją­cych ko­mór­ki bia­łacz­ki20. Kie­dy pa­to­lo­dzy prze­sta­li wresz­cie szu­kać przy­czyn in­fek­cji, a skon­cen­tro­wa­li się na sa­mej cho­ro­bie, od­kry­li oczy­wi­ste ana­lo­gie mię­dzy ko­mór­ka­mi bia­łacz­ki a ko­mór­ka­mi in­nych no­wo­two­rów. Bia­łacz­ka była zło­śli­wym na­mna­ża­niem się bia­łych krwi­nek we krwi – ra­kiem w po­sta­ci nie­sta­łej, płyn­nej.

Od mo­men­tu do­ko­na­nia tej istot­nej ob­ser­wa­cji ba­da­nia nad bia­łacz­ką na­gle przy­spie­szy­ły i zy­ska­ły na kla­row­no­ści. Już na po­cząt­ku XX wie­ku było ja­sne, że cho­ro­ba wy­stę­pu­je w kil­ku po­sta­ciach. Mo­gła przyj­mo­wać po­stać prze­wle­kłą i nie­mra­wą, po­wo­li zaj­mo­wać szpik kost­ny i śle­dzio­nę, jak w przy­pad­ku opi­sa­nym przez Vir­cho­wa (ten typ bia­łacz­ki na­zwa­no póź­niej prze­wle­kłą). Mo­gła mieć rów­nież po­stać ostrą i gwał­tow­ną, nie­mal spra­wiać wra­że­nie cał­kiem in­nej cho­ro­by, ob­ja­wia­ją­cej się okre­sa­mi go­rącz­ki, na­gły­mi krwa­wie­nia­mi i bły­ska­wicz­nym na­mna­ża­niem się ko­mó­rek – tak jak u pa­cjen­ta Ben­net­ta.

Ten dru­gi typ bia­łacz­ki, zwa­ny ostrą, dzie­li się na dwa dal­sze pod­ty­py, a kry­te­rium jest ro­dzaj ko­mór­ki no­wo­two­ro­wej. Zdro­we bia­łe krwin­ki moż­na z grub­sza po­dzie­lić na dwa ro­dza­je – ko­mór­ki szpi­ko­we mie­lo­idal­ne i lim­fo­cy­ty. Ostra bia­łacz­ka szpi­ko­wa (acu­te my­elo­id leu­ke­mia, AML) to cho­ro­ba ko­mó­rek   s z p i k o w y c h.  Ostra bia­łacz­ka lim­fo­bla­stycz­na (acu­te lym­pho­bla­stic leu­ke­mia, ALL) to no­wo­twór nie­doj­rza­łych lim­fo­cy­tów. (No­wo­twór lim­fo­cy­tów doj­rza­łych nosi na­zwę chło­nia­ka).

U dzie­ci wy­stę­po­wa­ła naj­czę­ściej ALL – bia­łacz­ka lim­fo­bla­stycz-na – i pra­wie za­wsze skut­ko­wa­ła na­tych­mia­sto­wą śmier­cią. W roku 1860 Mi­cha­el An­ton Bier­mer, stu­dent Vir­cho­wa, jako pierw­szy stwo­rzył me­dycz­ny opis przy­pad­ku tego ro­dza­ju bia­łacz­ki dzie­cię­cej21. Ma­ria Spey­er, ener­gicz­na, ru­chli­wa i sko­ra do za­ba­wy pię­cio­let­nia cór­ka sto­la­rza z Würz­bur­ga, tra­fi­ła do kli­ni­ki, po­nie­waż w szko­le za­ob­ser­wo­wa­no u niej na­gle ospa­łość, a na jej skó­rze po­ja­wi­ły się wy­bro­czy­ny. Rano w dzień po kon­sul­ta­cji do­sta­ła go­rącz­ki i ze­sztyw­nia­ła jej szy­ja, ro­dzi­ce we­zwa­li więc Bier­me­ra na wi­zy­tę do­mo­wą. Bier­mer przy­był wie­czo­rem, po­brał z żyły Ma­rii odro­bi­nę krwi, przy świe­tle świe­cy obej­rzał pre­pa­rat pod przy­nie­sio­nym ze sobą mi­kro­sko­pem i od­krył we krwi mi­lio­ny ko­mó­rek bia­łacz­ki. Ma­ria spę­dzi­ła nie­spo­koj­ną noc. Na­za­jutrz po po­łu­dniu, kie­dy pod­eks­cy­to­wa­ny Bier­mer po­ka­zy­wał ko­le­gom le­ka­rzom prób­ki „exqu­isit Fall von Leu­kämie” (wspa­nia­łe­go przy­pad­ku bia­łacz­ki), dziew­czyn­ka zwy­mio­to­wa­ła ja­sno­czer­wo­ną krwią i za­pa­dła w śpiącz­kę. Kie­dy tego sa­me­go wie­czo­ru Bier­mer do­tarł do jej domu, już od kil­ku go­dzin nie żyła. Od pierw­sze­go ob­ja­wu tej ga­lo­pu­ją­cej, bez­li­to­snej cho­ro­by do śmier­ci upły­nę­ły za­le­d­wie trzy dni22.

*

Cho­ro­ba Car­li, choć na­wet w przy­bli­że­niu nie tak agre­syw­na jak bia­łacz­ka Ma­rii Spey­er, była zdu­mie­wa­ją­ca. Na mi­kro­litr (mi­li­metr sze­ścien­ny) krwi do­ro­słe­go czło­wie­ka przy­pa­da śred­nio oko­ło pię­ciu ty­się­cy bia­łych krwi­nek. We krwi Car­li na je­den mi­kro­litr przy­pa­da­ło dzie­więć­dzie­siąt ty­się­cy ko­mó­rek – czy­li bli­sko dwa­dzie­ścia razy wię­cej niż nor­mal­nie. Dzie­więć­dzie­siąt pięć pro­cent z nich sta­no­wi­ły bla­sty – zło­śli­we ko­mór­ki lim­fa­tycz­ne wy­twa­rza­ne w sza­leń­czym tem­pie, ale nie­sta­ją­ce się doj­rza­ły­mi lim­fo­cy­ta­mi. W ostrej bia­łacz­ce lim­fo­bla­stycz­nej, po­dob­nie jak w przy­pad­ku kil­ku in­nych no­wo­two­rów, nad­pro­duk­cja ko­mó­rek no­wo­two­ro­wych wią­że się z ta­jem­ni­czym za­ha­mo­wa­niem pro­ce­su doj­rze­wa­nia ko­mór­ki. Ko­mór­ki lim­fa­tycz­ne są więc pro­du­ko­wa­ne w ogrom­nym nad­mia­rze, ale po­nie­waż nie doj­rze­wa­ją, nie mogą peł­nić swo­jej nor­mal­nej funk­cji, czy­li zwal­czać drob­no­ustro­jów. Po­mi­mo ob­fi­to­ści ko­mó­rek Car­la mia­ła bar­dzo ni­ską od­por­ność.

Bia­łe krwin­ki po­wsta­ją w szpi­ku kost­nym. Szpik Car­li, któ­re­go po­bra­ną w trak­cie biop­sji prób­kę wi­dzia­łem pod mi­kro­sko­pem tego ran­ka, kie­dy po­zna­łem tę pa­cjent­kę, był da­le­ki od nor­mal­no­ści. Szpik kost­ny, na po­zór amor­ficz­ny, to tkan­ka wy­so­ce zor­ga­ni­zo­wa­na – wła­ści­wie na­rząd, któ­ry u do­ro­słych wy­twa­rza krew. Prób­ki szpi­ku za­wie­ra­ją za­zwy­czaj drob­ne, ostre odłam­ki ko­ści, a w nich wy­sep­ki roz­wi­ja­ją­cych się ko­mó­rek – ta­kie przed­szko­la dla po­wsta­ją­cej no­wej krwi. W szpi­ku Car­li po tej or­ga­ni­za­cji nie zo­sta­ło ani śla­du. War­stwy zło­śli­wych bla­stów zaj­mo­wa­ły prze­strzeń szpi­ko­wą, cał­ko­wi­cie ni­we­lu­jąc jej ana­to­mię i ar­chi­tek­tu­rę, nie po­zo­sta­wia­jąc ani odro­bi­ny miej­sca na wy­twa­rza­nie krwi.

Car­la sta­ła na skra­ju fi­zjo­lo­gicz­nej prze­pa­ści. Po­ziom czer­wo­nych krwi­nek ob­ni­żył się tak bar­dzo, że jej krew nie mo­gła trans­por­to­wać peł­nej daw­ki tle­nu (te­raz było już wia­do­mo, że jej bóle gło­wy sta­no­wi­ły pierw­szą ozna­kę jego nie­do­bo­ru). Po­ziom pły­tek krwi, ko­mó­rek od­po­wie­dzial­nych za krzep­nię­cie, spadł nie­mal do zera, cze­go skut­kiem były siń­ce.

Le­cze­nie Car­li wy­ma­ga­ło nie­zwy­kłe­go wy­czu­cia. Po­trzeb­na była che­mio­te­ra­pia, żeby zwal­czyć bia­łacz­kę, ale wie­dzie­li­śmy, że che­mio­te­ra­pia znisz­czy rów­nież reszt­ki nor­mal­nych ko­mó­rek krwi. Usi­łu­jąc ura­to­wać Car­lę, mie­li­śmy ze­pchnąć ją ka­wa­łek głę­biej w prze­paść. In­ne­go spo­so­bu po pro­stu nie było.

*

Sid­ney Far­ber uro­dził się w Buf­fa­lo w sta­nie Nowy Jork w 1903 roku, rok po tym, jak w Ber­li­nie zmarł Vir­chow. Oj­ciec Sid­neya, pol­ski fli­sak Szy­mon Far­ber, wy­emi­gro­wał do Ame­ry­ki pod ko­niec XIX wie­ku i zo­stał agen­tem ubez­pie­cze­nio­wym. Jego ro­dzi­na żyła skrom­nie na wschod­nim krań­cu mia­sta, w sil­nie ze sobą zży­tej, nie­za­sy­mi­lo­wa­nej ży­dow­skiej spo­łecz­no­ści skle­pi­ka­rzy, ro­bot­ni­ków fa­brycz­nych, księ­go­wych i drob­nych han­dla­rzy. Dzie­ci Far­be­rów, nie­ustan­nie mo­ty­wo­wa­ne do od­no­sze­nia suk­ce­sów, mia­ły wy­so­ko usta­wio­ną po­przecz­kę. Na pię­trze ich domu, w czę­ści sy­pial­nia­nej, mó­wi­ło się w ji­dysz, ale na dole wol­no było się po­słu­gi­wać tyl­ko nie­miec­kim i an­giel­skim. Oj­ciec czę­sto przy­no­sił do domu pod­ręcz­ni­ki i roz­kła­dał je na sto­le. Dzie­ci mu­sia­ły wy­brać so­bie je­den i się go na­uczyć, a na­stęp­nie zdać ojcu szcze­gó­ło­we spra­woz­da­nie z jego za­war­to­ści.

Sid­ney, trze­cie z czter­na­ścior­ga dzie­ci, do­sko­na­le funk­cjo­no­wał w tym śro­do­wi­sku wy­so­kich aspi­ra­cji. W 1923 roku ukoń­czył bio­lo­gię i fi­lo­zo­fię na Uni­wer­sy­te­cie w Buf­fa­lo, za­ra­bia­jąc na stu­dia grą na skrzyp­cach. Dzię­ki temu, że płyn­nie mó­wił po nie­miec­ku, prak­ty­kę me­dycz­ną od­był w He­idel­ber­gu i we Fry­bur­gu. Wy­ka­zał się tam wy­bit­ny­mi osią­gnię­cia­mi, zo­stał więc przy­ję­ty od razu na dru­gi rok stu­diów me­dycz­nych na Uni­wer­sy­te­cie Ha­rvar­da w Bo­sto­nie23. (W tam­tych cza­sach do­sta­nie się z Buf­fa­lo do Bo­sto­nu okręż­ną dro­gą przez He­idel­berg nie było ni­czym nie­zwy­kłym. W po­ło­wie lat dwu­dzie­stych XX wie­ku stu­den­tom po­cho­dze­nia ży­dow­skie­go czę­sto nie uda­wa­ło się do­stać na uczel­nie me­dycz­ne w Ame­ry­ce, dla­te­go po­dej­mo­wa­li stu­dia na uczel­niach eu­ro­pej­skich, w tym nie­miec­kich, a do­pie­ro po­tem kon­ty­nu­owa­li na­ukę w kra­ju oj­czy­stym). Far­ber zja­wił się więc na Ha­rvar­dzie jako out­si­der. Ko­le­gom wy­da­wał się aro­ganc­ki. A po­nie­waż mu­siał się uczyć tego, co już umiał, źle zno­sił stu­dia. Był ofi­cjal­ny, pre­cy­zyj­ny i skru­pu­lat­ny, ubie­rał się for­mal­nie, za­cho­wy­wał sztyw­no i apo­dyk­tycz­nie. Szyb­ko zy­skał so­bie przy­do­mek Four-But­ton Sid (Sid Czte­ry Gu­zi­ki), bo na za­ję­cia przy­cho­dził w gar­ni­tu­rze.

Pod ko­niec lat dwu­dzie­stych Far­ber ukoń­czył spe­cja­li­za­cję w za­kre­sie pa­to­lo­gii i zo­stał pierw­szym peł­no­eta­to­wym pa­to­lo­giem w Chil­drens Ho­spi­tal w Bo­sto­nie. Na­pi­sał do­sko­na­łe stu­dium kla­sy­fi­ka­cji gu­zów dzie­cię­cych oraz pod­ręcz­nik do au­top­sji, The Post­mor­tem Exa­mi­na­tion [Ba­da­nie post­mor­tem], po­wszech­nie uwa­ża­ny za kla­sycz­ne dzie­ło z tej dzie­dzi­ny. W po­ło­wie lat trzy­dzie­stych miał już usta­lo­ną po­zy­cję wy­bit­ne­go pa­to­lo­ga – „le­ka­rza zmar­łych”.

Ale on wciąż od­czu­wał głód le­cze­nia ży­wych. La­tem 1947 roku, w swo­im la­bo­ra­to­rium w su­te­re­nie, do któ­rej mało kto się za­pusz­czał, pod­jął nie­zwy­kle for­tun­ną de­cy­zję: spo­śród wszyst­kich po­sta­ci raka po­sta­no­wił skon­cen­tro­wać się na jed­nej z naj­dziw­niej­szych i naj­bar­dziej bez­na­dziej­nych – bia­łacz­ce dzie­cię­cej. Aby zro­zu­mieć raka jako ta­kie­go – ro­zu­mo­wał – trze­ba za­cząć od sa­mych pod­staw jego zło­żo­nej na­tu­ry, tak jak­by od jego su­te­re­ny. A bia­łacz­ka, poza tym, że na­strę­cza­ła wie­lu pro­ble­mów, mia­ła też jed­ną ce­chę po­zy­tyw­ną: da­wa­ła się zmie­rzyć.

Li­cze­nie to w na­uce pod­sta­wa. Aby ro­zu­mieć dane zja­wi­sko, uczo­ny musi je naj­pierw opi­sać; aby zaś obiek­tyw­nie je opi­sać, musi je naj­pierw pod­dać po­mia­rom. Sko­ro on­ko­lo­gia mia­ła się prze­kształ­cić w dzie­dzi­nę pod­le­ga­ją­cą wszel­kim ry­go­rom na­uko­wym, to trze­ba było raka ja­koś po­li­czyć – do­ko­nać wia­ry­god­ne­go i po­wta­rzal­ne­go po­mia­ru, któ­ry na­stęp­nie bę­dzie moż­na re­pli­ko­wać.

Pod tym wzglę­dem bia­łacz­ka róż­ni­ła się od pra­wie wszyst­kich po­zo­sta­łych no­wo­two­rów. W świe­cie, w któ­rym nie wy­na­le­zio­no jesz­cze to­mo­gra­fii kom­pu­te­ro­wej i re­zo­nan­su ma­gne­tycz­ne­go, po­miar zmia­ny ilo­ścio­wej li­te­go guza we­wnątrz cia­ła – w płu­cu czy w pier­si – był bez ope­ra­cji wła­ści­wie nie­moż­li­wy: cze­go nie było wi­dać, tego nie moż­na było zmie­rzyć. Ale bia­łacz­kę, wy­stę­pu­ją­cą we krwi, dało się zmie­rzyć rów­nie ła­two jak inne wła­ści­wo­ści ko­mó­rek – oglą­da­jąc pod mi­kro­sko­pem po­bra­ną prób­kę krwi lub szpi­ku kost­ne­go.

Sko­ro bia­łacz­kę moż­na pod­da­wać po­mia­rom, ro­zu­mo­wał Far­ber, to każ­dą in­ter­wen­cję – na przy­kład wpro­wa­dze­nie do krwio­bie­gu ja­kiejś sub­stan­cji che­micz­nej – da się wy­mier­nie oce­niać pod wzglę­dem sku­tecz­no­ści jej dzia­ła­nia w or­ga­ni­zmach ży­wych pa­cjen­tów. Ob­ser­wu­jąc, jak ko­mór­ki krwi roz­wi­ja­ją się lub umie­ra­ją, bę­dzie­my mo­gli okre­ślać sku­tecz­ność bądź nie­sku­tecz­ność da­ne­go leku. Moż­na więc było na raku prze­pro­wa­dzić „do­świad­cze­nie”.

Ta myśl nie da­wa­ła Far­be­ro­wi spo­ko­ju. W la­tach czter­dzie­stych i pięć­dzie­sią­tych XX wie­ku mło­dych bio­lo­gów ze­lek­try­zo­wa­ła idea sto­so­wa­nia pro­stych mo­de­li do wy­ja­śnia­nia zło­żo­nych zja­wisk. Zło­żo­ność naj­ła­twiej było zro­zu­mieć, za­czy­na­jąc od pod­staw. Or­ga­ni­zmy jed­no­ko­mór­ko­we, na przy­kład bak­te­rie, mia­ły od­sło­nić me­cha­ni­zmy funk­cjo­no­wa­nia wiel­kich zwie­rząt wie­lo­ko­mór­ko­wych, ta­kich jak lu­dzie. „To, co jest praw­dą w przy­pad­ku [mi­kro­sko­pij­nej bak­te­rii] E. coli – miał pom­pa­tycz­nie stwier­dzić fran­cu­ski bio­che­mik Ja­cqu­es Mo­nod w 1954 roku – musi być praw­dą rów­nież w przy­pad­ku sło­nia”24.

Z punk­tu wi­dze­nia Far­be­ra bia­łacz­ka była ide­al­nym przy­kła­dem tego bio­lo­gicz­ne­go pa­ra­dyg­ma­tu. Wy­cho­dząc od ba­da­nia pro­ste­go, nie­ty­po­we­go stwo­ra, bę­dzie mógł wnio­sko­wać o nie­skoń­cze­nie bar­dziej zło­żo­nym świe­cie no­wo­two­rów in­ne­go ro­dza­ju; dzię­ki bak­te­rii na­uczy się, jak my­śleć o sło­niu. Far­ber był z na­tu­ry szyb­ki i im­pul­syw­ny. I w tym przy­pad­ku do­ko­nał szyb­kie­go, in­stynk­tow­ne­go prze­sko­ku my­ślo­we­go. Tam­te­go gru­dnio­we­go po­ran­ka prze­sył­ka z No­we­go Jor­ku już cze­ka­ła na nie­go w la­bo­ra­to­rium. Kie­dy ją otwie­rał i wyj­mo­wał szkla­ne fiol­ki z che­mi­ka­lia­mi, nie miał po­ję­cia, że otwie­ra oto zu­peł­nie nowy spo­sób my­śle­nia o raku.

„Monstrum bardziej nienasycone niż gilotyna”

Uwa­ga, jaką w me­dy­cy­nie po­świę­ca­no bia­łacz­ce, za­wsze była nie­pro­por­cjo­nal­na do rze­czy­wi­stej czę­sto­ści jej wy­stę­po­wa­nia.

[…] Pro­ble­my na­po­ty­ka­ne w sys­te­mo­wym le­cze­niu bia­łacz­ki wy­ty­cza­ły ogól­ne kie­run­ki, w któ­rych zmie­rza­ły póź­niej ba­da­nia nad ra­kiem25.

Jo­na­than Tuc­ker, El­lie. A Childs Fi­ght Aga­inst Leu­ke­mia

W le­cze­niu no­wo­two­ru roz­prze­strze­nio­ne­go na cały or­ga­nizm nie­wie­le było suk­ce­sów. […] Zwy­kle wszyst­ko spro­wa­dza­ło się do ob­ser­wo­wa­nia, jak no­wo­twór ro­śnie, a pa­cjent stop­nio­wo co­raz bar­dziej nik­nie26.

John Lasz­lo, The Cure of Chil­dho­od Leu­ke­mia. Into the Age of Mi­rac­les

Prze­sył­ka z che­mi­ka­lia­mi do­tar­ła do Sid­neya Far­be­ra w wy­jąt­ko­wo waż­nym mo­men­cie w hi­sto­rii me­dy­cy­ny. Pod ko­niec lat czter­dzie­stych w la­bo­ra­to­riach i kli­ni­kach w ca­łych Sta­nach Zjed­no­czo­nych otwo­rzył się róg ob­fi­to­ści z od­kry­cia­mi far­ma­ceu­tycz­ny­mi27. Naj­le­piej wi­dać to na przy­kła­dzie an­ty­bio­ty­ków. Pe­ni­cy­li­na, cen­na sub­stan­cja, któ­rą jesz­cze pod­czas dru­giej woj­ny świa­to­wej trze­ba było od­zy­ski­wać do ostat­niej kro­pel­ki (w 1939 roku od­zy­ski­wa­no ją z mo­czu le­czo­nych nią pa­cjen­tów, by nie zmar­no­wa­ła się ani jed­na mo­le­ku­ła)28, na po­cząt­ku lat pięć­dzie­sią­tych była pro­du­ko­wa­na w ka­dziach o po­jem­no­ści czte­rech ty­się­cy li­trów. W 1942 roku fir­ma Merck wy­sła­ła za Atlan­tyk pierw­szą tran­szę pe­ni­cy­li­ny, za­le­d­wie pięć i pół gra­ma, co sta­no­wi­ło po­ło­wę za­pa­sów an­ty­bio­ty­ku w ca­łych Sta­nach Zjed­no­czo­nych29. Dzie­sięć lat póź­niej pro­duk­cja pe­ni­cy­li­ny na ska­lę ma­so­wą była tak wy­daj­na, że cena jed­nej daw­ki spa­dła do czte­rech cen­tów (litr mle­ka kosz­to­wał osiem razy wię­cej)30.

Po pe­ni­cy­li­nie po­ja­wi­ły się ko­lej­ne an­ty­bio­ty­ki: w 1947 roku chlo­ram­fe­ni­kol31, w 1948 te­tra­cy­kli­na32. Zimą 1949 roku, kie­dy z grud­ki zie­mi z ku­rzej fer­my uzy­ska­no ko­lej­ny an­ty­bio­tyk, strep­to­my­cy­nę, ty­go­dnik „Time” ob­wiesz­czał wiel­ki­mi li­te­ra­mi na okład­ce: „Leki są na na­szych po­dwór­kach”33. Na po­dwór­ku Far­be­ra, w sto­ją­cym da­le­ko od wej­ścia do kom­plek­su Chil­dren’s Ho­spi­tal bu­dyn­ku z czer­wo­nej ce­gły, mi­kro­bio­log John En­ders ho­do­wał w cy­lin­drycz­nych pla­sti­ko­wych kol­bach kul­tu­ry wi­ru­sa po­lio – był to pierw­szy krok w pro­ce­sie, któ­ry zwień­czy­ło wy­na­le­zie­nie przez Al­ber­ta Bru­ce’a Sa­bi­na i Jo­na­sa Sal­ka szcze­pion­ki na po­lio34. Nowe leki po­ja­wia­ły się w zdu­mie­wa­ją­cym tem­pie: po­nad po­ło­wa le­karstw po­wszech­nie sto­so­wa­nych w me­dy­cy­nie w 1950 roku za­le­d­wie dzie­sięć lat wcze­śniej jesz­cze nie ist­nia­ła35.

Rów­nież zmia­ny w zdro­wiu pu­blicz­nym i hi­gie­nie, bo­daj jesz­cze istot­niej­sze niż cu­dow­ne leki, przy­czy­ni­ły się do dia­me­tral­ne­go prze­obra­że­nia się wi­ze­run­ku cho­rób w Ame­ry­ce. Dur brzusz­ny, cho­ro­ba za­kaź­na, któ­ra nie­gdyś po­tra­fi­ła w kil­ka ty­go­dni zdzie­siąt­ko­wać w śmier­cio­no­śnym po­cho­dzie całe dziel­ni­ce wiel­kich me­tro­po­lii, znik­nął, kie­dy kosz­tem ogrom­nych sta­rań władz miast oczysz­czo­no źró­dła za­opa­trze­nia w wodę36. Za­ni­ka­ła na­wet gruź­li­ca, nie­sław­na „bia­ła dżu­ma” XIX wie­ku – w la­tach 1910–1940 czę­stość jej wy­stę­po­wa­nia zma­la­ła o po­nad po­ło­wę, w du­żej mie­rze dzię­ki po­pra­wie wa­run­ków sa­ni­tar­nych i hi­gie­ny pu­blicz­nej37. Przez pięć de­kad ocze­ki­wa­na dłu­gość ży­cia Ame­ry­ka­nów wzro­sła z czter­dzie­stu sied­miu do sześć­dzie­się­ciu ośmiu lat: w cią­gu jed­ne­go pół­wie­cza ży­cie wy­dłu­ży­ło się bar­dziej niż w cią­gu kil­ku po­przed­nich stu­le­ci38.

Zna­czą­ce suk­ce­sy po­wo­jen­nej me­dy­cy­ny sta­no­wi­ły do­wód po­tę­gi na­uki i tech­no­lo­gii i zmie­nia­ły ży­cie w Ame­ry­ce. Mno­ży­ły się szpi­ta­le – w la­tach 1945–1960 w ca­łym kra­ju otwar­to bli­sko ty­siąc no­wych pla­có­wek; mię­dzy ro­kiem 1935 a 1952 licz­ba przy­ję­tych pa­cjen­tów wzro­sła po­nad dwu­krot­nie: z sied­miu do sie­dem­na­stu mi­lio­nów rocz­nie39. A wraz z roz­wo­jem opie­ki me­dycz­nej po­ja­wi­ło się po­wszech­ne ocze­ki­wa­nie, że roz­wój ten po­wi­nien do­ko­ny­wać się da­lej bez żad­nych ogra­ni­czeń. Jak za­uwa­żył pe­wien stu­dent: „Kie­dy le­karz jest zmu­szo­ny po­wie­dzieć pa­cjen­to­wi, że na jego cho­ro­bę nie ma sku­tecz­ne­go le­kar­stwa, [pa­cjent] za­zwy­czaj re­agu­je ura­zą albo po­dej­rze­niem, że ów le­karz nie dys­po­nu­je ak­tu­al­ną wie­dzą”40.

Mło­de po­ko­le­nie, za­miesz­ku­ją­ce nowe, czy­ste przed­mie­ścia, ma­rzy­ło za­tem o sku­tecz­nym leku na wszyst­ko, o eg­zy­sten­cji bez cho­rób i bez śmier­ci. Kar­miąc się opty­mi­stycz­ną wi­zją trwa­ło­ści ży­cia, lu­dzie rzu­ci­li się tłum­nie do kon­sump­cji dóbr trwa­łych: ku­po­wa­li stu­de­ba­ke­ry o ga­ba­ry­tach so­lid­ne­go jach­tu, dre­sy z ray­onu, te­le­wi­zo­ry, ra­dio­od­bior­ni­ki, gril­le i pral­ki, jeź­dzi­li do dom­ków let­ni­sko­wych, za­pi­sy­wa­li się do klu­bów gol­fo­wych41. W Le­vit­town, miej­sco­wo­ści wy­bu­do­wa­nej na daw­nym polu ziem­nia­ków na Long Is­land – sym­bo­licz­nej uto­pii – „cho­ro­ba” zna­la­zła się na trze­cim miej­scu li­sty „zmar­twień”, po „pie­nią­dzach” i „wy­cho­wa­niu dzie­ci”42. W isto­cie wy­cho­wy­wa­nie dzie­ci sta­ło się w ca­łym kra­ju za­ję­ciem na bez­pre­ce­den­so­wą ska­lę. Dziet­ność sta­le ro­sła – w roku 1957 w Sta­nach Zjed­no­czo­nych śred­nio co sie­dem se­kund ro­dzi­ło się dziec­ko43. „Spo­łe­czeń­stwo za­moż­ne”, jak okre­ślił je eko­no­mi­sta John Gal­bra­ith44, wy­obra­ża­ło so­bie, że jest rów­nież wiecz­nie mło­de, a mło­do­ści to­wa­rzy­szy gwa­ran­cja wiecz­ne­go zdro­wia. Wy­obra­ża­ło so­bie, że jest nie­po­ko­na­ne.

*

Ale rak nie za­mie­rzał do­łą­czyć do tego mar­szu po­stę­pu. Je­że­li no­wo­twór był stric­te miej­sco­wy (czy­li ogra­ni­czo­ny do jed­ne­go na­rzą­du czy oko­li­cy, tak że moż­na go było usu­nąć ope­ra­cyj­nie), ist­nia­ła szan­sa na wy­le­cze­nie. Wy­ci­na­nie było spad­kiem po im­po­nu­ją­cym roz­wo­ju chi­rur­gii dzie­więt­na­sto­wiecz­nej. Na przy­kład po­je­dyn­czy zło­śli­wy guz w pier­si moż­na było usu­nąć za po­mo­cą ma­stek­to­mii ra­dy­kal­nej, któ­rej pio­nie­rem był w la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych XIX wie­ku wy­bit­ny chi­rurg Wil­liam Hal­sted z Uni­wer­sy­te­tu John­sa Hop­kin­sa. Inną me­to­dą le­cze­nia gu­zów miej­sco­wych było na­pro­mie­nia­nie od­kry­ty­mi na po­cząt­ku XX wie­ku pro­mie­nia­mi Rönt­ge­na.

W sen­sie na­uko­wym jed­nak rak wciąż po­zo­sta­wał ta­jem­ni­czym by­tem, któ­ry ła­twiej było wy­ciąć w ca­ło­ści, niż le­czyć we­dług ja­kichś głęb­szych me­dycz­nych za­sad. Le­ka­rze chcą­cy wy­le­czyć raka (je­że­li w ogó­le moż­na mó­wić o wy­le­cze­niu raka) mie­li do dys­po­zy­cji tyl­ko dwie stra­te­gie: usu­nię­cie guza me­to­dą ope­ra­cyj­ną albo znisz­cze­nie go za po­mo­cą na­pro­mie­nia­nia. Wy­bór przed­sta­wiał się więc na­stę­pu­ją­co: albo go­rą­cy pro­mień, albo zim­ny skal­pel.

W maju 1937 roku, nie­mal de­ka­dę przed tym, jak Far­ber pod­jął eks­pe­ry­men­ty z sub­stan­cja­mi che­micz­ny­mi, w pi­śmie „For­tu­ne” uka­zał się, we­dle okre­śle­nia re­dak­cji, „prze­gląd pa­no­ra­micz­ny” on­ko­lo­gii jako dzie­dzi­ny45. Ra­port by­najm­niej nie na­pa­wał opty­mi­zmem: „Choć trud­no w to uwie­rzyć, nie wpro­wa­dzo­no żad­nej no­wej za­sa­dy po­stę­po­wa­nia w przy­pad­ku cho­rych na raka, czy to w za­kre­sie le­cze­nia, czy pro­fi­lak­ty­ki […]. Me­to­dy po­stę­po­wa­nia sta­ły się sku­tecz­niej­sze i bar­dziej hu­ma­ni­tar­ne. Pry­mi­tyw­ną ope­ra­cję bez znie­czu­le­nia i asep­ty­ki za­stą­pił no­wo­cze­sny, bez­bo­le­sny za­bieg ze wszel­ki­mi moż­li­wy­mi udo­sko­na­le­nia­mi. Sub­stan­cje, któ­re wże­ra­ły się w cia­ła po­przed­nich po­ko­leń pa­cjen­tów, ode­szły do la­mu­sa, gdy za­czę­to wy­ko­rzy­sty­wać pro­mie­nie Rönt­ge­na i rad. […] Fak­tem po­zo­sta­je jed­nak, że „le­cze­nie” raka wciąż opie­ra się je­dy­nie na dwóch za­sa­dach – na usu­nię­ciu i znisz­cze­niu cho­rej tkan­ki [to pierw­sze za po­mo­cą ope­ra­cji, dru­gie za po­mo­cą na­pro­mie­nia­nia]. Nie za­pro­po­no­wa­no ni­cze­go no­we­go”.

Ty­tuł tego ar­ty­kuł brzmiał Can­cer. The Gre­at Dark­ness [Rak. Wiel­ka ciem­ność], a ty­tu­ło­wa ciem­ność, jak su­ge­ro­wa­li au­to­rzy, od­no­si­ła się nie tyl­ko do me­dy­cy­ny, lecz w rów­nej mie­rze do po­li­ty­ki. On­ko­lo­gia utknę­ła w miej­scu nie tyl­ko ze wzglę­du na głę­bię ota­cza­ją­cych raka ta­jem­nic me­dycz­nych, ale tak­że z po­wo­du sys­te­ma­tycz­ne­go za­nie­dby­wa­nia ba­dań na­uko­wych nad no­wo­two­ra­mi: „W ca­łych Sta­nach Zjed­no­czo­nych ist­nie­je za­le­d­wie oko­ło dwu­dzie­stu fun­du­szy zaj­mu­ją­cych się do­fi­nan­so­wa­niem pod­sta­wo­wych ba­dań nad ra­kiem. Dys­po­nu­ją one bu­dże­ta­mi w wy­so­ko­ści od pię­ciu­set do dwóch mi­lio­nów do­la­rów, lecz ich łącz­ny ka­pi­tał z pew­no­ścią nie­wie­le prze­kra­cza kwo­tę pię­ciu mi­lio­nów do­la­rów. […] Rów­no­war­tość jed­nej trze­ciej tej sumy ame­ry­kań­skie spo­łe­czeń­stwo wy­da­je z wła­snej woli w cią­gu jed­ne­go po­po­łu­dnia, żeby obej­rzeć mecz któ­rejś z naj­lep­szych dru­żyn fut­bo­lo­wych”.

Nie­mra­wy wzrost fun­du­szy na ba­da­nia sil­nie kon­tra­sto­wał z tym, jak szyb­ko sama cho­ro­ba prze­dzie­ra­ła się do świa­do­mo­ści pu­blicz­nej. W Ame­ry­ce XIX wie­ku rak był nie­wąt­pli­wie obec­ny i za­uwa­żal­ny, ale prze­waż­nie krył się w cie­niu cho­rób znacz­nie po­wszech­niej­szych. W roku 1899, kie­dy Ro­swell Park, zna­ny chi­rurg z Buf­fa­lo, wy­su­nął tezę, że rak kie­dyś wy­sfo­ru­je się przed ospę, dur brzusz­ny i gruź­li­cę i sta­nie się naj­częst­szą przy­czy­ną śmier­ci w USA, ode­bra­no to jako „dość za­ska­ku­ją­cą prze­po­wied­nię”, wy­ol­brzy­mio­ne spe­ku­la­cje czło­wie­ka, któ­ry dniem i nocą ope­ru­je cho­rych na no­wo­two­ry46. Ale już pod ko­niec pierw­szej de­ka­dy XX wie­ku, po upły­wie za­le­d­wie dzie­się­ciu lat, sło­wa Par­ka brzmia­ły co­raz mniej za­ska­ku­ją­co, co­raz bar­dziej zaś zda­wa­ły się pro­ro­cze. Dur brzusz­ny, nie li­cząc kil­ku od­osob­nio­nych epi­de­mii, wy­stę­po­wał co­raz rza­dziej. Za­cho­ro­wal­ność na ospę ma­la­ła; rok 1949 uzna­je się za datę, kie­dy ta cho­ro­ba cał­ko­wi­cie znik­nę­ła ze Sta­nów Zjed­no­czo­nych47. Tym­cza­sem rak już wy­prze­dzał inne scho­rze­nia, część pierw­sza: „z czar­nej żół­ci, bez wy­rzu­tu” pnąc się w hie­rar­chii cho­rób śmier­tel­nych. W la­tach 1900–1916 licz­ba zgo­nów z po­wo­du no­wo­two­rów wzro­sła o 29,8 pro­cent i tym sa­mym rak prze­ści­gnął gruź­li­cę48. W roku 1926 stał się dru­gą pod wzglę­dem po­wszech­no­ści przy­czy­ną śmier­ci, pla­su­jąc się tuż za cho­ro­ba­mi ser­ca49.

Ar­ty­kuł Can­cer. The Gre­at Dark­ness nie był je­dy­nym gło­sem na­wo­łu­ją­cym do sko­or­dy­no­wa­ne­go ogól­no­kra­jo­we­go dzia­ła­nia w spra­wie wal­ki z no­wo­two­ra­mi. W tym sa­mym cza­sie pi­smo „Life” za­mie­ści­ło wła­sny ra­port o sta­nie ba­dań nad tą gru­pą cho­rób. Wnio­sek był taki sam: ową kwe­stią na­le­ży się pil­nie za­jąć50. W kwiet­niu i w czerw­cu na ła­mach „New York Ti­me­sa” uka­za­ły się dwa ra­por­ty o ro­sną­cych wskaź­ni­kach za­cho­ro­wal­no­ści na no­wo­two­ry. Kie­dy w lip­cu tego sa­me­go roku o no­wo­two­rach na­pi­sał „Time”, za­in­te­re­so­wa­nie „pro­ble­mem raka” w me­diach rów­nież za­czę­ło przy­po­mi­nać ostrą cho­ro­bę za­kaź­ną51.

*

Su­ge­stie, że na­le­ży wdro­żyć sys­te­ma­tycz­ny ogól­no­kra­jo­wy pro­gram ba­daw­czy, po­ja­wia­ły się i zni­ka­ły cy­klicz­nie, ni­czym pły­wy, od po­cząt­ku XX wie­ku. W roku 1907 w ho­te­lu New Wil­lard w Wa­szyng­to­nie od­był się zjazd chi­rur­gów on­ko­lo­gicz­nych, któ­rzy po­sta­no­wi­li za­ło­żyć or­ga­ni­za­cję lob­bu­ją­cą w Kon­gre­sie za zwięk­sze­niem do­ta­cji na ba­da­nia nad no­wo­two­ra­mi. W cią­gu trzech lat ta or­ga­ni­za­cja, Ame­ri­can As­so­cia­tion for Can­cer Re­se­arch52, zdo­ła­ła prze­ko­nać pre­zy­den­ta Ta­fta do zło­że­nia w Kon­gre­sie wnio­sku o stwo­rze­nie ogól­no­kra­jo­wej jed­nost­ki po­świę­co­nej ba­da­niom nad cho­ro­ba­mi no­wo­two­ro­wy­mi. Ale mimo za­in­te­re­so­wa­nia, któ­re po­cząt­ko­wo wzbu­dzał ten plan, wy­sił­ki po­dej­mo­wa­ne w Wa­szyng­to­nie po kil­ku pró­bach utknę­ły w miej­scu, w du­żej mie­rze ze wzglę­du na brak po­par­cia po­li­tycz­ne­go.

Pod ko­niec lat dwu­dzie­stych XX wie­ku, pra­wie dzie­sięć lat po tym, jak pod­da­no pod dys­ku­sję wnio­sek pre­zy­den­ta Ta­fta, ba­da­nia nad no­wo­two­ra­mi do­cze­ka­ły się no­we­go, nie­spo­dzie­wa­ne­go ad­wo­ka­ta. Był nim se­na­tor Mat­thew Ne­ely, za­wzię­ty, ener­gicz­ny praw­nik z Fa­ir­mont w Wir­gi­nii Za­chod­niej. Miał sto­sun­ko­wo małe do­świad­cze­nie w po­li­ty­ce na­uko­wej, ale za­uwa­żył znacz­ny wzrost umie­ral­no­ści na no­wo­two­ry w cią­gu kil­ku­na­stu ostat­nich lat: z sie­dem­dzie­się­ciu ty­się­cy osób w roku 1911 do stu pięt­na­stu ty­się­cy w roku 192753 Zwró­cił się do Kon­gre­su o wy­zna­cze­nie na­gro­dy wy­so­ko­ści pię­ciu mi­lio­nów do­la­rów za „wszel­kie in­for­ma­cje pro­wa­dzą­ce do po­wstrzy­ma­nia cho­ro­by no­wo­two­ro­wej”54.

Była to stra­te­gia bar­dzo nie­wy­szu­ka­na – od­po­wied­nik wy­wie­sze­nia zdję­cia po­szu­ki­wa­ne­go prze­stęp­cy w biu­rze sze­ry­fa – to­też spo­tka­ła się z od­ze­wem na od­po­wied­nio ni­skim po­zio­mie. Nie mi­nę­ło kil­ka ty­go­dni, a wa­szyng­toń­skie biu­ro se­na­to­ra Ne­ely­ego za­la­ły ty­sią­ce li­stów od szar­la­ta­nów i sa­mo­zwań­czych uzdro­wi­cie­li, z pro­po­zy­cja­mi wszel­kich moż­li­wych le­karstw na raka: ma­ści, bal­sa­mów, olej­ków, po­świę­co­nych chu­s­te­czek i wody świę­co­nej55. Ro­ze­źlo­ny tym od­ze­wem Kon­gres zgo­dził się wy­asy­gno­wać ża­ło­sny je­den pro­cent kwo­ty, o któ­rą pro­sił Ne­ely: pięć­dzie­siąt ty­się­cy do­la­rów. Pie­nią­dze te mia­ły sta­no­wić bu­dżet zgło­szo­nej przez se­na­to­ra Usta­wy o kon­tro­li no­wo­two­rów.

W roku 1937 nie­zmor­do­wa­ny Ne­ely, po­now­nie wy­bra­ny do Se­na­tu, pod­jął ko­lej­ną pró­bę przy­pusz­cze­nia ogól­no­kra­jo­we­go ata­ku na no­wo­two­ry, tym ra­zem we współ­pra­cy z se­na­to­rem Ho­me­rem Bo­ne­em i człon­kiem Izby Re­pre­zen­tan­tów War­re­nem Ma­gnu­so­nem. Do tego cza­su znacz­nie wzro­sła pu­blicz­na świa­do­mość cho­rób no­wo­two­ro­wych. Ar­ty­ku­ły opu­bli­ko­wa­ne w „Time” i „For­tu­ne” wzbu­dzi­ły lęk i nie­za­do­wo­le­nie, po­li­ty­kom za­le­ża­ło więc na za­de­mon­stro­wa­niu, że nie sie­dzą z za­ło­żo­ny­mi rę­ka­mi. W czerw­cu od­by­ło się wspól­ne po­sie­dze­nie obu izb Kon­gre­su, po­świę­co­ne stwo­rze­niu od­po­wied­nich roz­wią­zań le­gi­sla­cyj­nych56. Po wstęp­nych czy­ta­niach usta­wa bły­ska­wicz­nie prze­szła przez Kon­gres i zo­sta­ła jed­no­gło­śnie przy­ję­ta na ko­lej­nym wspól­nym po­sie­dze­niu 23 lip­ca 1937 roku. Dwa ty­go­dnie póź­niej, 5 sierp­nia, pre­zy­dent Ro­ose­velt pod­pi­sał Usta­wę o Na­ro­do­wym In­sty­tu­cie Ba­dań nad No­wo­two­ra­mi (Na­tio­nal Can­cer In­sti­tu­te Act).

Na mocy tej usta­wy po­wsta­ła nowa jed­nost­ka na­uko­wa, Na­ro­do­wy In­sty­tut Ba­dań nad No­wo­two­ra­mi (Na­tio­nal Can­cer In­sti­tu­te, NCI), któ­rej dzia­łal­ność mia­ła się kon­cen­tro­wać na ba­da­niach nad no­wo­two­ra­mi oraz edu­ka­cji na ich te­matIV. W ce­lach do­radz­twa po­wo­ła­no radę na­uko­wą, do któ­rej we­szli ucze­ni z ame­ry­kań­skich uczel­ni i wy­bra­nych szpi­ta­li57. O kil­ka mil od sto­li­cy, w mie­ście Be­thes­da, wśród cie­ni­stych alej i ogro­dów wy­rósł bu­dy­nek wy­po­sa­żo­ny w naj­no­wo­cze­śniej­sze la­bo­ra­to­ria. Ko­ry­ta­rze i sale kon­fe­ren­cyj­ne lśni­ły no­wo­ścią. „Nasz kraj gro­ma­dzi siły, by po­ko­nać raka, naj­więk­szą spo­śród plag drę­czą­cych ludz­kość” – oznaj­mił pew­nym sie­bie to­nem se­na­tor Bone, uro­czy­ście wbi­ja­jąc ło­pa­tę pod bu­do­wę in­sty­tu­tu 3 paź­dzier­ni­ka 1938 roku58. Wy­da­wa­ło się, że po bli­sko dwu­dzie­stu la­tach sta­rań, na ogół bez­owoc­nych, na­resz­cie do­pro­wa­dzo­no do sko­or­dy­no­wa­nej ogól­no­kra­jo­wej re­ak­cji na co­raz częst­sze wy­stę­po­wa­nie cho­rób no­wo­two­ro­wych.

Wszyst­ko sprzy­ja­ło temu śmia­łe­mu kro­ko­wi we wła­ści­wym kie­run­ku – wszyst­ko, z wy­jąt­kiem sy­tu­acji po­li­tycz­nej. Z po­cząt­kiem zimy 1938 roku, za­le­d­wie kil­ka mie­się­cy po roz­po­czę­ciu bu­do­wy sie­dzi­by NCI w Be­thes­dzie, wal­kę z ra­kiem od­su­nę­ły w cień pierw­sze zwia­stu­ny wal­ki zu­peł­nie in­ne­go ro­dza­ju. W li­sto­pa­dzie woj­sko nie­miec­kie prze­pro­wa­dzi­ło ogól­no­kra­jo­wy po­grom i ty­sią­ce Ży­dów tra­fi­ło do obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych. Zimą w ca­łej Eu­ro­pie i Azji roz­go­rza­ły kon­flik­ty mi­li­tar­ne, przy­go­to­wu­jąc grunt pod dru­gą woj­nę świa­to­wą. W roku 1939 wy­bu­chła woj­na, a w grud­niu 1941 roku do to­czą­cych się na ca­łym świe­cie walk do­łą­czy­ły Sta­ny Zjed­no­czo­ne.

Wszyst­ko to wy­mu­si­ło ra­dy­kal­ną zmia­nę prio­ry­te­tów. U. S. Ma­ri­ne Ho­spi­tal w Bal­ti­mo­re, któ­ry NCI pla­no­wa­ło prze­kształ­cić w ośro­dek on­ko­lo­gii kli­nicz­nej, te­raz na­pręd­ce ad­ap­to­wa­no na szpi­tal wo­jen­ny59. W fi­nan­so­wa­niu ba­dań na­uko­wych na­stą­pił okres sta­gna­cji, a fun­du­sze zo­sta­ły prze­kie­ro­wa­ne na pro­jek­ty bez­po­śred­nio zwią­za­ne z woj­ną. Na­ukow­cy, lob­by­ści, kli­ni­cy­ści i chi­rur­dzy znik­nę­li z pola wi­dze­nia opi­nii pu­blicz­nej – jak pod­su­mo­wał to pe­wien ba­dacz, „prze­waż­nie było o nich ci­cho, a o ich do­ko­na­niach moż­na się było do­wie­dzieć za­zwy­czaj je­dy­nie z ne­kro­lo­gów”60.

Rów­nie do­brze mógł wła­ści­wie po­wstać ne­kro­log dla obie­ca­nych NCI środ­ków na „pro­gra­mo­wą re­ak­cję na raka”61, któ­re nie zdą­ży­ły się zma­te­ria­li­zo­wać. Głów­ny kom­pleks NCI stał opu­sto­sza­ły i nisz­czał. Wy­po­sa­żo­ny we wszyst­kie no­wo­cze­sne urzą­dze­nia, ja­kie tyl­ko moż­na było so­bie wy­obra­zić w la­tach czter­dzie­stych, wy­mu­ska­ny in­sty­tut prze­ro­dził się w na­uko­we mia­sto du­chów. Je­den z na­ukow­ców żar­tem okre­ślił go jako „miłe, spo­koj­ne miej­sce za mia­stem, gdzie przy­jem­nie się drze­ma­ło w słoń­cu wpa­da­ją­cym przez duże okna”62V.

Gło­sy opi­nii pu­blicz­nej w kwe­stii no­wo­two­rów tak­że po­wo­li uci­chły. Po krót­ko­trwa­łej go­rącz­ce za­in­te­re­so­wa­nia pra­sy rak zno­wu stał się wiel­kim prze­mil­cza­nym, cho­ro­bą, o któ­rej się szep­cze, ale nie mówi się pu­blicz­nie. Na po­cząt­ku lat pięć­dzie­sią­tych Fan­ny Ro­se­now, ko­bie­ta, któ­ra po­ko­na­ła raka pier­si i za­an­ga­żo­wa­ła się w krze­wie­nie wie­dzy o no­wo­two­rach, za­dzwo­ni­ła do „New York Ti­me­sa”, chcąc za­mie­ścić ogło­sze­nie o gru­pie wspar­cia dla ko­biet zma­ga­ją­cych się z cho­ro­bą, przez któ­rą sama prze­szła63. Prze­łą­czo­no ją, o dzi­wo, do re­dak­to­ra z dzia­łu spo­łecz­ne­go. Kie­dy za­py­ta­ła, czy może dać ogło­sze­nie, na­stą­pi­ła dłu­ga chwi­la mil­cze­nia. W koń­cu re­dak­tor po­wie­dział: „Przy­kro mi, pro­szę pani, ale »Ti­mes« nie może pu­bli­ko­wać na swo­ich ła­mach słów »pierś« ani »rak«. Może sfor­mu­łu­je to pani ja­koś in­a­czej, na przy­kład że od­bę­dzie się spo­tka­nie w spra­wie cho­rób klat­ki pier­sio­wej”.

Fan­ny Ro­se­now zde­gu­sto­wa­na odło­ży­ła słu­chaw­kę.

*

Kie­dy w 1947 roku pa­to­log Sid­ney Far­ber po­sta­no­wił wkro­czyć do świa­ta on­ko­lo­gii, żywe w po­przed­niej de­ka­dzie za­in­te­re­so­wa­nie ra­kiem zdą­ży­ło znik­nąć bez śla­du. Znów była to cho­ro­ba, o któ­rej po­li­ty­ka mil­czy. W prze­stron­nych sa­lach Chil­drens Ho­spi­tal le­ka­rze i pa­cjen­ci to­czy­li pry­wat­ne bi­twy z no­wo­two­ra­mi. A w pod­ziem­nych la­bi­ryn­tach szpi­ta­la Far­ber to­czył jesz­cze bar­dziej pry­wat­ną bi­twę ze swo­imi che­mi­ka­lia­mi i do­świad­cze­nia­mi.

Izo­la­cja mia­ła dla jego po­cząt­ko­we­go suk­ce­su de­cy­du­ją­ce zna­cze­nie. Z dala od ośle­pia­ją­ce­go bla­sku re­flek­to­rów opi­nii pu­blicz­nej Far­ber pra­co­wał nad ma­łym, nie­oczy­wi­stym ka­wał­kiem ukła­dan­ki. Bia­łacz­kę trak­to­wa­no po ma­co­sze­mu: kli­ni­cy­ści nie chcie­li się nią zaj­mo­wać, gdyż nie mie­li na nią le­kar­stwa, a chi­rur­dzy dla­te­go, że krwi nie da się zo­pe­ro­wać. Jak ujął to pe­wien le­karz: „Przed dru­gą woj­ną świa­to­wą bia­łacz­ka w pew­nym sen­sie nie była [na­wet] no­wo­two­rem”64. Ist­nia­ła na po­gra­ni­czu cho­rób, ni­czym pa­rias błą­ka­ła się mię­dzy wie­lo­ma dys­cy­pli­na­mi i od­dzia­ła­mi – po­dob­nie jak Far­ber.

Gdy­by jed­nak bia­łacz­kę trze­ba było gdzieś „przy­pi­sać”, to chy­ba do he­ma­to­lo­gii, dzie­dzi­ny zaj­mu­ją­cej się ba­da­niem zdro­wej krwi65. Je­śli w ogó­le uda się zna­leźć le­kar­stwo na tę cho­ro­bę, ro­zu­mo­wał Far­ber, to tyl­ko dzię­ki ba­da­niom nad krwią. Gdy­by od­krył, jak po­wsta­ją zdro­we ko­mór­ki krwi, to może uda­ło­by mu się zna­leźć spo­sób na za­trzy­ma­nie pro­ce­su po­wsta­wa­nia cho­rych ko­mó­rek. Jako punkt wyj­ścia do zro­zu­mie­nia cho­ro­by przy­jął jej brak, czy­li nor­mę. In­ny­mi sło­wy, Far­ber pla­no­wał zmie­rzyć się z ra­kiem na sa­mym po­cząt­ku jego dro­gi.

Wie­dza Far­be­ra na te­mat krwi po­cho­dzi­ła głów­nie od Geo­r­ge’a Mi­no­ta. Ten szczu­pły, ły­sie­ją­cy ary­sto­kra­ta o prze­ni­kli­wym spoj­rze­niu ja­snych oczu był kie­row­ni­kiem la­bo­ra­to­rium w oto­czo­nym ko­lum­na­dą bu­dyn­ku z ce­gły i ka­mie­nia przy Har­ri­son Ave­nue w Bo­sto­nie, za­le­d­wie kil­ka mil od po­tęż­ne­go kom­plek­su szpi­tal­ne­go przy Lon­gwo­od Ave­nue, w któ­re­go skład wcho­dził Chil­dren’s Ho­spi­tal. Far­ber od­był krót­ki staż u Mi­no­ta – po­dob­nie jak wie­lu he­ma­to­lo­gów z Ha­rvar­du – w la­tach dwu­dzie­stych, przed pod­ję­ciem pra­cy w Chil­dren’s Ho­spi­tal.

Każ­de dzie­się­cio­le­cie ma swo­ją za­gad­kę he­ma­to­lo­gicz­ną – w epo­ce Mi­no­ta była to nie­do­krwi­stość zło­śli­wa. Nie­do­krwi­stość jest cho­ro­bą po­le­ga­ją­cą na zbyt ma­łej licz­bie czer­wo­nych krwi­nek. W jej naj­pow­szech­niej­szej po­sta­ci przy­czy­ną jest nie­do­bór że­la­za, istot­ne­go skład­ni­ka słu­żą­ce­go do ich wy­twa­rza­nia. Przy­czy­ną nie­do­krwi­sto­ści zło­śli­wej, rzad­kiej od­mia­ny tej cho­ro­by, któ­rą ba­dał Mi­not, nie jest jed­nak brak że­la­za. (In­a­czej niż w przy­pad­ku „zwy­kłej” nie­do­krwi­sto­ści, cho­ro­by tej nie da się le­czyć w stan­dar­do­wy spo­sób, czy­li przez do­star­cze­nie cho­re­mu że­la­za – stąd okre­śle­nie „zło­śli­wa”). Po­da­jąc pa­cjen­tom co­raz bar­dziej ma­ka­brycz­ne me­dy­ka­men­ty – ćwierć ki­lo­gra­ma ku­rzej wą­trób­ki, nie­do­sma­żo­ne ham­bur­ge­ry, su­ro­we żo­łąd­ki wie­przo­we66, a raz na­wet zwy­mio­to­wa­ne soki żo­łąd­ko­we jed­ne­go ze stu­den­tów67 (do­pra­wio­ne ma­słem, cy­try­ną i na­tką pie­trusz­ki68) – w 1926 roku Mi­not i jego ze­spół ba­daw­czy69 wy­ka­za­li, że nie­do­krwi­stość zło­śli­wą po­wo­du­je nie­do­bór nie­zwy­kle waż­ne­go mi­kro­ele­men­tu, związ­ku che­micz­ne­go na­zwa­ne­go póź­niej wi­ta­mi­ną B1270. W 1934 roku Mi­not wraz z dwo­ma współ­pra­cow­ni­ka­mi otrzy­mał za to pio­nier­skie od­kry­cie Na­gro­dę No­bla71. Wy­ka­zał, że w tej skom­pli­ko­wa­nej cho­ro­bie he­ma­to­lo­gicz­nej uzu­peł­nie­nie nie­do­bo­ru jed­nej sub­stan­cji che­micz­nej może przy­wró­cić krwi zdro­wie. Tym sa­mym krew oka­za­ła się or­ga­nem, któ­re­go ak­tyw­ność moż­na re­gu­lo­wać przez in­ge­ren­cję w jego skład che­micz­ny.

Ist­nia­ła jesz­cze jed­na po­stać nie­do­krwi­sto­ści po­kar­mo­wej, któ­rą ze­spół Mi­no­ta się nie zaj­mo­wał – rów­nie „zło­śli­wej”, choć tym ra­zem w mo­ral­nym zna­cze­niu tego sło­wa. W od­da­lo­nym o trzy­na­ście ty­się­cy ki­lo­me­trów Bom­ba­ju, w przę­dzal­niach na­le­żą­cych do an­giel­skich kup­ców, a za­rzą­dza­nych przez ich bez­względ­nych miej­sco­wych agen­tów, pen­sje zo­sta­ły zbi­te do tak ni­skie­go po­zio­mu, że ro­bot­ni­cy żyli w nę­dzy, nie­do­ży­wie­ni i po­zba­wie­ni opie­ki me­dycz­nej72. W la­tach dwu­dzie­stych XX wie­ku, ba­da­jąc tych ro­bot­ni­ków fa­brycz­nych w celu osza­co­wa­nia skut­ków prze­wle­kłe­go nie­do­ży­wie­nia, an­giel­scy le­ka­rze od­kry­li, że wie­lu z nich, a szcze­gól­nie ko­bie­ty, któ­re nie­daw­no ro­dzi­ły, cier­pia­ło na sil­ną nie­do­krwi­stość. (Była to jed­na z wie­lu fa­scy­nu­ją­cych roz­ry­wek ko­lo­ni­za­to­rów: stwo­rzyć w da­nej po­pu­la­cji opła­ka­ne wa­run­ki ży­cia, a na­stęp­nie prze­pro­wa­dzać na niej eks­pe­ry­men­ty spo­łecz­ne czy me­dycz­ne).

W roku 1928 Lucy Wills, mło­da an­giel­ska le­kar­ka, świe­żo upie­czo­na ab­sol­went­ka Lon­don Scho­ol of Me­di­ci­ne for Wo­men, wy­je­cha­ła na sty­pen­dium do Bom­ba­ju, żeby za­jąć się ba­da­niem tej wła­śnie po­sta­ci nie­do­krwi­sto­ści73. Wills była jak na he­ma­to­lo­ga isto­tą eg­zo­tycz­ną – od­waż­ną, spra­gnio­ną przy­gód ko­bie­tą, któ­rą nie­prze­par­ta cie­ka­wość krwi pchnę­ła do da­le­kich kra­jów, gdzie, jak so­bie wy­ma­rzy­ła, roz­wią­że za­gad­kę ta­jem­ni­czej cho­ro­by. Zna­ła pra­ce Mi­no­ta. Prze­ko­na­ła się jed­nak, że w od­róż­nie­niu od cho­ro­by, któ­rą opi­sał ame­ry­kań­ski ba­dacz, nie­do­krwi­sto­ści wy­stę­pu­ją­cej w Bom­ba­ju nie da się wy­le­czyć ani sto­so­wa­ny­mi przez nie­go na­tu­ral­ny­mi me­dy­ka­men­ta­mi, ani wi­ta­mi­ną B12. Ku swo­je­mu zdu­mie­niu od­kry­ła, że pa­cjen­ci zdro­wie­ją wsku­tek po­da­wa­nia im mar­mi­te, ciem­nej pa­sty droż­dżo­wej, po­pu­lar­nej wów­czas wśród fa­na­ty­ków zdro­we­go ży­wie­nia w An­glii i Au­stra­lii. Wills nie po­tra­fi­ła wy­od­ręb­nić głów­ne­go che­micz­ne­go skład­ni­ka od­żyw­cze­go pa­sty. Na­zwa­ła go więc po pro­stu „czyn­ni­kiem Wills”74. Był to, jak się póź­niej oka­za­ło, kwas fo­lio­wy – wi­ta­mi­na wy­stę­pu­ją­ca w owo­cach i wa­rzy­wach (i ob­fi­cie w pa­ście mar­mi­te).

Pod­czas po­dzia­łu każ­da ko­mór­ka musi stwo­rzyć za­pa­so­wą ko­pię DNA