Chrześcijaństwo i kultura klasyczna ebook

Teo­lo­gia Po­li­tyczna ist­nieje i roz­wija się dzięki wspar­ciu życz­li­wych osób, któ­rym skła­damy ser­deczne po­dzię­ko­wa­nia.

Szcze­gólne po­dzię­ko­wa­nia kie­ru­jemy do Pań­stwa:

Da­nuty i Krzysz­tofa Do­ma­rec­kich, Jo­lanty Do­mań­skiej-Gruszki i Mi­ro­sława Gruszki, Adama Krauze, Woj­cie­cha Pia­sec­kiego oraz Do­roty i To­ma­sza Zdzieb­kow­skich, bez któ­rych wspar­cia dzia­łal­ność In­sty­tutu nie by­łaby moż­liwa.

Ho­no­ro­wymi dar­czyń­cami książki Ja­ro­slava Pe­li­kana zo­stali:

Pan Krzysz­tof Do­ma­recki, Pan Ro­bert Jóź­wiak, Pan Ra­fał Ka­nia, Pan Adam Krauze oraz Pan Je­rzy Osiń­ski.

Książka uka­zała się dzięki fi­nan­so­wemu wspar­ciu na­szych Dar­czyń­ców. Bez ich hoj­no­ści dzia­łal­ność śro­do­wi­ska Teo­lo­gii Po­li­tycz­nej nie by­łaby moż­liwa.Współ­wy­daw­cami tego tomu zo­stali:

Ma­rek Ada­mo­wicz, Kry­styna Ant­ko­wiak, Mi­chał Ap­pelt, ks. dr hab. Prze­my­sław Ar­te­miuk, To­masz Bab­nis, Raj­mund Ba­ce­wicz, Emi­lia i To­masz Ba­dur­ko­wie, Mag­da­lena Ba­jer, Er­win Ba­ka­larz, Re­nata Ba­kuła, Mi­chał Bal­ce­rzak, Be­ata Mro­zow­ska-Bart­kie­wicz i Ja­ro­sław Bart­kie­wicz, Alek­san­dra Be­čka, Ma­ciej i Agnieszka Ber­na­ci­ko­wie, Da­mian Bia­łek, Jan Bie­la­szew­ski, Je­rzy Bin­kow­ski, Woj­ciech Bo­gu­sław­ski, Jo­anna i Mi­chał Bo­jań­czy­ko­wie, Ry­szard Bojke, Ewa Bo­ki­niec, Jan Bon­dyra, Ni­ko­dem Boń­cza, ks. Je­rzy Bo­ro­wiec, Adam Boy­kow, Krzysz­tof Bo­żym, Je­rzy Bra­ci­sie­wicz, Pa­tryk Brzo­zow­ski, Bo­gu­miła i An­toni Bu­cha­ło­wie, Marta Bu­rek, Zbi­gniew Ce­bula, Re­nata i Ja­cek Cha­ciń­scy, Ewa Cha­li­mo­niuk, Wi­told Cha­łup­czak, Pau­lina i Piotr Choł­do­wie, Bo­gu­miła Ci­choń­ska, Pa­try­cja Ci­cha i Piotr Ci­chy, Woj­ciech Cie­ćwierz, Eu­ge­niusz Cie­pliń­ski, Se­ba­stian Cie­śli­kow­ski, Ja­ro­sław Cy­mer­man, Mał­go­rzata Czaj­kow­ska, Ewa Czar­necka, Adam Cze­pie­lik, Ro­bert Czer­nisz, Ja­kub Czu­gała, Da­nuta Sta­sik, Do­rota i Piotr Dar­dziń­scy, Woj­ciech Sława Dar­kie­wicz, prof. Ja­cek Da­ro­szew­ski, Da­riusz Deka, prof. Do­brochna Dem­biń­ska-Siury, Da­riusz Derda, Piotr De­rej­czyk, Pa­weł Dłu­gosz, Da­nuta i Krzysz­tof Do­ma­reccy, ks. Wi­told Dorsz, Do­mi­nika i Krzysz­tof Dry­sio­wie, Bo­gu­sław Du­biela, Wal­de­mar Du­dek, An­drzej Dur­ski, Piotr Dzie­wicki, Bog­dan Dziob­kow­ski, Ja­cek Eber­tow­ski, Ja­dwiga i Mar­cin Emi­le­wi­czo­wie, Bar­tosz Fa­bi­ja­niak, prof. Bar­bara Fe­dy­szak-Ra­dzie­jow­ska, Mał­go­rzata Fen­gler, Ka­ta­rzyna Gór­ska-Fin­gas i Bar­tosz Fin­gas, Anna i An­drzej Fi­ster-Stoga, Mał­go­rzata Flis, Zbi­gniew Fur­gał, Mar­cin Gac­kow­ski, Ra­do­sław Ga­dzi­now­ski, Da­riusz Gaj­zler, prof. Mag­da­lena i prof. Da­riusz Ga­wi­no­wie, Ja­nusz Gaw­lina, prof. Ma­ria Gin­towt-Jan­ko­wicz, Pa­weł Gniaz­dow­ski, prof. Be­nia­min Gol­dys, Jan Go­łem­biew­ski, To­masz Gon­ciarz, Ju­styna Gor­goń, Bo­żena Gor­ska, Ar­ka­diusz Go­sław­ski, Do­mi­nik Go­ślicki, Da­riusz Góra, prof. Mi­ro­sława Gra­bow­ska, Ro­man Gra­czyk, Piotr Grauer, Jo­lanta i Mi­ro­sław Grusz­ko­wie, Ja­kub Gry­zow­ski, bp prof. Ja­cek Grzy­bow­ski, Ar­tur Grzy­wiń­ski, Ma­ciej Gur­bała, Ar­tur Gut, Piotr Gu­zow­ski, Mi­chał Ha­ake, Ka­ta­rzyna Hac­ken­berg, Mag­da­lena i Ma­ciej Haj­du­lo­wie, prof. Do­rota Heck, Ka­mil Hof­f­mann, Mi­chał Ho­menda, To­masz Ho­ru­bała, Kama Głód i Wa­cław Hu­ryn, An­drzej Iwa­niuk, Jo­lanta Iwań­czuk, To­masz Iwa­siów, Piotr Jac­kie­wicz, Ja­dwiga Ja­ku­bas-Prze­włocka, Ja­cek Ja­ku­biak, Pe­ter Ja­ku­bow­ski, Ma­riusz Ja­ni­szew­ski, Wi­told Jan­ko­wiak, Ja­nina Jan­kow­ska, Adam Jan­kow­ski, To­masz Ja­noś, Je­rzy Ja­nus, Krzysz­tof Jań­ski, Bo­gu­mił Jar­mu­lak, Pau­lina i Bo­gu­mił Je­żew­scy, Ro­man Ję­drzej­czyk, Ro­bert Jóź­wiak, Ka­ta­rzyna Anna Jóź­wik, Lu­dwik Ju­rek, Be­ata Jusz­czyk, Ro­man Kacz­ma­rek, Woj­ciech Ka­czor, Łu­kasz Ka­miń­ski, Ra­fał Ka­nia, Edwin Ka­niuk, Piotr Ka­pela, ks. Ma­riusz Kar­bow­ski, Zo­fia Kar­ło­wicz, Ewa i Da­riusz Kar­ło­wi­czo­wie, Ka­ro­lina Ka­sper­ska, Piotr Ka­sprzy­szak, Piotr Ka­szuba, Ad­rian Kę­dzier­ski, Ka­ta­rzyna Kępa, Mal­wina Kę­sicka, Anna i Ja­ro­sław Ki­lia­no­wie, Ma­rek Ki­li­szek, An­drzej Kla­mut, Mi­chał Kla­siń­ski, Ry­szard Kleszcz, Je­rzy Kno­pik, Ma­ciej Ko­czaj, Ma­te­usz Ko­czwara, Marta Ho­zer-Koć­miel i Ma­rek Koć­miel, Róża i Je­rzy Ko­gu­to­wie, ks. Ry­szard Kol­czyń­ski, Grze­gorz Ko­ło­dziej, Ma­ria Ko­ło­sow­ska, Ma­rek Ko­ło­sow­ski, Mag­da­lena i Ar­tur Ko­mo­row­scy, Mar­cin Ko­mo­row­ski, Ję­drzej Kon­dek, Wal­de­mar Kop­ciuch, Ma­rek Kor­czyń­ski, Agnieszka i Krzysz­tof Ko­strzewa, Krzysz­tof Ko­wal­czew­ski, Ju­styna i Pa­weł Ko­wa­lo­wie, Ma­ciej Ko­za­kie­wicz, An­drzej Ko­zicki, Woj­ciech Ko­zio­row­ski, Kon­rad Ko­złow­ski, Adam Krauze, Ma­rzena Kró­li­kow­ska-Dziu­beck, ks. prof. Ja­nusz Kró­li­kow­ski, Da­wid Krupa, Ka­mil Kru­szew­ski, An­drzej Kry­giel, Le­szek Krze­miń­ski, Ju­styna Ku­biak, Ma­ciej Ku­bicki, Mi­chał Kuc, Mał­go­rzata Ku­jawa, Ra­fał Kuks, Jo­anna Kul­ska, Do­rota Kun­ce­wicz, Ma­rek Ku­necki, Da­riusz Ku­piecki, Mag­da­lena Kur­kow­ska, Mag­da­lena i Ma­ciej Kwa­śniew­scy, Anna Kwiat­kow­ska, Ra­fał Langda, Woj­ciech Lan­ger, An­drzej La­skow­ski, Adam Lausch-Ho­lu­bo­wicz, prof. Ry­szard Le­gutko, Adam Lej­czak, Da­riusz Le­wan­dow­ski, ks. dr hab. Wal­de­mar Linke, Piotr Li­twin, Grze­gorz Li­zu­rej, Sta­ni­sław Lose, prof. Anna Łabno, Wie­sław Ła­tała, Jo­lanta Łub­czo­nek, Ignacy Łu­ka­sie­wicz, To­masz i Niamh Ma­chu­ro­wie, Agnieszka Ma­dej, Anna Ma­dej, We­ro­nika Ma­kow­ska, Mar­cin Ma­kówka, Ju­lia Ma­li­now­ska, An­drzej Ma­liń­ski, Szy­mon Ma­łecki, Ma­ciej Ma­ni­kow­ski, Agata Mar­cin­kow­ska, Se­ba­stian Ma­recki, Se­we­ryn Ma­rek, Ju­styna Ma­re­kwica, Jo­anna Żak-Mar­kie­wicz i Zbi­gniew Mar­kie­wicz, Alek­san­dra i Ignacy Ma­sny, Mał­go­rzata Ma­szew­ska, Do­rota Ma­tu­siak, Prze­my­sław Ma­tu­sik, Mi­chał Ma­zur, Jan Me­lon, Mar­cin Mel­zacki, Jo­anna Fran­ciszka Met­zger, Bar­ło­miej Mi­cha­la­szek, Piotr Michna, Bar­bara Mi­lew­ska, To­masz Mi­łek, An­drzej Mor­dar­ski, Ja­kub Mo­roz, Gra­żyna i Sta­ni­sław Mo­zo­lo­wie, An­drzej Mu­sia­ło­wicz, Zo­fia Na­chiło-Mor­biato, Krzysz­tof Na­recki, Le­szek Nie­dał­tow­ski, To­masz Ni­ty­cho­ruk, Ma­rzena No­sow­ska, Ma­ria i Grze­gorz No­wa­ko­wie, Łu­kasz No­wa­kow­ski, Ma­rek No­wa­kow­ski, Pa­weł No­wa­kow­ski, Łu­kasz Ob­rycki, Lu­iza i Ra­do­sław Okle­siń­scy, Ma­rina i Ma­ciej Olej­nik, Woj­ciech Orzew­ski, Je­rzy Osiń­ski, Mag­da­lena Osmol­ska, Ma­rek Osta­fiń­ski, Łu­kasz Ostrow­ski, Jo­anna i Ja­kub Pa­cior­ko­wie, Bar­bara Pan­kie­wicz, ks. prof. Ta­de­usz Pa­nuś, Ewa i Ja­ro­sław Pa­ra­dow­scy, Jan Pa­we­lec, Wal­de­mar Paw­łow­ski, Ro­bert Pe­le­wicz, Ewa Per­ska­wiec, To­masz Perz, Woj­ciech Pia­secki, Bar­bara Pie­chow­ska, Bar­tosz Pie­kar­ski, Agnieszka Pie­lorz, Fi­lip Pie­strze­nie­wiecz, Piotr Pie­tryga, Mag­da­lena Pin­kal­ska, Mag­da­lena Piw­nicki, dr hab. Olga Płasz­czew­ska, Pa­weł Pła­tek, Alek­san­dra Pod­gór­ska, Pa­tryk Po­goda, Anna Po­lkow­ska, Ja­nusz Po­pko, Ka­mil Po­plata, Kon­rad Po­pław­ski, Ja­ro­sław Przy­by­sław­ski, An­drzej Przy­by­szow­ski, Pa­weł Przy­cho­dzeń, Piotr Pul­kow­ski, Ma­ciej Ra­decki, Bar­tło­miej Ra­dzie­jew­ski, Elż­bieta i Grze­gorz Ra­taj­cza­ko­wie, Pau­lina i Ad­rian Re­co­wie, Piotr Re­mi­szew­ski, Bog­dan Ren­czyń­ski, Wie­sław Resz­kow­ski, Iza­bela Au­gust-Reza i Ma­riusz Reza, Ma­riusz Ro­gow­ski, Sła­wo­mir Ro­gow­ski, Bo­żena Ro­jek, ks. Adam Roż­nia­kow­ski, Bo­gu­sław Ru­del, Iza­bela i Piotr Rud­niccy, Lu­cyna Ru­sak, Re­nata Ru­sak, Wanda Rut­kow­ska, Ewa Ry­chlew­ska, Magda Ry­kow­ska, Do­rota i Grze­gorz Rzeź­ni­ko­wie, Pa­weł Sa­dłow­ski, Mo­nika i Je­rzy Sa­ga­no­wie, Grze­gorz Sa­ko­wicz, Anna Sa­lij, Ma­ria Sa­lij, Ta­de­usz Sa­lij, ks. Ro­bert Sam­sel, To­masz Sa­mul­nik OP, Ma­riusz Sar­kan, Ro­man Sawka, Ma­ria Se­kuła, Anna i Mi­chał Si­ciar­ko­wie, Lu­dwik Siem­bab, ks. Ta­de­usz Siewko, Da­nuta Prył-Sil­ska i Ja­cek Sil­ski, Mag­da­lena Si­mon-Bła­że­wicz, Ja­cek Siń­ski, Krzysz­tof Skow­ron, Bo­gu­sław Skręta, Prze­my­sław Skręta, Luke Slade, Anna Słota-Ci­chocka, Jo­anna i Pa­weł So­bo­lew­scy, Zie­mo­wit So­cha, Mał­go­rzata So­chań­ska, Gra­żyna Hal­kie­wicz-So­jak i Sła­wo­mir So­jak, Li­liana So­nik, Je­rzy So­ro­kow­ski, Ja­cek Sta­nia­szek, ks. Ja­cek Sta­wik, To­masz Sta­wi­szyń­ski, prof. Zbi­gniew Staw­row­ski, Bo­żenna i Krzysz­tof Ste­fan­ko­wie, Ja­kub Ste­lina, Ro­man Strus, Mi­ro­sława Stry­jek, Ur­szula i Woj­ciech Swa­ko­nio­wie, Mar­cin Sy­chow­ski, Ro­bert Sza­le­wicz-Sza­le­gie­jew, Ta­de­usz Sza­wiel, Kon­rad Szcze­biot, Zo­fia i Ka­rol Szczer­biń­scy, Anita i Mi­chał Szczu­row­scy, Anna Sze­liga, Na­ta­lia i Emil Szer­sze­nio­wie, Mag­da­lena Szew­czyk, Piotr Szla­gow­ski, To­masz Szo­cik, To­masz Szopa, Bo­gu­miła Szpo­nar, prof. Ma­rek Szu­la­kie­wicz, Jan Szwe­cho­wicz, Piotr Szwe­dow­ski, Agnieszka Szym­czyk, Lech Szyn­dler, Ar­ka­diusz Szysz­kow­ski, Ce­za­riusz Ści­siń­ski, Lu­cyna Waj­ler-Śli­wak i An­drzej Śli­wak, Ma­ria i Ma­te­usz Śro­do­nio­wie, Zbi­gniew Świer­czyń­ski, ks. Ma­rek Świ­goń­ski, Anna Ta­la­row­ska, Ewa Thomp­son, Be­ata Tim, Ja­cek To­dys, Woj­ciech Tom­czyk, Ma­riusz Trę­bicki, Ma­rian Tu­rzań­ski, Piotr Tu­rzyń­ski, Adam Ty­chow­ski, Ju­styna Typa-Ro­goża, Ka­ta­rzyna i Zbi­gniew Tysz­kie­wi­czo­wie, Mag­da­lena i Pa­weł Ukiel­scy, Agnieszka Uklań­ska, Jo­lanta Ula­tow­ska, Ma­rek Urba­now­ski, Jo­anna Urbań­ska, Ur­szula i An­drzej Wa­cław­czy­ko­wie, Woj­ciech Wal­czyk, Alek­san­der Wal­don, Jan Wal­don, Elż­bieta i Jan Wa­lew­scy, Ka­ro­lina i Da­niel War­dziń­scy, Piotr Wa­rych, Ma­riusz Wa­si­lew­ski, Ro­bert Waw­rzeń, Da­riusz We­gner­ski, Piotr We­ryń­ski, Ka­ta­rzyna Wę­grzyn, Woj­ciech Wi­dłak, Emi­lia Wie­czo­rek, Agnieszka i Je­rzy Wierz­cho­wieccy, Łu­kasz Wiesz­cze­czyń­ski, Bar­tło­miej Wil­kosz, Elż­bieta i Bog­dan Wi­śniew­scy, Mi­chał Wi­ta­szek, Krzysz­tof Wit­kow­ski, Elż­bieta Wło­stow­ska, Da­wid Woj­cie­szek, Ma­ciej Wolny, Krzysz­tof Woź­niak, Mo­nika Ma­dej-Wój­cik i Ma­riusz Wój­cik, An­drzej Wój­to­wicz, Ewa Za­jąc, Ma­ria i Pa­weł Za­jącz­kow­scy, Grze­gorz Za­rzeczny, Dyzma Za­wadzki, Do­rota i To­masz Zdzieb­kow­scy, dr hab. Mi­chał Ze­mbrzu­ski, Marta Zie­liń­ska, Piotr Zno­jek

oraz dar­czyńcy pra­gnący za­cho­wać ano­ni­mo­wość.

Mo­jej Córce, Mi­riam,

która po­głę­biła i wzbo­ga­ciła

moje spo­tka­nie z kul­turą hel­le­ni­styczną

Przed­mowa do wy­da­nia pol­skiego

Ja­ro­slav Pe­li­kan, ame­ry­kań­ski hi­sto­ryk chrze­ści­jań­stwa i bar­dzo płodny pi­sarz, jest już znany czy­tel­ni­kom w Pol­sce. Wśród prze­tłu­ma­czo­nych do tej pory po­zy­cji na szcze­gólną uwagę za­słu­guje pię­cio­to­mowa Tra­dy­cja chrze­ści­jań­ska – hi­sto­ria roz­woju dok­tryny. Nie­zwy­kle jed­nak cie­szy ni­niej­sze wy­da­nie pol­skiego prze­kładu Chrze­ści­jań­stwa i kul­tury kla­sycz­nej. Jest to w do­robku Pe­li­kana pu­bli­ka­cja wy­jąt­kowa nie tylko dla­tego, że daje wgląd w ar­cy­cie­kawy okres kształ­to­wana się do­gma­tów chrze­ści­jań­skich i de­fi­nio­wa­nia re­la­cji mię­dzy fi­lo­zo­fią kla­syczną a teo­lo­gią ob­ja­wioną, ale ze względu na swój po­nad­cza­sowy cha­rak­ter.

Chrze­ści­jań­stwo i kul­tura kla­syczna jest zbio­rem od­czy­tów za­pre­zen­to­wa­nych w la­tach 1992–1993 w ra­mach słyn­nych wy­kła­dów Gif­forda, które za­po­cząt­ko­wano w roku 1887. Wolą lorda Adama Gif­forda było, aby pre­lek­cje po­świę­cone teo­lo­gii na­tu­ral­nej były pu­bliczne i przy­stępne, to zna­czy otwarte za­równo dla stu­den­tów uni­wer­sy­te­tów, jak i dla ca­łej spo­łecz­no­ści. Był bo­wiem prze­ko­nany, że te­mat ten po­wi­nien być przez wszyst­kich zgłę­biany i wszyst­kim znany, nie­za­leż­nie od tego, czy stu­diują na uni­wer­sy­te­cie, czy nie. Za­le­żało mu, jak pi­sał w te­sta­men­cie, na po­pra­wie do­bro­stanu jed­no­stek i spo­łe­czeństw przez roz­wój du­chowy i co­raz lep­sze zro­zu­mie­nie rze­czy­wi­sto­ści du­cho­wych, przez pro­mo­wa­nie, roz­wi­ja­nie i roz­po­wszech­nia­nie stu­diów naj­sze­rzej po­ję­tej teo­lo­gii na­tu­ral­nej.

Ja­ro­slav Pe­li­kan wpi­sał się w długą tra­dy­cję wy­kła­dów Gif­forda, opra­co­wu­jąc ma­te­riał w spo­sób przy­stępny i moż­li­wie uni­wer­salny. Dzięki temu, choć przez ostat­nie trzy­dzie­ści lat po­wstały za­pewne ty­siące ar­ty­ku­łów i ksią­żek na­uko­wych do­ty­czą­cych szcze­gó­ło­wych za­gad­nień po­wią­za­nych z głów­nym te­ma­tem pod­ję­tym przez au­tora, książka nie zdez­ak­tu­ali­zo­wała się. Można oczy­wi­ście wska­zać wiele now­szych i być może lep­szych opra­co­wań od tych, na któ­rych opie­rał się au­tor. Stan ba­dań zmie­nił się od jego cza­sów istot­nie. By wska­zać tylko przy­kła­dowe róż­nice: do­ty­czy to choćby roli, a na­wet sa­mego ist­nie­nia Ma­kryny, przez Pe­li­kana na­zy­wa­nej czwartą z Ka­pa­do­cjan, od­nosi się to także do Aecju­sza, w książce okre­śla­nego jako teo­log ariań­ski, któ­rego dziś na­zwano by neo­ariań­skim. Po­zwolę so­bie jed­nak za­ry­zy­ko­wać tezę, że na­wet gdyby Ja­ro­sław Pe­li­kan miał szansę za­po­znać się ze wszyst­kimi naj­now­szymi ba­da­niami, wie­dza ta nie wpły­nę­łaby istot­nie na kształt ni­niej­szej pu­bli­ka­cji. Nie wy­ra­sta ona bo­wiem z opra­co­wań, ale jej źró­dłem są same dzieła oj­ców Ko­ścioła, lek­tura pism Grze­go­rza z Na­zjanzu, Ba­zy­lego Wiel­kiego, a przede wszyst­kim Grze­go­rza z Nyssy.

Naj­więk­sza war­tość książki Chrze­ści­jań­stwo i kul­tura kla­syczna po­lega na pre­zen­ta­cji pa­no­ramy pro­ble­mów teo­lo­gicz­nych IV wieku wy­ni­ka­ją­cej z bar­dzo głę­bo­kiego za­nu­rze­nia w źró­dłach. Au­tor po­ru­sza się w tek­stach z epoki ze swo­bodą i na­tu­ral­no­ścią, jaka ce­cho­wała sa­mych pa­try­stycz­nych au­to­rów, któ­rzy też czę­sto cy­to­wali z pa­mięci lub pa­ra­fra­zo­wali frag­menty dzieł swo­ich po­przed­ni­ków jako przed­sta­wi­cieli ży­wej tra­dy­cji. Pe­li­kan w przy­pi­sach nie od­róż­nia do­kład­nych cy­ta­tów od pa­ra­fraz i od­nie­sień, co zde­cy­do­wano się za­cho­wać rów­nież w wy­da­niu pol­skim. Praca nad od­nie­sie­niami źró­dło­wymi oka­zała się wy­zwa­niem dla re­dak­to­rów książki. Tam, gdzie było to moż­liwe, cy­taty za­czerp­nięto z ist­nie­ją­cych pol­skich tłu­ma­czeń. Nie za­wsze jed­nak się to uda­wało, gdyż Pe­li­kan trak­to­wał źró­dła z dużą swo­bodą i na przy­kład zmie­niał ko­lej­ność zdań lub wpro­wa­dzał spe­cy­ficzną in­ter­pre­ta­cję nie­któ­rych ter­mi­nów. W po­szcze­gól­nych więc wy­pad­kach pod­miana tek­stu an­giel­skiego na nie­zmie­niony cy­tat z ist­nie­ją­cego pol­skiego prze­kładu źró­dła pa­try­stycz­nego po­zba­wi­łaby myśl au­tora sensu. Stąd dla spój­no­ści wy­wodu ko­nieczne było do­sto­so­wa­nie wy­ko­rzy­sta­nych tłu­ma­czeń. Wszę­dzie tam, gdzie pol­ski cy­tat nie zo­stał prze­pi­sany wier­nie lub nie­mal wier­nie i na­stą­piły zmiany, za­miesz­czono uwagę „[popr. red.]”. Nie zna­czy to jed­nak, że tłu­ma­cze­nie pol­skie było błędne lub gor­sze, a je­dy­nie służy po­in­for­mo­wa­niu, że nie jest to do­kładny tekst z przy­wo­ła­nego wy­da­nia pol­skiego.

Nie­zwy­kle czę­ste od­wo­ła­nia do au­to­rów pa­try­stycz­nych po­zwa­lają czy­tel­ni­kowi do­ce­nić za­równo bo­gac­two i róż­no­rod­ność pre­zen­to­wa­nych przez nich tre­ści, jak i swo­bodę, z jaką wy­ko­rzy­stuje je Pe­li­kan. By­łoby wielką ko­rzy­ścią, zgodną za­pewne z in­ten­cją lorda Gif­forda, gdyby lek­tura zbioru wy­kła­dów Chrze­ści­jań­stwo i kul­tura kla­syczna za­chę­ciła czy­tel­ni­ków do dal­szych sa­mo­dziel­nych stu­diów tek­stów oj­ców Ko­ścioła.

Ka­ro­lina Ko­chań­czyk-Bo­niń­ska

Przed­mowa

Gdy od Dy­rek­tora i Se­natu Uni­wer­sy­tetu w Aber­deen otrzy­ma­łem za­pro­sze­nie do wy­gło­sze­nia w roku aka­de­mic­kim 1992/1993 cy­klu Wy­kła­dów Gif­forda z teo­lo­gii na­tu­ral­nej, od razu było dla mnie ja­sne, że po­świecę je, by do­głęb­nie i bez ogró­dek zmie­rzyć się z od­wieczną kwe­stią spo­tka­nia chrze­ści­jań­stwa i kul­tury hel­le­ni­stycz­nej, było ono bo­wiem hi­sto­ryczną formą kon­cep­cji „teo­lo­gii na­tu­ral­nej” jako ta­kiej. Za­gad­nie­niem tym zaj­mo­wa­łem się przez cztery de­kady ba­dań oraz wła­ści­wej pracy nad hi­sto­rią dok­tryny chrze­ści­jań­skiej, mię­dzy in­nymi dla­tego, że naj­więk­szy z mo­ich po­przed­ni­ków na tym polu, Adolf von Har­nack, w cen­trum swo­jej in­ter­pre­ta­cji umie­ścił „hel­le­ni­za­cję chrze­ści­jań­stwa”. Kwe­stię tę omó­wi­łem tu­taj, ana­li­zu­jąc ty­giel wieku czwar­tego, przez Gil­berta Hi­gheta okre­ślo­nego mia­nem „klu­czo­wego okresu syn­tezy fi­lo­zo­fii grecko-rzym­skiej z my­ślą chrze­ści­jań­ską”, po­nie­waż za­równo owo zbli­że­nie, jak i syn­teza zna­la­zły wy­raz w my­śli tzw. trzech oj­ców ka­pa­doc­kich, Grze­go­rza z Na­zjanzu, Ba­zy­lego z Ce­za­rei i Grze­go­rza z Nyssy, a także „czwar­tej fi­gury z Ka­pa­do­cji”, Ma­kryny[1], sio­stry po­wyż­szych dwóch my­śli­cieli.

Ty­tuł ni­niej­szej książki jest moim hoł­dem skła­da­nym dwóm opa­trzo­nym nim wcze­śniej pra­com na­uko­wym[2]. Być może jed­nak wi­nien je­stem na po­czątku wy­ja­śnie­nie, w ja­kim sen­sie owe Wy­kłady Gif­forda do­ty­czyć mają wspo­mnia­nej w ty­tule „kul­tury kla­sycz­nej”, a także, co być może istot­niej­sze, w ja­kim – nie. W trak­cie pracy nad nimi stale od­zy­wała się po­kusa, by cof­nąć się po ścież­kach roz­woju od oj­ców ka­pa­doc­kich przez Plo­tyna do Ary­sto­te­lesa, Pla­tona i pre­so­kra­ty­ków, a więc by pół wieku póź­niej stwo­rzyć wła­sną, ra­dy­kal­nie różną wer­sję kon­tro­wer­syj­nego, trzy­to­mo­wego dzieła Wer­nera Ja­egera, Pa­ideia (z tym, że tym ra­zem ra­czej ob­szer­niej­szego niż trzy tomy)[3]. Po­ku­sie tej udało mi się oprzeć, nie tylko z tego po­wodu, że wy­kra­czała poza moje aka­de­mic­kie kom­pe­ten­cje, ale też dla­tego, że kul­turę kla­syczną będę tu roz­pa­try­wał w świe­tle za­war­tego w pod­ty­tule „spo­tka­nia chrze­ści­jań­stwa z kul­turą hel­le­ni­styczną”, nie zaś samą w so­bie, choć – co ja­sne – za­słu­guje ona, by roz­wa­żać ją przede wszyst­kim w taki spo­sób.

Opar­łem się przy tym rów­nież po­ku­sie, czego nie mogę już zło­żyć na karb mo­ich aka­de­mic­kich kom­pe­ten­cji, prze­śle­dze­nia lo­sów „spo­tkań” i kon­cep­cji oj­ców ka­pa­doc­kich wstecz, do ich grecko-chrze­ści­jań­skich po­przed­ni­ków, szcze­gól­nie do Ju­styna, Kle­mensa z Alek­san­drii, Ory­ge­nesa i Ata­na­zego, po­nie­waż za­gad­nie­niem tym przy­naj­mniej czę­ściowo zaj­mo­wa­łem się w pierw­szym to­mie Tra­dy­cji chrze­ści­jań­skiej[4], jak rów­nież w in­nych pra­cach, a nie chcia­łem, by ni­niej­sza roz­ro­sła się do ko­lej­nych pię­ciu to­mów. Za­miast tego, za­równo w przy­padku Gre­ków epoki chrze­ści­jań­skiej, jak i Gre­ków epoki kla­sycz­nej, za­sad­ni­czo wpro­wa­dzam tu kwe­stie zwią­zane z ge­ne­alo­gią in­te­lek­tu­alną je­dy­nie o tyle, o ile po­ja­wiają się one wprost w pi­smach i my­śli sa­mych Ka­pa­do­cjan. Oni zaś wska­zują znacz­nie czę­ściej i bar­dziej otwar­cie na Ary­sto­te­lesa i Pla­tona niż na Plo­tyna i Por­fi­riu­sza, bliż­szych im cza­sowo, a nie­jed­no­krot­nie rów­nież in­te­lek­tu­al­nie; w tej kwe­stii idę za ich przy­kła­dem. Bi­blio­gra­fia, w któ­rej za­war­łem sze­reg po­przed­nich cy­klów Wy­kła­dów Gif­forda, obej­muje jed­nak prace in­nych uczo­nych, na któ­rych się w tej ma­te­rii opar­łem, i to do nich kie­ruję czy­tel­nika szu­ka­ją­cego ro­ze­zna­nia w prze­biegu roz­woju umy­sło­wego Gre­ków od Ho­mera, He­zjoda i pierw­szych pre­so­kra­ty­ków po oj­ców ka­pa­doc­kich – roz­woju, o czym nie wolno za­po­mi­nać, trwa­ją­cego lat ty­siąc.

Cho­ciaż dla kilku frag­men­tów (przede wszyst­kim Rz 12,1; 1 Kor 13,12 i Flp 4,8) inne an­giel­skie tłu­ma­cze­nia wy­dały mi się bar­dziej od­po­wied­nie, w przy­padku chrze­ści­jań­skiego Pi­sma Świę­tego ko­rzy­sta­łem z tek­stu wy­da­nej w roku 1989 Re­vi­sed En­glish Bi­ble na tyle ści­śle, na ile by­łem w sta­nie[5]. Wy­jątki od tej za­sady sta­no­wią pas­susy, które oma­wiani tu au­to­rzy od­czy­ty­wali za­uwa­żal­nie ina­czej, czy to z po­wodu wa­rian­tów tek­sto­wych No­wego Te­sta­mentu (np. J 1,18 albo 1 Tm 3,16), czy też, czę­ściej, w opar­ciu o sfor­mu­ło­wa­nia za­warte w Sep­tu­agin­cie (LXX), sta­no­wią­cej ich wer­sję Sta­rego Te­sta­mentu. Dla­tego też kon­se­kwent­nie trzy­ma­łem się spe­cy­ficz­nej nu­me­ra­cji roz­dzia­łów oraz wer­se­tów przy­ję­tej w Sep­tu­agin­cie, w tym w Księ­dze Psal­mów, każ­do­ra­zowo ko­rzy­sta­jąc z naj­ak­tu­al­niej­szego jej wy­da­nia opra­co­wa­nego przez Al­freda Rahl­fsa[6].

Jak to mia­łem w zwy­czaju w po­przed­nich książ­kach, dość swo­bod­nie wy­ko­rzy­sta­łem, bądź do­sto­so­wa­łem wcze­śniej­sze tłu­ma­cze­nia an­giel­skie (w tym moje) lub też wpro­wa­dza­łem zu­peł­nie nowe, uni­ka­jąc pe­dan­tycz­nych zmian oraz okre­śla­nia w da­nym mo­men­cie uży­tej me­tody. Książka wy­ko­rzy­stuje spo­sób do­ku­men­ta­cji opra­co­wany w pię­ciu to­mach Tra­dy­cji chrze­ści­jań­skiej[7], który umoż­li­wia czy­tel­ni­kowi śle­dze­nie wy­wodu bez za­kłó­ceń, ogra­ni­cza­jąc jed­no­cze­śnie do mi­ni­mum wy­si­łek po­szu­ki­wa­nia od­nie­sień do pod­sta­wo­wych źró­deł[8]. W tym celu przy­ją­łem stan­dar­dowy sys­tem cy­to­wa­nia grec­kich oj­ców Ko­ścioła za po­mocą ty­tułu dzieła (tj. prze­waż­nie la­ty­ni­zo­wa­nych si­glów, zgod­nie z ich li­stą za­wartą w dziale Skróty) oraz nu­meru księgi, roz­działu i pa­ra­grafu w naj­lep­szym wy­da­niu tek­stu grec­kiego, do ja­kiego mia­łem do­stęp; umoż­li­wia to prze­waż­nie od­na­le­zie­nie da­nego frag­mentu w in­nych wy­da­niach grec­kich, jak rów­nież w więk­szo­ści prze­kła­dów an­giel­skich, fran­cu­skich czy nie­miec­kich[9].

Cy­tu­jąc główne źró­dła, a także ze­sta­wia­jąc Bi­blio­gra­fię opra­co­wań, za­ło­ży­łem, że nie wszy­scy czy­tel­nicy wła­dają ję­zy­kami tra­dy­cji chrze­ści­jań­stwa wschod­niego, dla­tego też, choć z pew­nym ża­lem, czu­łem się zo­bo­wią­zany ogra­ni­czyć Bi­blio­gra­fię do dzieł w ję­zy­kach za­chod­nich. W na­dziei jed­nak, że może się to oka­zać przy­datne rów­nież dla nich, gdzie­nie­gdzie umie­ści­łem w for­mie trans­li­te­ro­wa­nej ory­gi­nalne słowa ze źró­deł grec­kich. Opra­co­wa­łem rów­nież Słow­ni­czek, obej­mu­jący kil­ka­dzie­siąt grec­kich ter­mi­nów tech­nicz­nych, trans­li­te­ro­wa­nych po an­giel­sku, w na­dziei, że po­zwoli mi to uży­wać ich, nie za­trzy­mu­jąc się, by je przy każ­dym wy­stą­pie­niu de­fi­nio­wać lub prze­kła­dać. Wska­za­niem, że słowo znaj­duje się w Słow­niczku jest za­sto­so­wa­nie kur­sywy, która nie po­ja­wia się w przy­padku in­nych ter­mi­nów[10].

Jest obo­wiąz­kiem każ­dego uczo­nego, ale i moją oso­bi­stą przy­jem­no­ścią, zło­że­nie po­dzię­ko­wań wielu oso­bom, które wnio­sły swój wkład w ni­niej­szą książkę: moim słu­cha­czom z Aber­deen, z któ­rych nie­któ­rzy uczęsz­czali na Wy­kłady Gif­forda od kilku dzie­się­cio­leci; pra­cow­ni­kom wielu bi­blio­tek, przede wszyst­kim tej w Dum­bar­ton Oaks; kry­tycz­nym czy­tel­ni­kom; wśród nich mo­jemu świę­tej pa­mięci przy­ja­cie­lowi, ks. Joh­nowi Mey­en­dorf­fowi oraz moim re­dak­to­rom, nade wszystko Lau­rze Jo­nes Do­oley.

Przy­pisy