Iwona Menzel
Szeptucha
Copyright © 2014, Iwona Menzel
Wszelkie prawa zastrzeżone. Reprodukowanie, kopiowanie w urządzeniach przetwarzania danych, odtwarzanie w jakiejkolwiek formie oraz wykorzystywanie w wystąpieniach publicznych – również częściowe – tylko za wyłącznym zezwoleniem właściciela praw.
Wszystkie postacie opisane w tej książce są wytworem wyobraźni autorki, podobieństwo do osób i wydarzeń jest całkowicie przypadkowe.
ISBN: 978-83-7779-192-9
Projekt okładki: Elżbieta Chojna
Redakcja: MG
Korekta: Dorota Ring
Skład: Jacek Antoniuk
www.wydawnictwomg.pl
[email protected]
Konwersja do formatu EPUB:
Legimi Sp. z o.o. | www.legimi.com
Moja babcia była szeptuchą.
Nie widziałam w tym nic dziwnego, myślałam, że to zawód jak każdy inny. Jak koń zgubił podkowę, prowadziło się go do kowala, jak ktoś stracił zdrowie, szedł do mojej babci. Była bardzo znaną szeptuchą, jej sława sięgała aż po Białoruś. Leczyła modlitwą i ziołami, potrafiła zamawiać choroby i odczyniać uroki. Moje pierwsze wspomnienie to siedząca na zydelku w kuchni postać, zapach dymu z ziół i szept babci:
– Pomóż i ocal tego tu sługę Bożego od niemocy, zawiści i zazdrości. Zdejmij z niego choroby, guzy i narośle, aby mógł znowu swoimi rękami pracować, na własnych nogach chodzić, ustami swymi Cię chwalić. Pomóż i ocal, zabierz cierpienie, żeby sługa Twój mógł żyć na Twoją chwałę. Bądź wola Twoja, teraz i zawsze, i na wieki wieków, amen.
Dym wił się wokół głowy siedzącego niczym aureola z żywych węży i splatał z pasmami włosów, które podnosił powiew wiatru, a może i strach. Czasami czułam jego zapach, bo chociaż pacjenci szukali u babci ostatniego ratunku, kiedy zawiódł już ksiądz i lekarz, to jednak obawiali się jej tajemnej mocy. Ja się nie bałam, babcia była wszystkim, co dobre, w moim życiu. Budziłam się i zasypiałam przy szeleście jej słów, które wypełniały izbę jak szmer kropli deszczu i stawały się częścią moich snów, aż przestawałam rozróżniać, co było jawą, a co urojeniem. Mrok gęstniał po kątach, na ścianach ożywały cienie, pod powałą przebiegały drobne stópki, szuflady kredensu wysuwały się same, coś szeleściło w pękach zasuszonych ziół i powoli obracały się karty Pisma Świętego. Jak długo jednak słyszałam szept babci, czułam się bezpieczna.
Pomóż i ocal.
Babcia odziedziczyła dar po matce, a tamta po swojej matce. Leczyła modlitwą, jak każda szeptucha, nie sądzę jednak, żeby Pan Bóg na te prośby uważnie nadstawiał ucha i żywo interesował się żylakami takiej na przykład starej Tatałajowej. W końcu cały świat miał w oporządku. Pozostawiał więc babci troskę o bolące gnaty i ropiejące rany, wiedząc, że już się ona nimi po jego myśli zajmie.
Babcia wierzyła, że to Bóg obdarzył ją szczególną łaską, ja jednak myślałam czasami, że zawdzięczała swój dar mocy, która była tu, zanim jeszcze stanęły pierwsze krzyże, i nigdy nie odeszła stąd na dobre. Moc ta była odwieczna jak prawa natury i od jej przychylności zależał przez stulecia ludzki byt. Odwieczna też była wiedza babci, przekazywana z pokolenia na pokolenie. W tym długim łańcuchu pokoleń ja stałam się jego ostatnim ogniwem.
Kim byłabym, gdybym nie wychowywała się wśród słojów z pijawkami i wiązanek zasuszonych ziół? Gdybym jako dziecko nie wdychała zapachu dymu z grzmotnika i mięty, nie kołysał mnie do snu szmer zamawiania? Pielęgniarką? Lekarką? Fryzjerką? W każdym razie na pewno kimś innym. Nie wiedziałam jednak, że pozostałe babcie nie odczyniają uroków, a w ich chałupach szepcze tylko telewizor.
Do momentu pójścia do szkoły żyłam w błogim przekonaniu, że niczym nie różnię się od reszty dzieci. W szkole już pierwszego dnia zostałam brutalnie sprowadzona na ziemię. Zaledwie z dumą wbiłam się w przyciasną drewnianą ławkę, a już padło fatalne pytanie, które położyło kres moim zachwytom nad nowym, dorosłym życiem: pani chciała wiedzieć, jak się nazywają nasi rodzice i czym się zajmują. Pojęcia nie mam, na co jej to było, bo przecież każdy wiedział, że u nas wszyscy tatusiowie pracowali na roli, a mamusie były przy mężu. Może chciała się z nami po prostu zaprzyjaźnić? W każdym razie oczekiwała, że jej ciekawość zostanie zaspokojona.
W miarę jak dzieci jedno po drugim wstawały i mówiły, że mamie Stanisława, Wacława czy Grażyna, a ojcu Waldemar, Edward bądź Kazimierz, narastało we mnie przeczucie zbliżającej się katastrofy. Jak wtedy, kiedy wdrapałam się na sam szczyt stogu siana, popatrzyłam w dół i już wiedziałam, że nieuchronnie z niego zlecę, co też i nastąpiło. Wokół mnie padały imiona jak w litanii do Wszystkich Świętych, a ja przy każdym wzdrygałam się, łapałam ze świstem oddech i krew pulsowała mi w uszach. Bliska omdlenia zdałam sobie sprawę, że nie będę w stanie zaspokoić dociekliwości pani. Nie miałam ani taty, ani mamy. Wszyscy mieli, a ja nie. Coś ze mną było najwidoczniej nie w porządku.
Kiedy przyszła w końcu moja kolej, mogłam tylko wzruszyć ramionami i powiedzieć:
– Moja babcia nazywa się Walentyna.
– No tak, a rodzice? – chciała wiedzieć pani.
Wbiłam wzrok w okrągłą dziurę w pulpicie, pochodzącą z czasów, kiedy istniały jeszcze kałamarze, i obserwowałam ją z natężeniem, jakby stamtąd właśnie mieli się wynurzyć rodzice. Nie wyłonili się jednak, milczałam więc ponuro. Nie miałam nic więcej do powiedzenia. Miałam tylko babcię, koniec, kropka.
– W szkole trzeba odpowiadać nauczycielowi na każde pytanie – oznajmiła pani ze słodyczą. – Czekam więc na odpowiedź.
Na tę zachętę wszystkie ręce wystrzeliły w górę i w klasie zahuczało jak w ulu.
– Bo Oleśka, proszę pani, jest bajstruk! Oleśka nie ma taty! Nie ma mamy! A ta jej babcia jest wiedźmą! Głupi jesteś, nie wiedźmą, tylko szeptuchą! Sama głupia, właśnie, że wiedźmą!
Tumult zrobił się straszny, paru chłopców natychmiast skorzystało z okazji i wzięło się za łby, aż się pani w końcu zdenerwowała i dała największemu krzykaczowi linijką po łapach. Nazywał się Piotruś, mieszkał w jednej z sąsiednich chałup i przez całe lato bawiliśmy się razem. Plotłam mu wianki, oddawałam cukierki, a kiedyś nawet podniosłam spódniczkę, żeby mógł zobaczyć, co dziewczynki mają między nogami. Uważałam Piotrusia za mojego przyjaciela i poczułam się okropnie zdradzona.
– Nie jestem żadnym bajstrukiem – oświadczyłam z godnością, choć nie miałam zielonego pojęcia, co to znaczy. – A ty, Piotrek, jesteś podła świnia i zdrajca, i ja tak ci zrobię, że udławisz się tym swoim wrednym językiem i już ani słowa więcej z siebie nie wydusisz, ty hadzie!
– Olesiu – jęknęła pani – pohamuj się, proszę!
Ale ja nie miałam zamiaru się hamować, zebrałam moje książki i wymaszerowałam z dumnie podniesionym czołem. Następnego dnia odmówiłam pójścia do szkoły i babcia musiała mnie tam zawlec siłą. Humor mi się jednak znacznie poprawił, kiedy okazało się, że nie ma Piotrusia. Był ponoć chory, złapał jakąś wyjątkowo paskudną anginę i stracił głos. Nie mógł wydusić z siebie ani słowa, dokładnie tak, jak mu przepowiedziałam.
To wydarzenie ugruntowało wśród dzieci moją ponurą sławę i przekonanie, że mam „złe oko”. Od tej pory nikt mnie już nie zaczepiał, ale nikt też się ze mną nie bawił. Omijano mnie z podszytym grozą szacunkiem, jakbym była trędowata. W jednej i tej samej chwili poznałam słodycz władzy i gorycz samotności. Nikt się już ze mnie nie wyśmiewał, ale też nikt mnie nie lubił. Nie byłam pewna, czy to zmiana na lepsze.
Na pytanie, co to jest bajstruk, babcia okropnie się zdenerwowała. Koniecznie chciała wiedzieć, kto mnie tak nazwał. Odpowiedziałam wymijająco, bo już wzięłam zemstę we własne ręce i nie potrzebowałam niczyjej pomocy. Poza tym podstawową rzeczą, której się człowiek uczył w pierwszej klasie, było: „Choćby cię smażyli w smole, nie mów, co się dzieje w szkole”. Traktowaliśmy tę zasadę serio i załatwialiśmy porachunki między sobą, nie zawracając głowy dorosłym.
Dowiedziałam się później, że „bajstruk” oznacza nieślubne dziecko. Wyglądało na to, że takim właśnie dzieckiem byłam, ale zdaniem babci, stałam się nim jedynie w wyniku nieszczęśliwego splotu okoliczności. Moi rodzice byli młodzi, piękni i bardzo się kochali, nie zdążyli się jednak pobrać, gdyż tata zginął w wypadku samochodowym. Ta tragedia złamała mojej mamie serce i dlatego zmarła wkrótce po połogu. Można więc było z czystym sumieniem uważać mnie za prawie ślubną, bo rodzice z całą pewnością stanęliby przed ołtarzem, gdyby nie ten niefortunny wypadek.
Poczułam smutek, że straciłam pięknych i młodych rodziców, których nawet nie zdążyłam poznać. Jednocześnie wypełniło mnie miłe poczucie wyjątkowości, bo mojemu przyjściu na świat towarzyszyły dramatyczne i niecodzienne wydarzenia. Żadne też inne dziecko we wsi nie mogło pochwalić się rodzicami przebywającym wśród aniołków. Wydawało mi się to bardzo romantyczne, więc natychmiast podzieliłam się nowiną z Patrysią, jedyną dziewczynką w klasie, której jeszcze wolno było bawić się ze mną. Przyjęła ją sceptycznie.
– No dobrze, a gdzie groby? – zapytała. – Przecież muszą być groby, żeby zapalać na nich znicze i sadzić kwiatki albo położyć taki kamień, jaki my na wiosnę dziadkowi sprawiliśmy. Ze złotymi literami i płaczącym aniołem, opartym o kolumnę. Piękny, mówię ci. Babcia z mamą co sobotę go szorują. Bez grobu nie można być u aniołków.
– Za granicą – wyjaśniła babcia niecierpliwie, kiedy ją w tej sprawie przyparłam do muru. – Oboje są pochowani za granicą. Tak się złożyło. Jeśli chcesz im posadzić kwiatki, to możesz przecież to zrobić pod kapliczką i będzie zupełnie tak samo, jakbyś przystroiła ich grób. Już oni się o tym dowiedzą.
– Na pewno?
– Na pewno.
Kapliczka z Najświętszą Panienką stała u nas przed każdym domem. Kto nie miał kapliczki, ten miał krzyż. Nasza była najładniejsza: dołem murowana z polnych kamieni, górą przeszklona, z otwieranymi drzwiczkami, żeby dało się figurkę wyjąć i umyć, jak ją latem muchy obsrają. Najpiękniej Najświętsza Panienka wyglądała w czerwcowe wieczory, kiedy łapałam nad stawem świetliki do słoików i stawiałam u jej bosych stóp. Rozświetlały ją tajemniczo drżącym, seledynowym blaskiem i można było przysiąc, że figurka się porusza. Wcale by mnie to zresztą nie zdziwiło, bo cudownych figurek, obrazów i źródełek u nas nie brakowało. Najlepsze w naszej kapliczce było jednak to, że stała zwrócona ku drodze i każdy, kto przechodził, musiał zdjąć czapkę przed naszą chałupą, jakby nam się kłaniał. Bardzo mi się to podobało i mogłam czatować godzinami, żeby zobaczyć czapkującego nam sołtysa albo zginającego kolano proboszcza.
Posadziłam dla moich rodziców pod kapliczką bratki i fiołki. Ale nie tylko grobów im brakowało, nie pozostawili po sobie żadnych pamiątek, żadnych listów, zdjęć bądź innych drobiazgów, które towarzyszą zazwyczaj ludzkiemu życiu. Wyglądało na to, że byli aniołkami gołymi jak święci tureccy. Nawet mszy nikt za nich nie zamawiał. Patrysi nie dawało to spokoju.
– Dziwne to jakoś – zastanawiała się. – Bo jak umarł dziadek, ileż to było po szufladach różnych szpargałów, pocztówek, rachunków i świętych obrazków! A ile ubrań! Całymi tygodniami mama wyciągała z szaf a to koszule, a to swetry, wyciągała i płakała, przerabiała na tatę, rozdawała po ludziach… a tu nic.
– Ano nic – przyznała babcia, kiedy próbowałam ją wypytać, dlaczego rodzice nie pozostawili po sobie żadnych materialnych śladów. – No bo widzisz, czasami bywają w życiu człowieka sprawy tak bolesne, że lepiej o nich sobie nie przypominać. Porozmawiamy o tym, jak będziesz starsza.
Nie znosiłam, kiedy babcia tak mówiła, nie określając precyzyjnie, w jakim momencie to nastąpi. Z dnia na dzień byłam przecież coraz starsza, nieustannie przekraczałam kolejne progi dojrzałości i za każdym razem sądziłam, że nareszcie stałam się wystarczająco dorosła, żeby dowiedzieć się czegoś o moich rodzicach, ale to nigdy nie następowało. Chodziłam już sama po zakupy, jeździłam rowerem do szkoły, nawet do Białegostoku wysłała mnie babcia kiedyś autobusem, ale na tę decydującą rozmowę wciąż jakoś nie nadchodził czas. W końcu przestałam na nią czekać. Świat pełen był innych tajemnic. Najbardziej intrygujące dotyczyły mojego własnego ciała, które zmieniało się samowolnie z dnia na dzień, jakby w ogóle do mnie nie należało. Tu mi coś wyrosło, tam się zaokrągliło, moje kolana stały się nagle kościste i spiczaste, biodra za to miękkie i pulchne. Ni stąd, ni zowąd okazało się, że mam piersi. Wyglądały na razie jak dwie fałdki tłuszczu, ale zawsze były to piersi. Przeobrażałam się niczym poczwarka i obserwowałam tę metamorfozę zafascynowana, nie tracąc nadziei, że na końcu przemienię się w przecudnego motyla.
Którejś nocy obudziły mnie uporczywe kurcze w dole brzucha. Kiedy przycisnęłam do niego ręce, żeby uśmierzyć ból, poczułam na nich wilgoć. Poszłam do łazienki, zapaliłam światło i zobaczyłam, że moje uda są upaćkane gęstą, brunatną krwią. W pierwszej chwili przeraziłam się, że mam krwotok i wykrwawię się na śmierć, chciałam nawet obudzić babcię, ale nagle zrozumiałam, co się stało. Dostałam okres, dorosłam. Ogarnęła mnie duma i długo nie mogłam z radości zasnąć, a kiedy się obudziłam, słońce stało już wysoko na niebie.
Podwórko pełne było pacjentów. Przychodzili już przed siódmą, siadali na ławeczce i stopniach ganku albo stali, opierając się o płot, i czekali cierpliwie, często godzinami, aż nadejdzie ich kolej. Miałam surowo przykazane trzymać się od nich z daleka, żeby nie zarazić się jakąś chorobą albo nie złapać rzuconego na kogoś z nich uroku. Wolno mi jednak było pomagać babci zbierać zioła, a wiosną i wczesną jesienią przypadało mi odpowiedzialne zadanie łowienia w stawie po burzy pijawek.
Przebiegłam przez podwórko, podskakując wesoło. Brzuch już przestał mnie boleć, a perspektywa, że lada dzień stanę się prawdziwą kobietą z piersiami i włosami pod pachami, wydawała mi się ogromnie obiecująca. Zamierzałam jak najszybciej opowiedzieć o wszystkim Patrysi – pęknie z zazdrości! Zanim jednak dopadłam furtki, na moim przegubie zacisnęły się czyjeś kościste palce i starczy głos zaskrzypiał:
– Olesiu, dzieciaku, przynieś dla mojego starego kubek wody, bo strasznie go pali w środku.
Na ławeczce siedzieli Iwasiukowie. Iwasiuk miał na drugim końcu wsi sporą, jak na nasze warunki, gospodarkę: dwanaście hektarów, dwie krowy, pięć świń. Bogactwo. Iwasiukową bardzo lubiłam. Ile razy wchodziłam do sklepu, gdzie pracowała, sięgała na mój widok do szklanego słoja na ladzie i wyciągała z niego cudownie sklejającą zęby krówkę. Lubiła dzieciaki, w odróżnieniu od drugiej sprzedawczyni, która widziała w nas tylko hordę dzikusów w zabłoconych butach. Babcia mówiła, że Iwasiukowa tęskni za swoimi wnukami i że to dlatego. Te wnuki były w Ameryce, a ona widywała je tylko na zdjęciach. Obaj synowie siedzieli od lat w Nowym Jorku, twierdzili, że życia sobie poza Ameryką już nie wyobrażają i nigdy nie odwiedzali rodziców, bo żaden z nich nie miał grynkarty. Iwasiukom została tylko córka, Durna Luśka, której babcia nie pozwalała nazywać przygłupią, tylko niepełnosprawną.
Durna Luśka całe dni spędzała, pętając się po drodze. Droga ciągnęła się jak nitka przez całą wieś, latem była piaszczysta i spowita w obłok kurzu, jesienią zamieniała się w rwący potok błota. Luśka pchała po niej wózek, w którym siedziała stara lalka z łysawym czerepem albo rozwścieczony kot w niemowlęcym czepeczku na łbie, i wydawała chrapliwe, zwierzęce okrzyki. Przez całe lato słychać było klekotanie bocianów, nawoływania żurawi i wrzask Luśki. Jeśli nagle milkła, oznaczało to, że przysiadła na ławeczce przed domem, włożyła rękę pod spódnicę i z rozmarzonym wyrazem twarzy gmerała paluchami między nogami. Jak spod ziemi natychmiast wyrastali pod płotem Iwasiuków chłopcy, gapili się na Luśkę w milczeniu, pociągając nosami i przestępując z nogi na nogę, a ona obdarzała ich najpiękniejszymi uśmiechami, pochrząkując szczęśliwie. Iwasiukowie strasznie się za tę Durną Luśkę wstydzili, ale oboje musieli iść do roboty: ona do sklepu, on w pole, i nie byli w stanie jej upilnować. Jeśli zamknęli ją gdzieś w obejściu na klucz, wybuchała nieludzkim rykiem. Była zresztą silna jak byk i żadne zamki nie stanowiły dla niej przeszkody. Ludzie mówili, że Luśka już się taka urodziła, bo Iwasiukowa miała czterdzieści siedem lat, jak zaciężyła, a Iwasiuk jeszcze był od niej o dobre dwadzieścia lat starszy, no i że „to” w tym wieku po prostu nie uchodzi. Nawet ze ślubną żonką nie wypada. W tym wieku należy kierować myśli nie ku cielesnym igraszkom jak młodzik, tylko ku wieczności, ku Bogu Wszechmogącemu. Wnuki przecież już mieli, a tu nagle Iwasiukowej brzuch urósł. Od razu było widać, że ją stary wypietuszył. Wstyd taki.
Cokolwiek by ludzie gadali, ja tam Iwasiuków lubiłam. Zawsze byli dla mnie dobrzy jak dla własnej wnuczki, może im rzeczywiście któreś z tych amerykańskich dzieci przypominałam. Kiedy w ich sadku dojrzewały owoce, Iwasiukowa dawała mi całe wiaderko wiśni albo czereśni, a ile razy piekła ciasto, odkrawała dla mnie duży kawałek. Iwasiuk przywoził mi z odpustu watę cukrową, twarde jak kamień obwarzanki i pasiaste, długie cukierki. Pewnie im tych wnuków brakowało, a Luśka w wózku tylko kota woziła. No i lepiej, że tylko kota, bo aż strach pomyśleć, jakie dziecko mogłoby się z niej urodzić i jakie ono miałoby życie z taką matką jak Durna Luśka.
Obróciłam się więc na pięcie i poleciałam po wodę do chałupy. Nalałam do kubka wody z syfonu na naboje, który dostałyśmy w prezencie od wdzięcznego pacjenta babci, i w podskokach wróciłam na podwórko. Iwasiuk wypił duszkiem cały kubek, uśmiechnął się z wdzięcznością, wziął mnie za ręce i powiedział:
– Niech ci Pan Bóg wynagrodzi, Olesiu, dobry z ciebie dzieciak.
I wtedy TO wydarzyło się po raz pierwszy. Poczułam, że między jego i moimi palcami przepływa nagle mroźny prąd i zrozumiałam, że oznacza on coś niewypowiedzianie przerażającego, że Iwasiuk umrze, a ten prąd to jego życie, które wycieka z niego jak piasek w odwróconej klepsydrze. Włosy zjeżyły mi się na karku. Nie miałam pojęcia, skąd się brała ta moja pewność, ale wiedziałam, że Iwasiuka nic już nie może uratować i to było okropne. Czułam się tak, jakbym ponosiła za zły los, który go czeka, odpowiedzialność, jakbym obudziła jakąś groźną moc i wydała na niego wyrok. Zrobiło mi się ciemno przed oczami jak wtedy, kiedy przecięłam niechcący kosą żabę i przez chwilę każda para jej łap próbowała oddalić się w inną stronę. Koszmarny widok, od którego latami nie mogłam się uwolnić, powracający do dziś w moich snach. Odepchnęłam ręce Iwasiuka, upuściłam kubek i krzycząc: „Babciu!”, pobiegłam do domu.
Babcia stała na środku izby z przymkniętymi oczami i wyrazem najwyższej koncentracji na twarzy. Trzymała w objęciach spoconego ze strachu potężnego chłopa o rozbieganym wzroku, któremu jabłko Adama miotało się nerwowo jak uwięzione w klatce zwierzątko. Zwisał bezwładnie, rozkrzyżowany na ramionach babci, a ona zataczała jego rękami szerokie kręgi, żeby oczyścić go ze złej energii i otworzyć na dobrą. Szeptała przy tym, ale do mnie dochodziły tylko pojedyncze słowa:
– Co przyniesione, porzucone, pozostawione… zły duchu, nie wysuszaj krwi, nie dotykaj żył, nie mąć snu…
Na mój widok zmarszczyła się gniewnie. Zabroniła mi surowo pętać się po domu w czasie rytuału, który wymagał od niej i od pacjenta całkowitego skupienia. Zorientowała się jednak, że musiało wydarzyć się coś bardzo złego, narzuciła na głowę mężczyzny biały ręcznik, przeżegnała go i powiedziała:
– Zmów teraz trzy razy Ojcze Nasz.
Wzięła mnie za rękę, wyprowadziła do sionki i uważnie wysłuchała.
– Jesteś zupełnie pewna? Dotknęłaś go i wiedziałaś, że umrze? Coś przy tym poczułaś? Coś widziałaś?
– Poczułam. To było tak, jakbym otworzyła drzwi do piwnicy, a za nimi ziała tylko pustka. Poza tym kompletnie nic. Ciemna, mroźna pustka. I dziadek Iwasiuk jakby już przez ten próg przeszedł i znajdował się po drugiej stronie, w tej ciemności. Czy ja to zrobiłam, babciu? Przez to, że go dotknęłam? Czy to moja wina?
Babcia potrząsnęła głową.
– Nie, dziecko. Takiej mocy nie ma nikt. Tylko Bóg daje życie i tylko Bóg je odbiera. Pewnie ci się coś przywidziało. Iwasiuk stary, ale wciąż jeszcze chłop jak dąb. Na pewno nic mu nie będzie.
Kiedy w końcu przyszła kolej na Iwasiuka, babcia zbadała go ze szczególną dokładnością, ale niczego niepokojącego nie znalazła. Poza niestrawnością nic mu nie dolegało. Poprzedniego dnia było u chrześniaka Iwasiuków świniobicie, a po nim, jak zwykle, poczęstunek. Stary objadł się tłustej świeżynki, zaszkodziło mu, i tyle. Babcia dała Iwasiukowej zioła i poinstruowała, jak ma je zaparzać. Wieczorem spotkały się w sklepie. Zioła pomogły, Iwasiuk był zdrów jak rydz.
– No widzisz, zdawało ci się – z ulgą powiedziała do mnie babcia. – Mówiłam ci, że nic mu nie będzie.
Następnego dnia rano przyleciała do nas Durna Luśka z rykiem: ojciec nie żył. Zachciało mu się na śniadanie chleba z powidłami, w domu żadnych konfitur nie znalazł, więc poszedł po nie do sklepu. „Sklepem” nazywają u nas wcale nie Biedronkę czy Lewiatana, tylko zagłębioną w ziemi kamienną piwnicę, przesklepioną kolebką[1] i porośniętą postrzępioną grzywką trawy. W jej wnętrzu utrzymuje się przez cały rok taka sama jak w lodówce temperatura, nadaje się więc idealnie do przechowywania ziemniaków, marchwi i słoików z przetworami. Przedtem składowano w sklepach również wielkie bryły lodu, wycinanego zimą z zamarzniętej tafli stawu. Dziś każdy ma zamrażarkę i w niej trzyma swoją połówkę świniaka, ale nieustająco drży ze strachu, ile razy elektrownia wyłączy prąd, co się zdarza przed, w trakcie i po burzy, czyli o pewnych porach roku właściwie stale.
Iwasiuk jakoś długo nie wracał, a jajecznia[2] stygła. Iwasiukowa chciała najpierw posłać po niego Luśkę, ale Luśki nigdzie nie było. Jak zawsze, kiedy mogłaby się przydać. Synów mieli jak te sokoły, to siedzieli w Ameryce, a w domu została im tylko ta durnowata, co kota w wózku po wsi woziła. Oczami za nią trzeba było świecić i jeszcze pilnować, żeby brzucha sobie nie wyłaziła.
– Jajecznia na stole! – wrzasnęła Iwasiukowa bez większej nadziei, bo piwnica znajdowała się po drugiej stronie podwórka i miała podwójne drzwi, więc mało było prawdopodobne, że mąż ją usłyszy. Zresztą i tak na starość zrobił się przygłuchy. Rzuciła ze złością drewnianą łyżkę, zakręciła w butli gaz i wyszła przed chałupę.
Od razu ją coś tknęło, jak zobaczyła, że drzwi sklepu są otwarte na oścież. Ileż to razy powtarzała staremu, żeby je za sobą zamykał, bo zimno ucieka, much nalezie, a i mysz jakaś może myknąć do środka! Przez otwór sypały się do wnętrza piwnicy promienie słońca, oświetlając siedzącego na kamiennych schodkach Iwasiuka. Na kolanach miał otwarty słoik, paluch umazany powidłami i wyraz błogości na twarzy. Wyglądał, jakby sobie przysnął, bo oczy miał przymknięte. Iwasiukowa pomyślała z rozdrażnieniem, że taki stary dziad to jednak skaranie boskie. Gdzie przysiądzie, to sen go morzy, powidła wylizuje jak szczun jakiś, dziecinnieje czy jak? Synowie w Ameryce, córka przygłupia, chłop stara pierdoła… co ona ma z tego życia?
Bóg surowo ją pokarał za tak grzeszne myśli, bo kiedy szorstko szarpnęła męża za ramię, żeby go rozbudzić, Iwasiuk zsunął się ciężko ze schodków. Zorientowała się natychmiast, że stało się coś strasznego, z jej gardła wydobył się nieludzki skowyt, przycisnęła ręce do ust i gubiąc pantofle, pobiegła do domu wezwać pomoc. Karetka przyjechała w trzy pacierze, ale na ratunek było już za późno.
A teraz stała u nas zapłakana Luśka, rozmazywała przegubem smarki po twarzy i błagała babcię, żeby natychmiast przyszła do ich chałupy. Mama się boi, że jak tato tak nagle zmarli, to jego dusza o tym jeszcze nie wie, nie zdążyła się przygotować na wieczny odpoczynek, nie trafi do światła, błąkać się będzie, po nocach w okna pukać i gratami łomotać.
– A czegóż tu się bać? – Babcia westchnęła. – Dobry był człowiek, co piątek do spowiedzi chodził, na pewno prosto do Boga poszedł. Ale przyjdę do was, zaraz przyjdę, pomodlić się i chałupę okadzić nigdy nie zaszkodzi.
Siedziała u Iwasiukowej może z godzinę, a ja sobie miejsca nie mogłam znaleźć, tak bardzo mnie przeraziła ta śmierć, którą dzień wcześniej przeczułam, być może nawet sama spowodowałam, dotykając rąk Iwasiuka. Babcia jednak zapewniła mnie po powrocie, że był to tylko przypadek. Lekarz powiedział, że Iwasiukowi pękł tętniak w mózgu. Nie poprzedziły tego żadne objawy, nic nie wskazywało na to, że stary nagle umrze i dlatego niczego poczuć nie mogłam. Powinnam się za niego pomodlić, zmówić Wieczny Odpoczynek i zapomnieć o tym, co się stało.
Ja jednak zapomnieć nie potrafiłam. Od tej chwili unikałam dotykania innych ludzi, zakładałam ręce na plecy, ile razy ktoś wyciągał do mnie ramiona. Patrysi powiedziałam, że mam jakieś okropne uczulenie, dostaję na całym ciele wysypki, jak tylko mnie muśnie cudza skóra. Do tej pory, wracając ze szkoły, trzymałyśmy się za ręce, a na odpustach chodziłyśmy od straganu do straganu objęte wpół i wiele to dla mnie znaczyło. Teraz nie odważałam się jednak jej uścisnąć, bo była moją jedyną przyjaciółką i oszalałabym z rozpaczy, gdybym poczuła, że jej życie przecieka mi przez palce.
Upływały jednak tygodnie, a potem miesiące i jakoś nic się nie działo. Wspomnienie okropnego przeżycia z Iwasiukiem zblakło mi w pamięci, powoli zaczęłam nabierać otuchy, że było jedynie wytworem mojej wyobraźni. Zbliżało się zresztą Boże Narodzenie i głowę miałam zaprzątniętą innymi sprawami, przede wszystkim kolędowaniem, do którego przygotowywałyśmy się z Patrysią z wielkim zapałem. Po raz pierwszy wolno nam było chodzić po domach z gwiazdą, którą budowałyśmy już od tygodni, zazdrośnie ukrywając przed konkurencją nasz patent: obrotowy trzon z dwóch przetaków. Nasza gwiazda była nie tylko pięknie ozdobiona wycinankami, kolorową bibułką i lampkami – wprawiona w ruch wirowała i jarzyła się światłem w ciemności. Nikt we wsi nie miał takiej. Nie mogłyśmy się doczekać końca lekcji, żeby móc popędzić do domu i dalej nad nią pracować. Miałyśmy też błogą nadzieję, że uda nam się przy kolędowaniu dobrze obłowić, ale chciałyśmy te pieniądze uczciwie zarobić. Brnąc przez śnieg, sumiennie wkuwałyśmy słowa kolęd i winszowania:
Bądźcie zdrowi
Doczekawszy Bożego Narodzenia
W szczęściu, zdrowiu
I dobrym pokoju.
Niesłychana to nowina,
Że Panienka czysta porodziła syna,
W Betlejem miasteczku,
W żłobie na sianeczku.
Józef staruszek, nie miał pieluszek,
Kupił za grosik siana,
Dla Chrystusa Pana.
Czy Państwo pozwolą,
Swój dwór rozweselić,
A nam, na młode lata, piosenkę zaśpiewać?
Gdyby gospodarze okazali się skąpi, miałyśmy też w zapasie przyśpiewkę sprowadzającą na niegościnny dom różne nieszczęścia:
W polu niech rosną kąkole,
Puste miejsce w stodole,
Puste chlewy i spichlerze,
Niech wam wszystko licho bierze,
Przez ten cały rok, przez ten cały rok!
Ta podobała się nam szczególnie, bo dawała nam przyjemne poczucie własnej mocy. Biorąc jednak pod uwagę ponurą sławę, jaką cieszyłam się we wsi od czasu choroby Piotrusia, wychodziłyśmy z założenia, że nikt nas nie odprawi z pustymi rękami i liczyłyśmy na bogaty łup.
Na święta zjeżdżały się rodziny ze wszystkich stron: z Ełku, Grajewa i Białegostoku, Belgii, Niemiec, a nawet Ameryki. Ludzie z naszych okolic wyjeżdżali za chlebem od ponad stu lat, nawet za PRL-u, kiedy naprawdę trudno było wychodzić sobie paszport. Każdy miał jakiegoś wujka w Nowym Jorku albo w Chicago. O pobliskich Mońkach mówiło się, że mieszkają w nich „dolarowcy”. To byli ci, którym udało się w Stanach dorobić. Nietrudno było ich odróżnić, bo po powrocie budowali sobie gigantyczne domiszcza, żywcem wzięte z Denver Clanu. Nazywano ich „Carringtonami”. Z naszych Waniuszek też ludzie wyjeżdżali, ale zawrotnej kariery nikt za granicą nie zrobił.
