Czarna skóra, białe maski ebook

Frantz Fa­non

Czar­na skó­ra, bia­łe ma­ski

prze­ło­ży­ła Ur­szu­la Kro­pi­wiec

Ka­rak­ter

Kra­ków 2020

Spis tre­ści

Wstęp

1. Czar­ny a ję­zyk

2. Ko­lo­ro­wa ko­bie­ta a Bia­ły

3. Ko­lo­ro­wy męż­czy­zna a Bia­ła

4. O rze­ko­mym kom­plek­sie za­leż­no­ści sko­lo­ni­zo­wa­ne­go

5. Do­świad­cze­nie ży­cia Czar­ne­go

6. Mu­rzyn a psy­cho­pa­to­lo­gia

7. Mu­rzyn a uzna­nie

Mu­rzyn a Ad­ler

Mu­rzyn a He­gel

Za­miast kon­klu­zji

Przy­pi­sy

Wstęp

Mó­wię o mi­lio­nach lu­dzi, któ­rym z roz­my­słem za­szcze­pio­no strach, kom­pleks niż­szo­ści, roz­pacz i słu­żal­czość, ka­za­no drżeć i pa­dać na ko­la­na.

(Aimé Césa­ire, Di­sco­urs sur le co­lo­nia­li­sme)

Wy­buch nie na­stą­pi dzi­siaj. Jest na to za wcze­śnie… lub za póź­no.

Nie przy­cho­dzę uzbro­jo­ny w praw­dy ab­so­lut­ne.

Mo­jej świa­do­mo­ści nie prze­ci­na­ją fun­da­men­tal­ne olśnie­nia.

My­ślę jed­nak, cał­kiem obiek­tyw­nie, że by­ło­by do­brze, gdy­by pew­ne rze­czy zo­sta­ły po­wie­dzia­ne.

Po­wiem je, nie wy­krzy­czę. Krzyk daw­no od­szedł z mo­je­go ży­cia.

Tak daw­no te­mu…

Po co pi­szę tę książ­kę? Nikt mnie o to nie pro­sił.

Na pew­no nie ci, do któ­rych jest skie­ro­wa­na.

Więc? Więc spo­koj­nie od­po­wia­dam, że na tym świe­cie jest zbyt wie­lu głup­ców. A sko­ro tak mó­wię, po­wi­nie­nem to udo­wod­nić.

Ku no­we­mu hu­ma­ni­zmo­wi…

Zro­zu­mieć lu­dzi…

Na­si ko­lo­ro­wi bra­cia…

Wie­rzę w cie­bie, Czło­wie­ku…

Uprze­dze­nie ra­so­we…

Zro­zu­mieć i ko­chać…

Ze­wsząd ata­ku­ją mnie i usi­łu­ją się na­rzu­cić dzie­siąt­ki, set­ki stron. A wy­star­czy­ła­by jed­na li­nij­ka. Jed­na udzie­lo­na od­po­wiedź i czar­ny pro­blem stra­cił­by ca­łą swo­ją wa­gę.

Cze­go chce czło­wiek?

Cze­go chce czar­ny czło­wiek?

Choć­bym miał na­ra­zić się na obu­rze­nie mo­ich ko­lo­ro­wych bra­ci, po­wiem, że Czar­ny nie jest czło­wie­kiem.

Jest ta­ki ob­szar nie­by­tu, oko­li­ca nad­zwy­czaj ja­ło­wa i nie­uro­dzaj­na, po­chy­łość ogo­ło­co­na w swej isto­cie, skąd mo­że wy­try­snąć praw­dzi­we źró­dło. W więk­szo­ści przy­pad­ków Czar­ne­mu nie jest da­ny przy­wi­lej zstą­pie­nia do tych ist­nych Pie­kieł.

Czło­wiek to nie tyl­ko moż­li­wość wzno­wie­nia, ne­ga­cji. Je­śli to praw­da, że świa­do­mość jest ak­tyw­no­ścią trans­cen­den­cji, po­win­ni­śmy tak­że wie­dzieć, iż tę trans­cen­den­cję drę­czy pro­blem mi­ło­ści i zro­zu­mie­nia. Czło­wiek jest TAK wi­bru­ją­cym z ko­smicz­ną har­mo­nią. Wy­rwa­ny, roz­pro­szo­ny, zmie­sza­ny, ska­za­ny na pa­trze­nie, jak jed­na po dru­giej roz­wie­wa­ją się wy­ku­te przez nie­go praw­dy, mu­si prze­stać pro­jek­to­wać na świat współ­ist­nie­ją­cą z nim an­ty­no­mię.

Czar­ny to czar­ny czło­wiek; to zna­czy, że na sku­tek wie­lu za­bu­rzeń afek­tyw­nych osie­dlił się w świe­cie, z któ­re­go trze­ba go bę­dzie wy­do­stać.

Pro­blem jest waż­ki. Za­mie­rza­my ni mniej, ni wię­cej uwol­nić ko­lo­ro­we­go czło­wie­ka od nie­go sa­me­go. Bę­dzie­my po­su­wać się bar­dzo po­wo­li, po­nie­waż są dwa obo­zy: bia­ły i czar­ny.

Wy­trwa­le zgłę­bi­my obie me­ta­fi­zy­ki i zo­ba­czy­my, że nie­rzad­ko są nisz­czy­ciel­skie.

Bę­dzie­my bez­li­to­śni dla daw­nych gu­ber­na­to­rów, daw­nych mi­sjo­na­rzy. Dla nas, ten, kto wiel­bi Mu­rzy­nów1, jest tak sa­mo „cho­ry” jak ten, kto ich nie­na­wi­dzi.

A Czar­ny, któ­ry chce wy­bie­lić swą ra­sę, jest tak sa­mo nie­szczę­sny jak ten, któ­ry gło­si nie­na­wiść do Bia­łe­go.

Czar­ny nie jest z na­tu­ry mil­szy od Cze­cha i na­praw­dę cho­dzi o to, by pu­ścić wol­no czło­wie­ka.

Ta książ­ka po­win­na by­ła po­wstać trzy la­ta te­mu… Ale wte­dy praw­dy roz­pa­la­ły nas do czer­wo­no­ści. Dzi­siaj mo­gą być wy­po­wie­dzia­ne na chłod­no. Nie ma po­trze­by rzu­cać ich lu­dziom w twarz. Nie chcą wzbu­dzać za­pa­łu. Za­pał wy­da­je nam się po­dej­rza­ny.

Za­wsze, gdy gdzieś wy­bu­chał, za­po­wia­dał ogień, głód, nę­dzę… A tak­że po­gar­dę dla czło­wie­ka.

Za­pał jest par excel­len­ce orę­żem bez­sil­nych.

Tych, któ­rzy roz­grze­wa­ją że­la­zo, by je na­tych­miast kuć. My chcie­li­by­śmy roz­grzać po­wło­kę czło­wie­ka i odejść. Być mo­że osią­gnę­li­by­śmy ta­ki efekt: Czło­wiek pod­trzy­my­wał­by ten ogień przez sa­mo­spa­le­nie.

Czło­wiek, po­zba­wio­ny od­skocz­ni, ja­ką sta­no­wi opór in­ne­go, drą­ży w swo­im cie­le, by zna­leźć dla sie­bie sens.

Tyl­ko nie­któ­rzy z na­szych czy­tel­ni­ków do­my­ślą się, jak trud­no by­ło nam na­pi­sać tę książ­kę.

W cza­sach, gdy scep­tycz­ne zwąt­pie­nie za­gnieź­dzi­ło się w świe­cie, gdy, jak twier­dzi zgra­ja łaj­da­ków, nie spo­sób już od­róż­nić sen­su od non­sen­su, co­raz trud­niej zejść na po­ziom, gdzie ka­te­go­rie sen­su i non­sen­su nie są jesz­cze w uży­ciu.

Czar­ny chce być Bia­łym. Bia­ły usil­nie dą­ży do osią­gnię­cia kon­dy­cji czło­wie­ka.

W mia­rę czy­ta­nia zo­ba­czy­my, że ta książ­ka jest pró­bą zro­zu­mie­nia re­la­cji Czar­ny–Bia­ły.

Bia­ły jest za­mknię­ty w swo­jej bie­li.

Czar­ny w swo­jej czer­ni.

Spró­bu­je­my okre­ślić skłon­no­ści te­go po­dwój­ne­go nar­cy­zmu i mo­ty­wa­cje, ja­kie za nim sto­ją.

Wy­da­ło nam się nie­wła­ści­we wy­łusz­cza­nie na po­cząt­ku roz­wa­żań wnio­sków, o któ­rych bę­dzie mo­wa póź­niej.

Je­dy­nym mo­to­rem na­szych wy­sił­ków by­ło pra­gnie­nie prze­rwa­nia błęd­ne­go ko­ła.

Fak­tem jest, że nie­któ­rzy Bia­li sta­wia­ją sie­bie wy­żej niż Czar­ni.

Fak­tem jest też to, że nie­któ­rzy Czar­ni za wszel­ką ce­nę chcą po­ka­zać Bia­łym, jak bo­ga­ta jest ich wła­sna myśl, a umysł rów­nie po­tęż­ny.

Jak z te­go wy­brnąć?

Przed chwi­lą po­słu­ży­li­śmy się ter­mi­nem nar­cy­zmu. Rze­czy­wi­ście, je­ste­śmy zda­nia, że je­dy­nie psy­cho­ana­li­tycz­na in­ter­pre­ta­cja czar­ne­go pro­ble­mu mo­że ujaw­nić za­bu­rze­nia afek­tyw­ne od­po­wie­dzial­ne za po­wsta­nie te­go ze­spo­łu kom­plek­sów. Pra­cu­je­my nad cał­ko­wi­tym roz­bi­ciem te­go cho­ro­bli­we­go uni­wer­sum. Uwa­ża­my, że jed­nost­ka po­win­na dą­żyć do przy­ję­cia uni­wer­sa­li­zmu wła­ści­we­go kon­dy­cji ludz­kiej. Stwier­dza­jąc to, ma­my na my­śli za­rów­no męż­czyzn ta­kich jak Ar­thur de Go­bi­ne­au, jak i ko­bie­ty ta­kie jak May­ot­te Ca­pécia. Lecz by osią­gnąć to po­dej­ście, trze­ba pil­nie po­zbyć się ze­spo­łu wad, skut­ków okre­su dzie­cię­ce­go.

Nie­szczę­ściem czło­wie­ka, mó­wił Frie­drich Nie­tzsche, jest to, że kie­dyś był dziec­kiem. Jed­nak­że nie wol­no nam za­po­mi­nać, jak su­ge­ru­je Char­les Od­ier, że los neu­ro­ty­ka le­ży w je­go rę­kach.

Jak­kol­wiek bo­le­sna by­ła­by dla nas ta kon­sta­ta­cja, mu­si­my ją wy­po­wie­dzieć: Czar­ny ma tyl­ko je­den los. I jest on bia­ły.

Za­nim za­cznie­my, chcie­li­by­śmy po­wie­dzieć kil­ka rze­czy. Ana­li­za, któ­rą po­dej­mu­je­my, jest ana­li­zą psy­cho­lo­gicz­ną. Jed­nak po­zo­sta­je dla nas oczy­wi­ste, że praw­dzi­wa dez­alie­na­cja Czar­ne­go wy­ma­ga od nie­go bru­tal­ne­go uświa­do­mie­nia so­bie re­aliów eko­no­micz­nych i spo­łecz­nych. Kom­pleks niż­szo­ści jest za­wsze wy­ni­kiem po­dwój­ne­go pro­ce­su:

• naj­pierw eko­no­micz­ne­go;

• na­stęp­nie uwew­nętrz­nie­nia lub, le­piej, epi­der­mi­za­cji tej niż­szo­ści.

Sprze­ci­wia­jąc się dzie­więt­na­sto­wiecz­ne­mu kon­sty­tu­cjo­na­li­zmo­wi, Freud, po­przez psy­cho­ana­li­zę upo­mniał się o uwzględ­nie­nie czyn­ni­ka in­dy­wi­du­al­ne­go. Za­stą­pił te­zę fi­lo­ge­ne­tycz­ną per­spek­ty­wą on­to­ge­ne­tycz­ną. Zo­ba­czy­my, że alie­na­cja Czar­ne­go nie jest kwe­stią in­dy­wi­du­al­ną. Obok fi­lo­ge­ne­zy i on­to­ge­ne­zy jest jesz­cze so­cjo­ge­ne­za. Aby od­po­wie­dzieć na po­stu­lat Le­con­te’a i Da­meya2, po­wiedz­my, że w pew­nym sen­sie cho­dzi tu o so­cjo­dia­gno­zę.

Ja­ka jest pro­gno­za?

Spo­łe­czeń­stwo, w prze­ci­wień­stwie do pro­ce­sów bio­che­micz­nych, pod­le­ga wpły­wo­wi czło­wie­ka. To przez czło­wie­ka spo­łe­czeń­stwo sta­je się tym, czym jest. Pro­gno­za jest więc w rę­kach tych, któ­rzy ze­chcą wstrzą­snąć zwie­trza­ły­mi pod­wa­li­na­mi bu­dow­li.

Czar­ny mu­si pro­wa­dzić wal­kę na dwóch po­lach: po­nie­waż hi­sto­rycz­nie są wza­jem­nie uwa­run­ko­wa­ne, każ­de jed­no­stron­ne wy­zwo­le­nie bę­dzie nie­do­sko­na­łe, a już naj­więk­szym błę­dem by­ło­by wie­rzyć w ich au­to­ma­tycz­ną za­leż­ność. Zresz­tą fak­ty prze­czą ta­kie­mu po­wią­za­niu. Po­ka­że­my to.

Tym ra­zem rze­czy­wi­stość wy­ma­ga ca­ło­ścio­we­go zro­zu­mie­nia. Na­le­ży zna­leźć roz­wią­za­nie za­rów­no w wy­mia­rze obiek­tyw­nym, jak i su­biek­tyw­nym.

I nie ma co bić się w pier­si i gło­sić, że trze­ba ra­to­wać du­szę.

Rze­czy­wi­sta dez­alie­na­cja bę­dzie moż­li­wa do­pie­ro wte­dy, gdy rze­czy, w naj­bar­dziej ma­te­ria­li­stycz­nym sen­sie, po­wró­cą na swo­je miej­sce.

Do do­bre­go to­nu na­le­ży, by na wstę­pie stu­dium psy­cho­lo­gicz­ne­go przed­sta­wić przy­ję­tą me­to­do­lo­gię. Nie uczy­ni­my za­dość te­mu zwy­cza­jo­wi. Me­to­dy zo­sta­wia­my bo­ta­ni­kom i ma­te­ma­ty­kom. Jest ta­ki punkt, w któ­rym me­to­dy się wchła­nia­ją.

Chcie­li­by­śmy się w nim zna­leźć. Po­dej­mie­my pró­bę od­kry­cia róż­nych po­staw, ja­kie przyj­mu­je Mu­rzyn wo­bec bia­łej cy­wi­li­za­cji.

Nie zaj­mu­je­my się tu­taj „dzi­kim z bu­szu”. To dla­te­go, że w je­go przy­pad­ku nie­któ­re spra­wy nie ma­ją jesz­cze zna­cze­nia.

Uwa­ża­my, że w wy­ni­ku ze­tknię­cia się ra­sy bia­łej i czar­nej po­wstał ma­syw­ny kom­pleks psy­cho­eg­zy­sten­cjal­ny. Ana­li­zu­jąc go, dą­ży­my do je­go uni­ce­stwie­nia.

Wie­lu Mu­rzy­nów nie od­naj­dzie się w tym, co jest na­pi­sa­ne na dal­szych stro­nach.

Po­dob­nie jak wie­lu Bia­łych.

Ale fakt, że świat schi­zo­fre­ni­ka czy im­po­ten­ta sek­su­al­ne­go jest mi ob­cy, w ni­czym nie zmie­nia ich rze­czy­wi­sto­ści.

Po­sta­wy, ja­kie za­mie­rzam opi­sać, są praw­dzi­we. Spo­tka­łem się z ni­mi nie­zli­czo­ną ilość ra­zy. U stu­den­tów, ro­bot­ni­ków, su­te­ne­rów z pla­cu Pi­gal­le i z Mar­sy­lii roz­po­zna­łem ten sam skład­nik agre­syw­no­ści i bier­no­ści.

Ta książ­ka jest stu­dium kli­nicz­nym. Ci, któ­rzy się w nim roz­po­zna­ją, zro­bią, jak są­dzę, krok na­przód. Na­praw­dę chcę skło­nić mo­je­go bra­ta – czar­ne­go czy bia­łe­go – by ener­gicz­nym ru­chem zrzu­cił z sie­bie ża­ło­sny ko­stium stwo­rzo­ny przez wie­ki nie­zro­zu­mie­nia.

Struk­tu­ra tej książ­ki jest umiesz­czo­na w cza­so­wo­ści. Każ­dy ludz­ki pro­blem do­ma­ga się, by roz­pa­try­wać go z per­spek­ty­wy cza­su. Ide­ałem jest, by te­raź­niej­szość za­wsze słu­ży­ła bu­do­wa­niu przy­szło­ści.

A ta przy­szłość nie jest przy­szło­ścią wszech­świa­ta, lecz mo­je­go wie­ku, kra­ju, mo­jej eg­zy­sten­cji. W żad­nym ra­zie nie po­wi­nie­nem sta­wiać so­bie za cel przy­go­to­wa­nia świa­ta, któ­ry przyj­dzie po mnie. Bez­względ­nie na­le­żę do mo­jej epo­ki.

To dla niej mam żyć. Przy­szłość po­win­na być sta­le bu­do­wa­na przez ist­nie­ją­ce­go czło­wie­ka. To bu­do­wa­nie wią­że się z te­raź­niej­szo­ścią o ty­le, o ile po­strze­gam ją ja­ko coś, co na­le­ży wy­prze­dzić.

W pierw­szych trzech roz­dzia­łach zaj­mu­ję się współ­cze­snym Mu­rzy­nem. Bio­rę dzi­siej­sze­go Czar­ne­go i pró­bu­ję okre­ślić je­go po­sta­wy w bia­łym świe­cie. Dwa ostat­nie są pró­bą psy­cho­pa­to­lo­gicz­ne­go i fi­lo­zo­ficz­ne­go wy­ja­śnie­nia fak­tu ist­nie­nia Mu­rzy­na.

Ana­li­za ta jest przede wszyst­kim re­gre­syw­na.

Czwar­ty i pią­ty roz­dział sy­tu­ują się w za­sad­ni­czo in­nej płasz­czyź­nie.

W roz­dzia­le czwar­tym kry­ty­ku­ję pra­cę3 mo­im zda­niem nie­bez­piecz­ną. Jej au­tor, pan Man­no­ni, jest zresz­tą świa­do­my dwu­znacz­no­ści swo­je­go sta­no­wi­ska. Na tym, być mo­że, po­le­ga war­tość je­go świa­dec­twa. Pod­jął on pró­bę przed­sta­wie­nia pew­nej sy­tu­acji. Ma­my pra­wo czuć nie­do­syt. Ma­my obo­wią­zek po­ka­zać au­to­ro­wi, w czym się z nim nie zga­dza­my.

Roz­dział pią­ty, któ­re­mu nada­łem ty­tuł Do­świad­cze­nie ży­cia Czar­ne­go, jest waż­ny z nie­jed­ne­go po­wo­du. Po­ka­zu­je Mu­rzy­na twa­rzą w twarz ze swo­ją ra­są. Zo­ba­czy­my, że Mu­rzyn z te­go roz­dzia­łu nie ma nic wspól­ne­go z tym, któ­ry usi­łu­je prze­spać się z Bia­łą. U ostat­nie­go ob­ser­wo­wa­li­śmy pra­gnie­nie by­cia Bia­łym. W każ­dym ra­zie – chęć ze­msty. Tu­taj wręcz prze­ciw­nie, wi­dzi­my roz­pacz­li­we wy­sił­ki Mu­rzy­na, któ­ry sta­ra się od­kryć sens czar­nej toż­sa­mo­ści. Bia­ła cy­wi­li­za­cja, kul­tu­ra eu­ro­pej­ska na­rzu­ci­ły Czar­ne­mu eg­zy­sten­cjal­ne skrzy­wie­nie. W in­nym miej­scu po­ka­że­my, że to, co zwy­kło się na­zy­wać czar­ną du­szą, jest kon­struk­tem Bia­łe­go.

Wy­kształ­co­ny Czar­ny, nie­wol­nik mi­tu Mu­rzy­na spon­ta­nicz­ne­go, ko­smicz­ne­go, czu­je w pew­nym mo­men­cie, że je­go ra­sa prze­sta­ła go ro­zu­mieć.

Al­bo on prze­stał ro­zu­mieć ją.

Wów­czas czu­je się szczę­śli­wy i pie­lę­gnu­je tę róż­ni­cę, to nie­zro­zu­mie­nie, tę nie­zgod­ność i znaj­du­je w niej sens swo­je­go praw­dzi­we­go czło­wie­czeń­stwa. Al­bo, rza­dziej, chce być ze swo­im lu­dem. Wte­dy z wście­kło­ścią na ustach, z za­mę­tem w ser­cu za­pa­da się w czar­ną dziu­rę. Zo­ba­czy­my, że ta po­sta­wa, choć ab­so­lut­nie pięk­na, prze­kre­śla te­raź­niej­szość i przy­szłość w imię mi­stycz­nej prze­szło­ści.

Ja­ko że po­cho­dzi­my z An­ty­li, ma­my świa­do­mość, że wszyst­kie na­sze ob­ser­wa­cje i wnio­ski mo­gą być sto­so­wa­ne wy­łącz­nie do An­tyl­czy­ków – przy­naj­mniej w od­nie­sie­niu do Czar­ne­go u sie­bie. War­to by­ło­by po­świę­cić osob­ne stu­dium na­świe­tle­niu róż­nic mię­dzy An­tyl­czy­ka­mi i Afry­ka­na­mi. Być mo­że kie­dyś je na­pi­sze­my. A mo­że oka­że się nie­po­trzeb­ne, co bar­dzo by nas ucie­szy­ło.

1. Czar­ny a ję­zyk

Zja­wi­sko ję­zy­ka ma dla nas fun­da­men­tal­ne zna­cze­nie. Zba­da­nie go wy­da­je się ko­niecz­ne, by uzy­skać je­den z ele­men­tów po­zwa­la­ją­cych zro­zu­mieć wy­miar dla-in­ne­go czło­wie­ka ko­lo­ro­we­go. Nie ule­ga bo­wiem wąt­pli­wo­ści, że mó­wić to ist­nieć ab­so­lut­nie dla in­ne­go.

Czar­ny ist­nie­je w dwóch wy­mia­rach. W pierw­szym – w re­la­cji do swo­je­go czar­ne­go po­bra­tym­ca, w dru­gim – do Bia­łe­go. Czar­ny za­cho­wu­je się ina­czej w sto­sun­ku do Bia­łe­go, a ina­czej wo­bec Czar­ne­go. Nie ule­ga wąt­pli­wo­ści, że ten po­dział jest bez­po­śred­nią kon­se­kwen­cją przy­go­dy ko­lo­nial­nej… Nikt też nie ośmie­li się za­prze­czyć, że za­si­li­ła ona głów­ny nurt roz­ma­itych teo­rii, któ­re pró­bo­wa­ły uczy­nić z Czar­ne­go po­śred­nie sta­dium w po­wol­nej ewo­lu­cji od mał­py do czło­wie­ka. To obiek­tyw­ne fak­ty od­zwier­cie­dla­ją­ce rze­czy­wi­stość.

Kie­dy jed­nak zda­li­śmy so­bie spra­wę z tej sy­tu­acji, gdy ją po­ję­li­śmy, uzna­je­my, że za­da­nie zo­sta­ło wy­ko­na­ne… Jak­że nie wsłu­chać się więc po­now­nie w ten głos zbie­ga­ją­cy po stop­niach Hi­sto­rii: „Nie cho­dzi o to, by zro­zu­mieć świat, lecz o to, by go zmie­nić”.

W na­szym ży­ciu ta kwe­stia jest nie­zwy­kle ak­tu­al­na.

Mó­wić to umieć po­słu­gi­wać się okre­ślo­ną skład­nią, opa­no­wać mor­fo­lo­gię da­ne­go ję­zy­ka, lecz przede wszyst­kim przy­swo­ić so­bie ja­kąś kul­tu­rę, przy­jąć cię­żar ja­kiejś cy­wi­li­za­cji.

Po­nie­waż ta sy­tu­acja nie jest jed­no­kie­run­ko­wa, nasz wy­wód mu­si to uwzględ­nić. Pro­szę po­zwo­lić nam na od­wo­ła­nie się do pew­nych kwe­stii, któ­re jak­kol­wiek mo­gą wy­dać się nie do przy­ję­cia, to jed­nak znaj­dą po­twier­dze­nie swo­jej słusz­no­ści w fak­tach.

Za­gad­nie­nie, ja­kim zaj­mu­je­my się w tym roz­dzia­le, jest na­stę­pu­ją­ce: Czar­ny z An­ty­li sta­je się co­raz biel­szy, czy­li upo­dab­nia się do praw­dzi­we­go czło­wie­ka, w mia­rę jak przy­swa­ja so­bie ję­zyk fran­cu­ski. Ma­my świa­do­mość, że jest to jed­na z po­staw czło­wie­ka wo­bec By­tu. Czło­wiek, któ­ry po­siadł ja­kiś ję­zyk, po­siadł po­śred­nio świat wy­ra­żo­ny i za­war­ty w tym ję­zy­ku. Nie­trud­no do­my­ślić się, do­kąd zmie­rza­my: wła­da­nie ję­zy­kiem da­je nad­zwy­czaj­ną moc. Wie­dział o tym Paul Va­léry, dla któ­re­go ję­zyk to

Sam bóg w czło­wie­ka prze­dzierz­gnię­ty1.

W przy­go­to­wy­wa­nej wła­śnie pra­cy2 za­mie­rza­my przyj­rzeć się te­mu zja­wi­sku.

Tym­cza­sem chcie­li­by­śmy po­ka­zać, dla­cze­go Czar­ny z An­ty­li, kim­kol­wiek by był, mu­si za­wsze za­jąć sta­no­wi­sko wo­bec ję­zy­ka. Po­nad­to, nie ogra­ni­cza­jąc się do An­ty­li, roz­sze­rzy­my za­kres na­sze­go opi­su na każ­de­go czło­wie­ka sko­lo­ni­zo­wa­ne­go.

Każ­dy sko­lo­ni­zo­wa­ny lud – a więc ta­ki, u któ­re­go na sku­tek po­grze­ba­nia ory­gi­nal­no­ści rdzen­nej kul­tu­ry zro­dził się kom­pleks niż­szo­ści – kon­fron­tu­je się z ję­zy­kiem na­ro­du cy­wi­li­zu­ją­ce­go, czy­li z kul­tu­rą me­tro­po­lii. Sko­lo­ni­zo­wa­ny wy­rwie się z bu­szu tyl­ko wte­dy, kie­dy przy­swoi so­bie war­to­ści kul­tu­ro­we me­tro­po­lii. Sta­nie się tym biel­szy, im bar­dziej od­rzu­ci swo­ją czerń, swój busz. W ar­mii ko­lo­nial­nej, a zwłasz­cza w od­dzia­łach strzel­ców se­ne­gal­skich, tu­byl­czy ofi­ce­ro­wie peł­nią funk­cję tłu­ma­czy. Ich za­da­nie po­le­ga na prze­ka­zy­wa­niu ro­da­kom roz­ka­zów pa­nów, więc sa­mi cie­szą się nie­co wyż­szym sta­tu­sem.

Jest mia­sto i jest wieś. Jest sto­li­ca i jest pro­win­cja. Na pierw­szy rzut oka pro­blem wy­da­je się ten sam. Weź­my miesz­kań­ca Lyonu w Pa­ry­żu; bę­dzie wy­chwa­lał spo­kój swo­je­go mia­sta, znie­wa­la­ją­cy urok bul­wa­rów Ro­da­nu, prze­pysz­ne pla­ta­ny i mnó­stwo in­nych rze­czy, któ­ry­mi za­chwy­ca­ją się lu­dzie, któ­rzy nie ma­ją nic do ro­bo­ty. Je­śli jed­nak spo­tka­cie go po po­wro­cie z Pa­ry­ża, a w do­dat­ku sa­mi ni­g­dy nie by­li­ście w sto­li­cy, bę­dzie się roz­pły­wał w po­chwa­łach: Pa­ryż – mia­sto świa­tła, Se­kwa­na, ka­wiar­nie, zo­ba­czyć Pa­ryż i umrzeć…

Ten sam pro­ces ob­ser­wu­je­my w przy­pad­ku Mar­ty­ni­ka­ni­na. Naj­pierw na wy­spie: Bas­se-Po­in­te, Ma­ri­got, Gros Mor­ne, a z dru­giej stro­ny im­po­nu­ją­cy Fort-de-Fran­ce. Na­stęp­nie, i tu do­cie­ra­my do sed­na, po­za wy­spą. Czar­ny, któ­ry po­znał me­tro­po­lię, stał się pół­bo­giem. Przy­ta­czam w tym miej­scu fakt, któ­ry mu­siał ude­rzyć wie­lu mo­ich ro­da­ków. An­tyl­czy­cy po dłuż­szym po­by­cie w me­tro­po­lii wra­ca­ją na wy­spę w au­rze świę­to­ści. W ich oczach tu­by­lec, ten któ­ry-ni­g­dy-nie-wy­sta­wił-no­sa-ze-swej-dziu­ry, wie­śniak, ja­wi się ja­ko ktoś w naj­wyż­szym stop­niu dwu­znacz­ny. Czar­ny, któ­ry przez ja­kiś czas miesz­kał we Fran­cji, wra­ca cał­ko­wi­cie od­mie­nio­ny. By po­słu­żyć się ję­zy­kiem ge­ne­ty­ki, po­wie­my, że je­go fe­no­typ uległ nie­od­wra­cal­nej i ab­so­lut­nej mu­ta­cji3. Już przed wy­jaz­dem moż­na wy­czuć po nie­mal na­po­wietrz­nym cho­dzie, że za­czę­ły nim kie­ro­wać no­we si­ły. Kie­dy spo­ty­ka przy­ja­cie­la czy ko­le­gę, nasz „przy­szły” nie wi­ta go sze­ro­kim ge­stem ra­mion: skła­nia się dys­kret­nie. Chra­pli­wy do­tąd głos ustę­pu­je wy­do­by­wa­ją­ce­mu się z wnę­trza mru­cze­niu. Po­nie­waż Czar­ny wie, że wy­obra­że­nie, ja­kie ma­ją o nim tam, we Fran­cji, ze­śle go nie­chyb­nie do Haw­ru czy Mar­sy­lii: „Je­stem z Mar­ty­ni­ki, pierw­szy raz we Fran­cji”; do­brze wie, że to, co po­eci na­zy­wa­ją „bo­skim gru­cha­niem” (czy­li kre­ol­ski), jest czymś po­śred­nim mię­dzy ła­ma­ną fran­cusz­czy­zną a fran­cu­skim. Bur­żu­azja na An­ty­lach nie po­słu­gu­je się kre­ol­skim, z wy­jąt­kiem kon­tak­tów ze służ­bą do­mo­wą. W szko­le dzie­ci z Mar­ty­ni­ki uczą się po­gar­dy dla miej­sco­wej gwa­ry. Mu­szą się wy­strze­gać kre­oli­zmów. W nie­któ­rych ro­dzi­nach za­bra­nia się dzie­ciom uży­wa­nia kre­ol­skie­go, a ma­my kar­cą je za to i na­zy­wa­ją „ulicz­ni­ka­mi”.

Mo­ja mat­ka chcia­ła mieć sy­na naj­przy­kład­niej­sze­go

o ile nie na­uczysz się lek­cji hi­sto­rii

to nie pój­dziesz w nie­dzie­lę na mszę

w nie­dziel­nym ubran­ku

ten chło­pak wstyd przy­nie­sie na­sze­mu na­zwi­sku

ten chło­pak sta­nie się na­szym prze­kleń­stwem

Za­milk­nij

czyż nie mó­wi­łam że masz po­słu­gi­wać się tyl­ko fran­cu­skim

fran­cu­skim z Fran­cji

fran­cu­skim Fran­cu­zów

fran­cu­skim z fran­cu­ska4

Tak, mu­szę dbać o mo­ją wy­mo­wę, gdyż na jej pod­sta­wie zo­sta­nę osą­dzo­ny… Po­wie­dzą o mnie, z du­żą do­zą po­gar­dy: na­wet nie mó­wi do­brze po fran­cu­sku.

Wśród mło­dych An­tyl­czy­ków nie da­rzy się za­ufa­niem te­go, kto wy­sła­wia się po­praw­nie, kto do­brze opa­no­wał ję­zyk; trze­ba na ta­kie­go uwa­żać – to pra­wie-Bia­ły. We Fran­cji po­wia­da­ją: mó­wić jak z książ­ki. Na Mar­ty­ni­ce: mó­wić jak Bia­ły.

Czar­ne­mu, któ­ry przy­by­wa do Fran­cji, przyj­dzie się zmie­rzyć z mi­tem Mar­ty­ni­ka­ni­na-Po­ły­ka­ją­ce­go-R. Prze­ciw­sta­wi mu się i wy­da otwar­tą woj­nę. Nie dość, że po­sta­ra się wy­ma­wiać „R” przed­nio­ję­zy­ko­we, bę­dzie je cy­ze­lo­wał. Śle­dząc naj­drob­niej­sze re­ak­cje in­nych, wsłu­chu­jąc się we wła­sną wy­mo­wę, nie do­wie­rza­jąc ję­zy­ko­wi, któ­ry jest or­ga­nem le­ni­wym, za­mknie się w po­ko­ju, aby ca­ły­mi go­dzi­na­mi czy­tać – za­pa­mię­ta­le wy­ra­bia­jąc so­bie dyk­cję.

Ostat­nio pe­wien zna­jo­my opo­wie­dział nam ta­ką hi­sto­rię. Mar­ty­ni­ka­nin, któ­ry przy­był do Haw­ru, wcho­dzi do ka­wiar­ni. Z ab­so­lut­ną pew­no­ścią sie­bie rzu­ca: „Garr­rçon! un vè de biè”5. Je­ste­śmy tu świad­ka­mi praw­dzi­we­go otu­ma­nie­nia. Aby nie wyjść na Mu­rzy­na-co-po­ły­ka-R, zgro­ma­dził ich po­kaź­ny za­pas, nie po­tra­fił jed­nak wła­ści­wie z nich sko­rzy­stać.

Ist­nie­je zja­wi­sko psy­cho­lo­gicz­ne po­le­ga­ją­ce na tym, że wie­rzy­my w otwar­cie się świa­ta, o ile ustą­pią gra­ni­ce. Czar­ny, uwię­zio­ny na swo­jej wy­spie, po­grą­żo­ny w dusz­nej at­mos­fe­rze, bez ja­kich­kol­wiek per­spek­tyw, na myśl o Eu­ro­pie czu­je po­wiew świe­że­go po­wie­trza. Aimé Césa­ire, trze­ba to po­wie­dzieć, był wspa­nia­ło­myśl­ny w swo­im Po­wro­cie do ro­dzin­ne­go kra­ju. To mia­sto, Fort-de-Fran­ce, jest na­praw­dę pła­skie i bez­na­dziej­ne. Wy­da­ne na pa­stwę słoń­ca, jest „to mia­sto – roz­wle­czo­ne, pła­skie, bez­wład­ne, ob­ra­ne ze zdro­we­go sen­su, dy­szą­ce pod geo­me­trycz­nym krzy­ża pań­skie­go brze­mie­niem, co mu cią­gle przy­pa­da na no­wo, to mia­sto krnąbr­ne wo­bec swe­go lo­su, nie­me, zbi­ja­ne z tro­pu na wszel­kie spo­so­by, nie­zdol­ne ro­snąć zgod­nie z so­ka­mi tej zie­mi, se­ko­wa­ne, pod­gry­za­ne, po­mniej­sza­ne, bez wię­zi z fau­ną i z flo­rą”6.

Opis, ja­ki da­je Césa­ire, nie jest ani tro­chę po­etyc­ki. Ro­zu­mie­my więc, dla­cze­go Czar­ny, któ­ry ma wy­pły­nąć do Fran­cji (co jest rów­no­znacz­ne z „wy­pły­nię­ciem na sze­ro­kie wo­dy”), od­czu­wa ra­dość i po­sta­na­wia się zmie­nić. Zresz­tą, wca­le te­go nie te­ma­ty­zu­je, zmia­na struk­tu­ry za­cho­dzi zu­peł­nie bez­re­flek­syj­nie. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych znaj­du­je się cen­trum kie­ro­wa­ne przez In­nes Ho­pe Pe­ar­se i Geo­r­ge’a Scot­ta Wil­liam­so­na; to cen­trum Pe­ckham. Je­go ba­da­cze do­wie­dli, że u mał­żon­ków za­cho­dzą mo­dy­fi­ka­cje bio­che­micz­ne, a tak­że, jak się wy­da­je, od­kry­li obec­ność u mę­ża pew­nych hor­mo­nów je­go cię­żar­nej żo­ny. Rów­nie in­te­re­su­ją­ce by­ło­by zba­da­nie, a za­wsze znaj­dzie się chęt­ny, za­bu­rzeń hu­mo­ral­nych u Czar­nych uda­ją­cych się do Fran­cji. Lub po pro­stu prze­śle­dze­nie za po­mo­cą te­stów zmian w ich psy­chi­ce przed wy­jaz­dem i w mie­siąc po za­miesz­ka­niu we Fran­cji.

W tym, co zwy­kło się okre­ślać mia­nem na­uk hu­ma­ni­stycz­nych, tkwi dy­le­mat. Czy po­win­no się za­kła­dać ist­nie­nie ty­pów ludz­kich i opi­sy­wać ich ce­chy psy­chicz­ne, zwra­ca­jąc uwa­gę je­dy­nie na nie­do­sko­na­ło­ści, czy na­le­ża­ło­by ra­czej wciąż od no­wa po­dej­mo­wać pró­bę zro­zu­mie­nia rze­czy­wi­sto­ści każ­de­go kon­kret­ne­go czło­wie­ka?

Kie­dy czy­ta­my, że w wie­ku dwu­dzie­stu dzie­wię­ciu lat czło­wiek tra­ci zdol­ność ko­cha­nia i że na po­wrót afek­tyw­no­ści przyj­dzie mu po­cze­kać aż do czter­dzie­ste­go dzie­wią­te­go ro­ku ży­cia, czu­je­my, że zie­mia usu­wa nam się spod nóg. Po­ra­dzi­my so­bie z tym, pod wa­run­kiem że wła­ści­wie po­sta­wi­my pro­blem, pa­mię­ta­jąc, że wszyst­kie te od­kry­cia, wszyst­kie ba­da­nia zmie­rza­ją do jed­ne­go: prze­ko­nać czło­wie­ka, że jest ni­czym, ab­so­lut­nie ni­czym – i że raz na za­wsze mu­si skoń­czyć z nar­cy­stycz­nym wy­obra­że­niem, ja­ko­by róż­nił się od in­nych „zwie­rząt”.

Jest w tym ni mniej, ni wię­cej pod­da­nie się czło­wie­ka.

Ja w każ­dym ra­zie przyj­mu­ję z otwar­ty­mi ra­mio­na­mi mój nar­cyzm i od­rzu­cam wzgar­dę tych, któ­rzy chcie­li­by zre­du­ko­wać czło­wie­ka do me­cha­ni­zmu. Je­śli nie­moż­li­we jest pro­wa­dze­nie dys­ku­sji na płasz­czyź­nie fi­lo­zo­ficz­nej, czy­li fun­da­men­tal­nej po­trze­by rze­czy­wi­sto­ści ludz­kiej, zga­dzam się, by prze­nieść ją na te­ren psy­cho­ana­li­zy, a więc „uste­rek”, w ta­kim zna­cze­niu, jak mó­wi się o „uster­kach” w sil­ni­ku.

Czar­ny, któ­ry przy­jeż­dża do Fran­cji, ule­ga prze­mia­nie, gdyż Fran­cja jest dla nie­go świę­to­ścią; zmie­nia się nie tyl­ko dla­te­go, że stąd przy­szli do nie­go Mon­te­skiusz, Ro­us­se­au i Vol­ta­ire, lecz tak­że dla­te­go, że przy­cho­dzą stąd le­ka­rze, kie­row­ni­cy, nie­zli­cze­ni drob­ni po­ten­ta­ci – od star­sze­go sier­żan­ta „pięt­na­ście lat na służ­bie” po żan­dar­ma ro­dem z Panissières. Jest to coś w ro­dza­ju ocza­ro­wa­nia na od­le­głość, a ten, kto za ty­dzień wy­jeż­dża do me­tro­po­lii two­rzy wo­kół sie­bie ma­gicz­ny krąg, w któ­rym sło­wa Pa­ryż, Mar­sy­lia, Sor­bo­na, Pi­gal­le brzmią jak za­klę­cia. Wy­jeż­dża, a ułom­ność je­go by­tu zni­ka, w mia­rę jak wy­ła­nia się syl­wet­ka li­niow­ca. Swo­ją moc, swo­ją prze­mia­nę od­czy­tu­je w oczach tych, któ­rzy go od­pro­wa­dza­ją. „Adieu ma­dras, adieu fo­ulard…”

Sko­ro od­pro­wa­dzi­li­śmy go do por­tu, po­zwól­my mu wy­pły­nąć na peł­ne mo­rze, spo­tka­my się z nim póź­niej. Tym­cza­sem po­wi­taj­my jed­ne­go z tych, któ­rzy wła­śnie wró­ci­li. „Wy­okrę­to­wa­ny” od pierw­sze­go mo­men­tu jest pew­ny sie­bie; od­po­wia­da wy­łącz­nie po fran­cu­sku, na ogół nie ro­zu­mie już kre­ol­skie­go. Ilu­stru­je to na­stę­pu­ją­ca po­pu­lar­na aneg­do­ta. Po kil­ku mie­sią­cach spę­dzo­nych we Fran­cji wie­śniak wra­ca w ro­dzin­ne stro­ny. Wi­dząc ja­kieś na­rzę­dzie rol­ni­cze, py­ta oj­ca, sta­re­go chło­pa, któ­ry nie da so­bie w ka­szę dmu­chać: „Jak się na­zy­wa to urzą­dze­nie?”. W od­po­wie­dzi oj­ciec upusz­cza mu je na sto­py i amne­zja zni­ka. Oso­bli­wa te­ra­pia.

Oto więc no­wo przy­by­ły. Nie ro­zu­mie już miej­sco­wej gwa­ry, opo­wia­da o ope­rze, któ­rą wi­dział naj­pew­niej je­dy­nie z da­le­ka, a przede wszyst­kim przyj­mu­je kry­tycz­ną po­sta­wę wo­bec ro­da­ków. Na naj­drob­niej­sze zda­rze­nia re­agu­je ina­czej niż in­ni. Jest tym, któ­ry wie. Wy­róż­nia się spo­so­bem mó­wie­nia. W par­ku la Sa­va­ne, gdzie spo­ty­ka­ją się mło­dzi lu­dzie z Fort-de-Fran­ce, roz­gry­wa się szcze­gól­ny spek­takl: no­wo przy­by­ły ma głos. – Za­raz po wyj­ściu ze szko­ły gro­ma­dzą się w la Sa­va­ne. Zda­je się, że jest o niej ja­kiś wiersz. Wy­obraź­cie so­bie te­ren dłu­gi na dwie­ście me­trów i sze­ro­ki na czter­dzie­ści, po bo­kach oko­lo­ny ra­chi­tycz­ny­mi ta­ma­ryn­dow­ca­mi, w szczy­cie mo­nu­men­tal­ny po­mnik po­le­głych za oj­czy­znę, wdzięcz­ną swo­im sy­nom, na do­le Cen­tral-Hôtel; te­ren wy­bru­ko­wa­ny nie­rów­ną kost­ką, pe­łen ka­mie­ni, po­ty­ka się na nich trzy­stu lub czte­ry­stu mło­dych lu­dzi za­mknię­tych w tej prze­strze­ni, któ­rą prze­mie­rza­ją tam i z po­wro­tem, pod­cho­dzą do sie­bie, obej­mu­ją się, nie, ni­g­dy się nie obej­mu­ją, idą da­lej.

– Cześć. Co u cie­bie?

– OK. A u cie­bie?

– OK.

I tak przez pięć­dzie­siąt lat. Tak, to mia­sto jest roz­pacz­li­wie bez­na­dziej­ne. To ży­cie rów­nież.

Spo­ty­ka­ją się i roz­ma­wia­ją. A je­śli no­wo przy­by­ły do­sta­je na­tych­miast głos, to dla­te­go, że już na nie­go cze­ka­ją. Naj­pierw oce­nią for­mę: wy­chwy­cą naj­mniej­sze po­tknię­cie, prze­świe­tlą je i w nie­speł­na czter­dzie­ści osiem go­dzin ca­łe Fort-de-Fran­ce bę­dzie o nim wie­dzieć. Te­mu, kto się wy­wyż­sza, nie wy­ba­cza się uchy­bień. Je­śli, na przy­kład, po­wie: „Nie da­ne mi by­ło zo­ba­czyć we Fran­cji żan­dar­mów na ko­niach”, jest stra­co­ny. Nie ma in­ne­go wyj­ścia, jak zre­zy­gno­wać ze swo­jej pa­ry­sko­ści lub za­paść się pod zie­mię ze wsty­du. Bo­wiem nic nie zo­sta­nie mu za­po­mnia­ne; kie­dy się oże­ni, je­go żo­na bę­dzie wie­dzia­ła, że zwią­za­ła się z pew­ną aneg­do­tą, rów­nież je­go dzie­ci bę­dą mu­sia­ły się z nią zmie­rzyć i ją prze­zwy­cię­żyć.

Skąd bie­rze się to spa­cze­nie oso­bo­wo­ści? Skąd bie­rze się ten no­wy spo­sób by­cia? Każ­dy ję­zyk jest spo­so­bem my­śle­nia, jak twier­dzą Ja­cqu­es Da­mou­ret­te i Édo­uard Pi­chon. Fakt, że no­wo przy­by­ły Czar­ny po­słu­gu­je się in­nym ję­zy­kiem ani­że­li wspól­no­ta, w któ­rej przy­szedł na świat, świad­czy o roz­dź­wię­ku, pęk­nię­ciu. Pro­fe­sor Die­drich We­ster­mann pi­sze w The Afri­can To­day and To­mor­row o po­czu­ciu niż­szo­ści od­czu­wa­nym zwłasz­cza przez wy­kształ­co­nych Czar­nych, któ­rzy bez­u­stan­nie usi­łu­ją nad nim za­pa­no­wać. Spo­so­by, ja­kich się ima­ją, do­da­je, są za­zwy­czaj na­iw­ne: „No­sze­nie eu­ro­pej­skich ubrań czy naj­mod­niej­szych ciu­chów, uży­wa­nie tych sa­mych przed­mio­tów co Eu­ro­pej­czy­cy, na­śla­do­wa­nie ich form grzecz­no­ścio­wych, okra­sza­nie oj­czy­ste­go ję­zy­ka eu­ro­pej­ski­mi wy­ra­że­nia­mi, po­słu­gi­wa­nie się gór­no­lot­nym sty­lem, kie­dy mó­wią lub pi­szą w ję­zy­ku eu­ro­pej­skim, wszyst­ko to ma po­móc w osią­gnię­ciu po­czu­cia rów­no­ści wo­bec Eu­ro­pej­czy­ków i ich spo­so­bu ży­cia”.

Spró­bu­je­my po­ka­zać, opie­ra­jąc się na in­nych opra­co­wa­niach i na­szych oso­bi­stych ob­ser­wa­cjach, skąd bie­rze się cha­rak­te­ry­stycz­na po­sta­wa Czar­ne­go wo­bec ję­zy­ka eu­ro­pej­skie­go. Ko­lej­ny raz przy­po­mi­na­my, że wnio­ski, do któ­rych doj­dzie­my, od­no­szą się do An­ty­li Fran­cu­skich; wia­do­mo jed­nak, że ta­kie sa­me za­cho­wa­nia wy­stę­pu­ją u lu­dzi wszyst­kich sko­lo­ni­zo­wa­nych ras.

Spo­tka­li­śmy i, nie­ste­ty, na­dal spo­ty­ka­my oso­by po­cho­dzą­ce z Da­ho­me­ju czy z Kon­ga, któ­re po­da­ją się za An­tyl­czy­ków; spo­tka­li­śmy i na­dal spo­ty­ka­my An­tyl­czy­ków, któ­rzy obu­rza­ją się, kie­dy ktoś bie­rze ich za Se­ne­gal­czy­ków. To dla­te­go, że An­tyl­czyk jest bar­dziej „wy­ewo­lu­owa­ny” niż Czar­ny z Afry­ki: przez co na­le­ży ro­zu­mieć, że jest bliż­szy Bia­łe­mu; co wię­cej, róż­ni­ca ta ist­nie­je nie tyl­ko na uli­cy czy bul­wa­rze, lecz tak­że w ad­mi­ni­stra­cji i w woj­sku. Każ­de­mu An­tyl­czy­ko­wi, któ­ry od­był służ­bę woj­sko­wą w od­dzia­le strzel­ców, zna­na jest ta skan­da­licz­na sy­tu­acja: z jed­nej stro­ny Eu­ro­pej­czy­cy i An­ty­le Fran­cu­skie, z dru­giej strzel­cy. Przy­po­mi­na nam to, jak pew­ne­go dnia, w cza­sie ak­cji trze­ba by­ło znisz­czyć gniaz­do ka­ra­bi­nów ma­szy­no­wych. Trzy­krot­nie po­sła­ni Se­ne­gal­czy­cy zo­sta­li za każ­dym ra­zem od­par­ci. Wów­czas je­den z nich spy­tał, dla­cze­go nie pój­dą tam tu­ba­bi7. W ta­kich mo­men­tach czło­wiek tra­ci pew­ność, kim jest, tu­ba­bem czy au­to­chto­nem. A jed­nak wie­lu An­tyl­czy­kom ta sy­tu­acja nie wy­da­je się skan­da­licz­na, prze­ciw­nie, uwa­ża­ją ją za cał­kiem nor­mal­ną. Tyl­ko te­go bra­ko­wa­ło, że­by bra­no nas za Mu­rzy­nów! Eu­ro­pej­czy­cy gar­dzą strzel­ca­mi i to An­tyl­czyk jest nie­kwe­stio­no­wa­nym pa­nem, któ­rzy za­wia­du­je ca­łą tą mu­rzyń­ską zgra­ją. Przy­to­czę tu skraj­ny przy­kład, zresz­tą do­syć za­baw­ny; roz­ma­wia­łem ostat­nio z pew­nym Mar­ty­ni­ka­ni­nem, któ­ry po­wie­dział mi wzbu­rzo­ny, że nie­któ­rzy Gwa­de­lup­czy­cy pod­szy­wa­ją się pod nas. Na szczę­ście, do­dał, wy­cho­dzi to szyb­ko na jaw, dla­te­go że są o wie­le bar­dziej dzi­cy niż my; i zno­wu, na­le­ży to ro­zu­mieć: bar­dziej od­da­le­ni od Bia­łych. Mó­wi się, że Czar­ny lu­bi pa­pla­ni­nę (co do mnie, sło­wo „pa­pla­ni­na” ko­ja­rzy mi się z gru­pą roz­ba­wio­nych dzie­ci, gło­śno wy­krzy­ku­ją­cych nie­zro­zu­mia­łe zda­nia); ba­wią­ce się dzie­ci, przy czym za­ba­wę moż­na ro­zu­mieć ja­ko for­mę przy­go­to­wa­nia do ży­cia. Czar­ny lu­bi pa­pla­ni­nę, stąd pro­sta dro­ga do stwier­dze­nia: Czar­ny jest dziec­kiem. Psy­cho­ana­li­ty­cy ma­ją tu po­le do po­pi­su, na­tych­miast też po­ja­wia się po­ję­cie oral­no­ści.

Jed­nak­że po­win­ni­śmy pójść jesz­cze da­lej. Za­gad­nie­nie ję­zy­ka jest zbyt za­sad­ni­cze, by­śmy mo­gli je w tym miej­scu wy­czer­pu­ją­co przed­sta­wić. Zna­ko­mi­te ba­da­nia Je­ana Pia­ge­ta na­uczy­ły nas roz­róż­niać sta­dia po­ja­wia­nia się ję­zy­ka, z dru­giej stro­ny Gelb i Gold­ste­in po­ka­za­li nam, że je­go funk­cja roz­kła­da się na eta­py, na stop­nie. W tym miej­scu in­te­re­su­je nas sto­su­nek czar­ne­go czło­wie­ka do ję­zy­ka fran­cu­skie­go. Chce­my zro­zu­mieć, dla­cze­go An­tyl­czy­cy tak chęt­nie mó­wią po fran­cu­sku.

Je­an-Paul Sar­tre w swo­im wstę­pie do An­tho­lo­gie de la poésie nègre et mal­ga­che po­wia­da, że czar­ny po­eta zwró­ci się prze­ciw­ko ję­zy­ko­wi fran­cu­skie­mu, ale nie jest to praw­dą w od­nie­sie­niu do po­etów an­tyl­skich. Zga­dza­my się w tym zresz­tą z pa­nem Mi­che­lem Lei­ri­sem, któ­ry nie­daw­no na­pi­sał na te­mat kre­ol­skie­go: „Obec­nie kre­ol­ski, ję­zyk wciąż jesz­cze po­pu­lar­ny i zna­ny mniej wię­cej wszyst­kim, któ­rym jed­nak tyl­ko nie­pi­śmien­ni po­słu­gu­ją się za­miast fran­cu­skie­go, wy­da­je się z gó­ry ska­za­ny na przej­ście do ka­te­go­rii re­lik­tu z chwi­lą, gdy edu­ka­cja (jak­kol­wiek po­wol­ny jest jej po­stęp, utrud­nia­ny wszę­dzie nie­wy­star­cza­ją­cą licz­bą pla­có­wek szkol­nych, ubó­stwem bi­blio­tek pu­blicz­nych i nie­jed­no­krot­nie zbyt ni­skim ma­te­rial­nym po­zio­mem ży­cia) roz­po­wszech­ni się dość sze­ro­ko wśród naj­uboż­szych warstw spo­łe­czeń­stwa”. Au­tor do­da­je jesz­cze: „Po­etom, o któ­rych mó­wię, w żad­nym ra­zie nie za­le­ży na tym, by stać się »an­tyl­ski­mi« – w sen­sie pro­wan­sal­skiej ma­low­ni­czo­ści – przez po­słu­gi­wa­nie się ję­zy­kiem za­po­ży­czo­nym, co wię­cej, nie­za­leż­nie od je­go istot­nych wa­lo­rów po­zba­wio­nym ze­wnętrz­ne­go za­się­gu, lecz by po­twier­dzić wo­bec Bia­łych, prze­peł­nio­nych naj­gor­szy­mi uprze­dze­nia­mi ra­so­wy­mi, a któ­rych bu­ta z każ­dym dniem oka­zu­je się co­raz mniej uza­sad­nio­na, wła­sną nie­za­leż­ność”8.

Trze­ba przy­znać, że ktoś ta­ki, jak pi­szą­cy po kre­ol­sku Gil­bert Gra­tiant tra­fia się nie­zwy­kle rzad­ko. Do­daj­my, że war­tość po­etyc­ka tych pro­duk­cji po­zo­sta­wia wie­le do ży­cze­nia. Z dru­giej stro­ny ist­nie­ją wy­bit­ne dzie­ła prze­tłu­ma­czo­ne z ję­zy­ków wo­lof czy ful, a ling­wi­stycz­ne ba­da­nia Che­ikh An­ta Dio­pa bu­dzą na­sze ży­we za­in­te­re­so­wa­nie.

Ni­cze­go po­dob­ne­go nie znaj­dzie­my na An­ty­lach. Ję­zy­kiem ofi­cjal­nym jest tam fran­cu­ski; na­uczy­cie­le pil­nu­ją, by dzie­ci nie uży­wa­ły kre­ol­skie­go. Prze­mil­czy­my po­wo­dy, ja­kie by­wa­ją po­da­wa­ne. Na po­zór pro­blem był­by na­stę­pu­ją­cy: na An­ty­lach tak jak w Bre­ta­nii, jest dia­lekt i jest ję­zyk fran­cu­ski. Ale to nie­praw­da, po­nie­waż Bre­toń­czy­cy nie uwa­ża­ją się za gor­szych od Fran­cu­zów. Bre­toń­czy­cy nie zo­sta­li ucy­wi­li­zo­wa­ni przez Bia­łych.

Nie chcąc mno­żyć ele­men­tów, ry­zy­ku­je­my, że nie uda nam się okre­ślić sed­na spra­wy; nie­mniej waż­ne jest, by po­wie­dzieć Czar­ne­mu, że po­sta­wa ze­rwa­nia ni­g­dy ni­ko­go nie ura­to­wa­ła; to praw­da, że mu­szę uwol­nić się od te­go, kto mnie du­si, bo fak­tycz­nie nie mo­gę od­dy­chać, lecz nie­zdro­we jest prze­szcze­pia­nie na płasz­czy­znę fi­zjo­lo­gicz­ną (me­cha­nicz­na trud­ność w od­dy­cha­niu) ele­men­tu psy­cho­lo­gicz­ne­go (nie­moż­ność roz­wo­ju).

Co to zna­czy? Po pro­stu to: kie­dy An­tyl­czyk z ty­tu­łem ma­gi­stra fi­lo­zo­fii oświad­cza, że nie przy­stą­pił do eg­za­mi­nu na agréga­tion, po­da­jąc ja­ko po­wód swój ko­lor skó­ry, mó­wię, że fi­lo­zo­fia ni­g­dy ni­ko­go nie ura­to­wa­ła. Kie­dy in­ny za wszel­ką ce­nę chce mi udo­wod­nić, że Czar­ni są rów­nie in­te­li­gent­ni jak Bia­li, mó­wię: tak­że in­te­li­gen­cja ni­g­dy ni­ko­go nie ura­to­wa­ła, co jest praw­dą, bo je­śli w imię fi­lo­zo­fii czy in­te­li­gen­cji gło­si się rów­ność wszyst­kich lu­dzi, tak sa­mo w imię fi­lo­zo­fii i in­te­li­gen­cji de­cy­du­je się ich uni­ce­stwić.

Za­nim przej­dzie­my da­lej, wy­da­je nam się ko­niecz­ne, by po­wie­dzieć pew­ne rze­czy. Mó­wię tu­taj z jed­nej stro­ny o wy­alie­no­wa­nych (mi­sty­fi­ko­wa­nych) Czar­nych, a z dru­giej o nie mniej wy­alie­no­wa­nych (mi­sty­fi­ka­to­rzy i mi­sty­fi­ko­wa­ni) Bia­łych. Cho­ciaż tyl­ko Sar­tre i kar­dy­nał Ver­dier twier­dzą, że czas naj­wyż­szy skoń­czyć ze skan­da­lem czar­ne­go pro­ble­mu, mu­si­my skon­sta­to­wać, że to ich po­sta­wa jest nor­mal­na. My rów­nież mo­gli­by­śmy przy­to­czyć mnó­stwo źró­deł i cy­ta­tów na do­wód, że „uprze­dze­nie z po­wo­du ko­lo­ru skó­ry” jest fak­tycz­nie idio­ty­zmem, pod­ło­ścią, któ­rą na­le­ży wy­rwać z ko­rze­nia­mi.

Sar­tre tak za­czy­na Czar­ne­go Or­fe­usza: „Cze­góż to spo­dzie­wa­li­ście się, zdej­mu­jąc kne­bel, któ­ry za­my­kał te czar­ne usta? Że za­czną one śpie­wać wam po­chwa­ły? My­śle­li­ście, że gdy pod­nio­są się gło­wy, któ­re na­si oj­co­wie si­łą po­chy­li­li aż do zie­mi, wy­czy­ta­cie w ich oczach ad­o­ra­cję?”9. Nie wiem, ale za­pew­niam, że ten, kto bę­dzie szu­kał w mo­ich oczach cze­go­kol­wiek po­za nie­ustan­nym do­cie­ka­niem, stra­ci wzrok; nie ma w nich ani wdzięcz­no­ści, ani nie­na­wi­ści. A je­śli za­cznę krzy­czeć, mój krzyk wca­le nie bę­dzie czar­ny. Nie, z per­spek­ty­wy, któ­rą tu­taj przy­ję­li­śmy, nie ma czar­ne­go pro­ble­mu. A gdy­by na­wet był, Bia­łych ob­cho­dził­by je­dy­nie przez przy­pa­dek. Ta hi­sto­ria roz­gry­wa się w ciem­no­ści, więc świa­tło, któ­re przy­no­szę, bę­dzie mu­sia­ło do­trzeć do jej naj­dal­szych za­kąt­ków.

Dok­tor H.-L. Gor­don, le­karz w szpi­ta­lu psy­chia­trycz­nym Ma­tha­re w Na­iro­bi, w ar­ty­ku­le dla „Pres­se médi­ca­le” pi­sze o wschod­nich Afry­ka­nach: „Wy­so­ko za­awan­so­wa­ne tech­nicz­nie ob­ser­wa­cje prze­pro­wa­dzo­ne na pró­bie stu mó­zgów nor­mal­nych au­to­chto­nów – go­łym okiem i przy uży­ciu mi­kro­sko­pu – po­twier­dza­ją, że nie wy­stę­pu­je u nich mózg no­we­go ty­pu, cha­rak­te­ry­zu­ją­cy się, jak wia­do­mo, ko­mór­ka­mi w ostat­nim sta­dium roz­wo­ju”. I do­da­je: „Ilo­ścio­wo róż­ni­ca ta wy­no­si 14,8 pro­cent” (cy­tat za­po­ży­czo­ny u sir Ala­na Burn­sa10).

Mó­wi­li­śmy, że Mu­rzyn jest bra­ku­ją­cym ogni­wem mię­dzy mał­pą a czło­wie­kiem, bia­łym czło­wie­kiem, rzecz ja­sna; i do­pie­ro na sto dwu­dzie­stej stro­nie sir Alan Burns kon­klu­du­je: „Nie mo­że­my za­tem uwa­żać za na­uko­wo udo­wod­nio­ną teo­rię, we­dług któ­rej czar­ny czło­wiek stoi ni­żej w roz­wo­ju ani­że­li bia­ły lub po­cho­dzi od in­ne­go przod­ka”. Do­rzuć­my, że z ła­two­ścią mo­gli­by­śmy wy­ka­zać ab­sur­dal­ność twier­dzeń ta­kich jak to: „We­dług Pi­sma roz­dział ras bia­łych i czar­nych bę­dzie trwał w nie­bie, ja­ko i na zie­mi, a tu­byl­cy, któ­rzy wej­dą do Kró­le­stwa Nie­bie­skie­go, zo­sta­ną od­dzie­le­ni i skie­ro­wa­ni do spe­cjal­nych miesz­kań Oj­ca, o któ­rych wspo­mi­na No­wy Te­sta­ment”. Al­bo: „Je­ste­śmy na­ro­dem wy­bra­nym, po­patrz na od­cień na­szej skó­ry, in­ni są czar­ni lub żół­ci z po­wo­du ich grze­chów”.

Jak wi­dać, po­wo­łu­jąc się na czło­wie­czeń­stwo, po­czu­cie god­no­ści, mi­łość, mi­ło­sier­dzie, ła­two mo­gli­by­śmy udo­wod­nić czy skło­nić do przy­zna­nia, że Czar­ny jest rów­ny Bia­łe­mu. Nasz cel jest jed­nak zu­peł­nie in­ny: chce­my po­móc Czar­ne­mu wy­zwo­lić się z ca­łe­go ar­se­na­łu kom­plek­sów wy­ro­słych na grun­cie sy­tu­acji ko­lo­nial­nej. Pan Achil­le, pro­fe­sor w Ly­cée du Parc w Lyonie, w swo­im wy­kła­dzie po­dzie­lił się oso­bi­stą hi­sto­rią. Jest to po­wszech­nie zna­na hi­sto­ria. Nie­wie­lu Czar­nych, któ­rzy miesz­ka­ją we Fran­cji, jej nie prze­ży­ło. Ja­ko ka­to­lik wy­brał się na stu­denc­ką pielg­rzym­kę. Ksiądz, wi­dząc brą­zo­we­go w swo­jej gru­pie, zwró­cił się do nie­go: „Ty dla­cze­go opu­ścić wiel­ka sa­wan­na i przy­je­chać do nas?”. Tak za­gad­nię­ty, ucie­ki­nier z wiel­kiej sa­wan­ny udzie­lił bar­dzo grzecz­nej od­po­wie­dzi i to nie on po­czuł się za­że­no­wa­ny. Nie­po­ro­zu­mie­nie wy­wo­ła­ło śmiech, po czym piel­grzym­ka ru­szy­ła w dal­szą dro­gę. Lecz je­śli za­sta­no­wi­my się przez chwi­lę, zo­ba­czy­my, że fakt, iż ksiądz mó­wił ła­ma­ną fran­cusz­czy­zną, pro­wa­dzi do róż­nych spo­strze­żeń:

1. „Znam Czar­nych; trze­ba zwra­cać się do nich ła­god­nie, mó­wić o ich kra­ju; trze­ba umieć z ni­mi roz­ma­wiać, o to cho­dzi. Niech pan zo­ba­czy…”. Wca­le nie prze­sa­dza­my: Bia­ły mó­wią­cy do Mu­rzy­na za­cho­wu­je się do­kład­nie tak jak do­ro­sły wo­bec dziec­ka, a więc miz­drzy się, mru­czy, przy­mi­la, spiesz­cza. Za­ob­ser­wo­wa­li­śmy to nie raz, lecz set­ki ra­zy, a na­sze ob­ser­wa­cje nie do­ty­czy­ły Bia­łych tej czy in­nej ka­te­go­rii; dba­jąc o pod­sta­wo­wy obiek­ty­wizm, po­sta­no­wi­li­śmy prze­ba­dać to zja­wi­sko u le­ka­rzy, funk­cjo­na­riu­szy po­li­cji, wła­ści­cie­li firm w miej­scu pra­cy. Ktoś mógł­by po­wie­dzieć, za­po­mi­na­jąc o na­szym ce­lu, że po­win­ni­śmy skie­ro­wać uwa­gę gdzie in­dziej, że są Bia­li, któ­rzy nie miesz­czą się w tym opi­sie.

Od­po­wie­my na to, że przed­mio­tem na­szej kry­ty­ki są mi­sty­fi­ko­wa­ni i mi­sty­fi­ka­to­rzy, wy­alie­no­wa­ni, i że na­wet je­śli zda­rza­ją się Bia­li o zdro­wym sto­sun­ku do Czar­nych, to wła­śnie ta­kie przy­pad­ki po­mi­nie­my. Prze­cież je­śli wą­tro­ba mo­je­go pa­cjen­ta funk­cjo­nu­je jak na­le­ży, nie zna­czy to, że ner­ki są zdro­we. Uznaw­szy, że wą­tro­ba jest w nor­mie, zo­sta­wię ją, co jest nor­mal­ne, i zaj­mę się ner­ka­mi; w tym przy­pad­ku to ner­ki są cho­re. Co ozna­cza, że obok lu­dzi nor­mal­nych, któ­rzy we­dług ludz­kiej psy­cho­lo­gii za­cho­wu­ją się zdro­wo, są też lu­dzie za­cho­wu­ją­cy się – we­dług psy­cho­lo­gii nie­ludz­kiej – pa­to­lo­gicz­nie. Tak się skła­da, że ist­nie­nie lu­dzi te­go ga­tun­ku do­pro­wa­dzi­ło do wie­lu zja­wisk, do któ­rych za­ni­ku chce­my przy­czy­nić się tą pra­cą.

Ta­kie zwra­ca­nie się do Mu­rzy­nów to wy­cho­dze­nie im na­prze­ciw, ośmie­la­nie ich, to uła­twia­nie im zro­zu­mie­nia nas, do­da­wa­nie od­wa­gi…

Wie­dzą o tym le­ka­rze w przy­chod­niach. Do dwu­dzie­stu eu­ro­pej­skich cho­rych po­wie­dzą: „Pro­szę usiąść… Z czym Pan przy­cho­dzi?… Co Pa­nu do­le­ga?…”. Zja­wia się Mu­rzyn czy Arab: „Sia­daj, chło­pie… Co się dzie­je?… Gdzie cię bo­li?”. A cza­sa­mi na­wet: „Ty, co ci jest?”.

2. Zwra­ca­nie się w ła­ma­nym ję­zy­ku do Mu­rzy­na ob­ra­ża go, bo ozna­cza, że to on mó­wi ła­ma­nym ję­zy­kiem. Ktoś mógł­by po­wie­dzieć, że nie ma w tym in­ten­cji, za­mia­ru ob­ra­że­nia. Zgo­da, ale wła­śnie brak in­ten­cji, bez­ce­re­mo­nial­ność, non­sza­lan­cja, ta ła­twość, z ja­ką się go kla­sy­fi­ku­je, za­my­ka, pry­mi­ty­wi­zu­je, od-cy­wi­li­zo­wu­je, jest ob­raź­li­wa.

Ten, kto zwra­ca się w ła­ma­nym ję­zy­ku do ko­lo­ro­we­go czy Ara­ba i nie wi­dzi w tym nic nie­sto­sow­ne­go, uchy­bia­ją­ce­go, za­pew­ne ni­g­dy się nad tym nie za­sta­na­wiał. Oso­bi­ście, nie­jed­no­krot­nie czu­li­śmy, w któ­rym mo­men­cie roz­mo­wy z pa­cjen­tem po­su­wa­my się za da­le­ko…

W obec­no­ści sta­rej, sie­dem­dzie­się­cio­trzy­let­niej wie­śniacz­ki, upo­śle­dzo­nej umy­sło­wo i z po­stę­pu­ją­cą de­men­cją, czu­ję na­gle, że tra­cę wraż­li­wość. Fakt, że do­sto­so­wu­ję mój ję­zyk do de­men­cji, do upo­śle­dze­nia umy­sło­we­go, że „po­chy­lam się” nad tą nie­szczę­sną sta­rusz­ką, że zni­żam się do jej po­zio­mu, by po­sta­wić dia­gno­zę, jest wi­do­mym zna­kiem pod­da­nia się w mo­ich re­la­cjach z ludź­mi.

Ktoś po­wie, że je­stem ide­ali­stą. Ależ nie, to in­ni za­cho­wu­ją się pod­le. Oso­bi­ście za­wsze zwra­cam się do Ara­bów w po­praw­nej fran­cusz­czyź­nie i jak do­tąd za­wsze by­łem zro­zu­mia­ny. Od­po­wia­da­ją mi, jak po­tra­fią, ale ja od­rzu­cam ja­ką­kol­wiek for­mę pa­ter­na­li­zmu.

– Wi­taj, przy­ja­cie­lu! Co bo­li? No, zo­bacz­my. Brzuch? Ser­ce?

…Z lek­kim ak­cen­tem, któ­ry cho­rzy w szpi­ta­lach zna­ją aż za do­brze.

Je­śli od­po­wia­da­ją mniej wię­cej w ten sam spo­sób, ma­my czy­ste su­mie­nie. „Wi­dzi pan, mia­łem ra­cję. Oni już ta­cy są”.

W prze­ciw­nym wy­pad­ku trze­ba scho­wać swo­je ni­by­nóż­ki i za­cho­wać się jak męż­czy­zna. Ca­ła kon­struk­cja się wa­li. Czar­ny, któ­ry mó­wi: „Nie je­stem pań­skim przy­ja­cie­lem, pa­nie dok­to­rze…”. Ku­beł zim­nej wo­dy.

Ale mu­si­my zejść jesz­cze ni­żej. Je­steś w ka­wiar­ni, w Ro­uen lub w Stras­bur­gu, za­uwa­żył cię, nie­ste­ty, sta­ry pi­ja­czy­na. Na­tych­miast do­sia­da się do two­je­go sto­li­ka: „Ty Afry­ka, tak? Da­kar, Ru­fi­sque, bur­de­le, ko­bie­ty, knaj­py, man­go, ba­na­ny…”. Wsta­jesz i od­cho­dzisz; na po­że­gna­nie ob­rzu­ca cię gra­dem obelg: „Ty bru­da­sie, w bu­szu nie rżną­łeś ta­kie­go waż­nia­ka, czar­nu­chu je­den!”.

Pan Man­no­ni opi­sał zja­wi­sko, któ­re na­zwał kom­plek­sem Pro­spe­ra. Wró­ci­my do je­go od­kryć, gdyż po­zwo­lą nam zro­zu­mieć psy­cho­lo­gię ko­lo­nia­li­zmu. Jed­nak już te­raz mo­że­my stwier­dzić:

Mó­wie­nie ła­ma­nym ję­zy­kiem wy­ra­ża ideę: „Masz zo­stać tam, gdzie je­steś”.

Spo­ty­kam Niem­ca czy Ro­sja­ni­na mó­wią­ce­go sła­bo po fran­cu­sku. Za po­mo­cą ge­stów sta­ram się udzie­lić mu in­for­ma­cji, o któ­rą pro­sił, ale ro­biąc to, nie za­po­mi­nam, że po­sia­da wła­sny ję­zyk, kul­tu­rę i że w swo­im kra­ju jest, być mo­że, ad­wo­ka­tem lub in­ży­nie­rem. W każ­dym ra­zie jest ob­cy w mo­jej spo­łecz­no­ści i je­go nor­my mu­szą róż­nić się od na­szych.

Z Czar­nym jest zu­peł­nie ina­czej. On nie po­sia­da kul­tu­ry, cy­wi­li­za­cji ani „dłu­giej prze­szło­ści hi­sto­rycz­nej”.