Depresja nastolatka. Możesz pomóc! Poradnik dla rodziców ebook

Projekt okładki i stron tytułowych Robert Kempisty

Redakcja i korekta Karolina Kuć Elżbieta Steglińska

Dyrektor projektów wydawniczych Maciej Marchewicz

Projekt graficzny, skład, łamanie wersji do druku, przygotowanie grafik TEKST Projekt

ISBN 9788380791626

Copyright © Bogna Białecka Copyright © Fronda PL Sp. z o.o. Warszawa 2025

jest marką wydawnictwa Fronda

Wydawca

Fronda PL, Sp. z o.o.

ul. Łopuszańska 32

02-220 Warszawa

tel. 22 836 54 44, 22 877 37 35

faks 22 877 37 34

e-mail: [email protected]

www.wydawnictwofronda.pl

www.facebook.com/FrondaWydawnictwo

www.twitter.com/Wyd_Fronda

Przygotowanie wersji elektronicznej

Epubeum

Szanowni Państwo,

gdy piszę te słowa, statystyki dotyczące depresji wśród dzieci i młodzieży są zatrważające. Badania, które przeprowadziła nasza fundacja w 2022 roku, wykazały, że jedno dziecko na 20 wymaga pomocy psychiatrycznej, a co trzecie zmaga się z nastrojami depresyjnymi.

Z tego powodu przeciwdziałanie depresji jest dziś tak palącą potrzebą również w odniesieniu do dzieci.

Tymczasem poradnie zdrowia psychicznego pękają w szwach, psychiatrów dziecięcych brakuje nawet w dużych miastach, a kolejki do kompetentnych psychologów są olbrzymie. Coraz więcej badań wskazuje też, że farmakoterapia, którą często stosuje się jako jedyną formę pomocy, sama w sobie przynosi młodym pacjentom tylko niewielką ulgę.

Dlatego, drodzy Rodzice, to właśnie dla Was powstał niniejszy poradnik. Wyjaśniam w nim mechanizmy powstania depresji, wskazuję, jak ją rozpoznać i czym różni się od chandry czy nastoletnich wahań nastroju.

Ważną częścią poradnika jest również ukazanie silnych związków między depresją a zanurzeniem w świat cyfrowy, które jest dziś codziennością większości polskich nastolatków.

Przede wszystkim jednak w niniejszym poradniku znajdą Państwo konkretne rady, jak własnymi siłami można mądrze i odpowiedzialnie wesprzeć dziecko w wydostawaniu się z błędnego koła marazmu i smutku. Zadają one kłam powszechnemu, niezwykle szkodliwemu przekonaniu, że w przypadku depresji rodzice powinni zostawić wszystko specjalistom i najlepiej byłoby, gdyby nie wtrącali się w proces terapeutyczny.

Organizm człowieka jest jak orkiestra – gdy jeden instrument zaczyna fałszować, burzy się harmonia całości, ale tak jak w przypadku każdej choroby zadbanie o ogólne lepsze funkcjonowanie organizmu przynosi pozytywne rezultaty w leczeniu depresji.

Jestem przekonana, że dzięki tym prostym, a jednocześnie mądrym sposobom, dostosowanym do stanu psychicznego, w jakim aktualnie znajduje się nasza pociecha, również Wy, drodzy Rodzice, wyzwolicie się z poczucia bezradności i rozpaczy, które tak destrukcyjnie wpływa na życie całej rodziny.

Zawarte w poradniku rady mogą też służyć Rodzicom, których dzieci nie cierpią na depresję. W takim przypadku wskazówki dotyczące zdrowia psychicznego będą pełniły funkcję profilaktyczną.

Bogna Białecka

Prezes Fundacji Edukacji Zdrowotnej i Psychoterapii

Wprowadzenie

Alarmujące dane

Wnioski płynące ze wszystkich dostępnych badań opisujących stan psychiczny młodych Polaków są bardzo niepokojące. Wynika z nich, że lawinowo rośnie liczba zachorowań na depresję wśród dzieci i młodzieży. Dramatycznie wzrasta także liczba prób samobójczych wśród najmłodszego pokolenia Polaków.

Badania polskich nastolatków przeprowadzone przez naszą fundację wykazały, że młodzi Polacy są smutni, przygnębieni, rozdrażnieni, niepokojąco często myślą o śmierci, a jutro napawa ich przerażeniem.

Również wnioski płynące z kolejnego przeprowadzonego przez naszą fundację w grudniu 2021 r. badania poziomu depresyjności u polskich nastolatków nie napawają optymizmem. Wynika z nich, że w badanej grupie młodzieży 5% nastolatków wykazuje symptomy świadczące o depresji, natomiast poważnie obniżony nastrój1 ma aż 34,3% dzieci2.

Alarmująco brzmią też dane gromadzone przez Narodowy Fundusz Zdrowia. Wynika z nich, że w 2023 roku liczba pacjentów poniżej 18. roku życia, którym udzielono świadczeń w związku z depresją jako rozpoznaniem głównym lub współwystępującym wyniosła ponad 32 tysiące osób! To gigantyczny wzrost – dla porównania można podać, że w 2020 r. takich pacjentów było nieco ponad 14 tys., a w 2013 – niecałe 7 i pół tysiąca3.

B. Białecka, Etat w sieci 2.0. Zdrowie psychiczne polskich nastolatków w nauce zdalnej, raport FEZiP 2021, s. 5.

Nikt nie ma już dziś wątpliwości, że depresja jest chorobą cywilizacyjną, a liczne badania pokazują wprost, że za gwałtownym wzrostem zachorowań na to schorzenie stoi tryb życia współczesnego człowieka.

Do depresji przyczynia się:

☹ złe odżywianie,

☹ nieodpowiednie nawadnianie organizmu,

☹ siedzący tryb życia,

☹ brak ruchu i przebywania na świeżym powietrzu,

☹ zbyt mało ekspozycji na światło słoneczne,

☹ wielogodzinne przesiadywanie przed ekranami,

☹ inwazja elektroniki,

☹ osłabienie znaczących pozytywnych więzi z innymi ludźmi,

☹ niepewność jutra,

☹ nieustanny stres.

Według badań najwięcej zachorowań występuje u osób między 15. a 30. rokiem życia. Kolejny szczyt przypada na osoby w wieku 60 lat i starsze4.

Chroniczne odwodnienie może przyczyniać się do występowania depresji. Więcej informacji o ogromnej roli, jaką dla funkcjonowania zarówno mózgu, jak i całego organizmu człowieka pełni odpowiedni nawodnienie, można znaleźć w przygotowanej przez naszą fundację broszurze „Potęga wody”. Można ją bezpłatnie pobrać ze strony:

www.edukacja-zdrowotna.pl.

Nie jesteśmy leniwi, tylko nie potrafimy ruszyć się z miejsca, niezależnie od tego, jak bardzo byśmy chcieli.

Dziewczyna 18 lat, Etat w sieci 3.0

Zeskanuj kod, by dowiedzieć się więcej

⬇

Jak rozpoznać depresję?

Istotą depresji jest niemoc

Najważniejsze, co musimy zrozumieć, to fakt, że człowiek w czasie epizodu depresyjnego jest autentycznie niezdolny do podjęcia jakiegokolwiek działania. To nie jest lenistwo czy prokrastynacja, ale rzeczywista niemoc. Nie da się jej przezwyciężyć, każąc dziecku czy nastolatkowi „wziąć się w garść”, „nie przesadzać”, „uśmiechnąć się” czy „dostrzec dobre strony”. To komunikaty, które mogą pogłębić problem. Jak zatem pomóc?

Przede wszystkim należy dobrze poznać mechanizmy depresji.

Sygnały ostrzegawcze

Jeśli widzimy, że dziecko przestało robić to, co dotychczas lubiło i co sprawiało mu przyjemność, twierdzi, że nic już nie przynosi mu przyjemności, zaczęło się gorzej uczyć, nie spotyka się ze znajomymi, przestaje się interesować czymś, co wcześniej bardzo je zajmowało, to warto zastanowić się, jaka jest tego przyczyna5.

J. Chatizow, Depresja i samobójstwa dzieci i młodzieży

Aby stwierdzić depresję, przez co najmniej dwa tygodnie (lub mniej, jeśli symptomy są bardzo intensywne) muszą występować dwa z objawów głównych i dwa z objawów dodatkowych.

Objawy podstawowe:

• obniżony nastrój,

• utrata zainteresowań i zdolności do odczuwania radości,

• zmniejszenie energii prowadzące do wzmożonej męczliwości i spadku aktywności.

Objawy dodatkowe:

• osłabienie koncentracji i uwagi,

• niska samoocena i brak wiary w siebie,

• poczucie winy i niskiej wartości (nawet w epizodach o łagodnym nasileniu),

• czarnowidztwo, pesymistyczne widzenie przyszłości,

• myśli i czyny samobójcze,

• zaburzenia snu,

• zmniejszony apetyt6.

Ryzyko wystąpienia depresji w ciągu całego życia wynosi 8–12 proc. Rośnie ono wraz z wiekiem, choć choroba może wystąpić też u dzieci w wieku przedszkolnym7.

By rozpoznać depresję, musi być spełnionych kilka warunków:

• występują minimum cztery objawy,

• symptomy utrzymują się co najmniej dwa tygodnie przez większą część dnia,

• objawy powodują cierpienie,

• funkcjonowanie chorego jest utrudnione i ten fakt jest widoczny dla innych.

Młodzież:

Bardzo często:

• problemy z koncentracją i pamięcią (niezdolność skupienia uwagi i zapominanie),

• lęk, niepokój, napięcie,

• drażliwość lub wręcz agresja,

• uczucie wewnętrznej pustki, wypalenia,

• depresyjna ocena przeszłości, teraźniejszości i przyszłości,

• autoagresja (np. cięcie się),

• bóle głowy, kręgosłupa, brzucha, ucisk w klatce piersiowej, zaparcia,

• izolacja (wycofanie z kontaktów społecznych).

Zeskanuj kod, by dowiedzieć się więcej

⬇

Często:

• brak odczuwania przyjemności,

• brak energii do działania, spowolnienie ruchów,

• obniżona samoocena,

• poczucie winy,

• myśli samobójcze,

• brak apetytu lub wzmożony apetyt,

• bezsenność lub nadmierna senność.

Dzieci:

Bardzo często:

• lęk, niepokój, napięcie,

• drażliwość,

• bóle głowy, kręgosłupa, brzucha, ucisk w klatce piersiowej, zaparcia,

• izolacja (wycofanie z kontaktów społecznych).

Często:

• problemy z koncentracją i pamięcią (niezdolność skupienia uwagi i zapominanie),

• uczucie wewnętrznej pustki, wypalenia,

• depresyjna ocena przeszłości, teraźniejszości i przyszłości8.

Depresja czy coś innego?

Zawsze należy rozważyć, czy objawy przypisywane depresji nie są spowodowane innymi chorobami lub czynnikami.

Dlatego tak ważne jest postawienie właściwej diagnozy! Może okazać się, że nastroje depresyjne ustąpią wraz z podjęciem prawidłowego leczenia pierwotnej przyczyny. I odwrotnie – w przypadku błędnej diagnozy nie pomogą ani leki przeciwdepresyjne, ani psychoterapia, bo problem leży gdzie indziej.

Choroby somatyczne, których skutkiem ubocznym mogą być objawy depresyjne:

• choroby układu hormonalnego: choroba Addisona, choroba Cushinga, nadczynność i niedoczynność tarczycy/przytarczyc, hiperaldosteronizm, wahania hormonalne związane z miesiączką;

• choroby zakaźne i zapalne: zespół nabytego niedoboru odporności, mononukleoza, gruźlica, zapalenie płuc, reumatoidalne zapalenie stawów, zespół suchości, toczeń rumieniowaty układowy, zapalenie tętnic skroniowych;

• choroby układu nerwowego: urazy, guzy, nowotwory, choroby naczyniowe mózgu, neuroinfekcje, choroba Parkinsona, choroba Huntingtona, choroba Wilsona, migrena, padaczka, stwardnienie rozsiane, narkolepsja, zespół obturacyjnego bezdechu sennego, postępujące porażenie nadjądrowe;

• niedobory witaminowe: witaminy D, C, kwasu foliowego, niacyny, tiaminy, kobalaminy;

• pozostałe choroby: nowotwory, choroby układu krążenia, układu oddechowego, porfiria, okres pooperacyjny, choroby nerek, mocznica, zespół Klinefeltera10.

Warto pamiętać, że nie ma jednoznacznego standardu dla psychiatrów, który by odpowiadał na pytanie co robić, jeśli symptomy depresyjne są wynikiem chorób somatycznych:

Farmakoterapia depresji na podłożu somatycznym budzi kontrowersje. Według jednego stanowiska zasadnicze znaczenie ma leczenie choroby podstawowej, a leczenie depresji uzależnia się od aktualnego stanu psychicznego – odstawia się leki przeciwdepresyjne po ustąpieniu depresji. Według innych chorobę somatyczną należy traktować jedynie jako czynnik wyzwalający i leczyć depresję zgodnie z zasadami postępowania w stwierdzonej postaci depresji11.

Zeskanuj kod, by dowiedzieć się więcej

⬇

Jednocześnie należy być świadomym, że różnego typu leki same w sobie mogą powodować stany depresyjne.

Depresja może być też wywołana przez różne leki i substancje chemiczne. Niektóre z nich obejmują leki powszechnie stosowane w leczeniu chorób somatycznych, między innymi:

• przeciwbólowe i przeciwzapalne (benzydamina, ibuprofen, indometacyna, leki opioidowe),

• przeciwbakteryjne i przeciwwirusowe (ampicylina, acyklowir, nifurantonina, streptomecyna, tetracykliny),

• przeciwgrzybicze (ketokonazol, klotrimazol, metronidazol),

• nasercowe (betanidyna, dizopyramid, gwanitydyna, hydralazyna, klonidyna, metylodopa, naparstnica, propranolol),

• często stosowane w neurologii (amantadyna, baklofen, bromokryptyna, lewodopa, karbamazepina, tetrabenazyna),

• psychotropowe (butyrofenony, fenotiazyny),

• uspokajające i nasenne (barbiturany, benzodiazepiny, wodzian chloralu),

• steroidowe i hormonalne (kortykosteroidy, prednizon, doustna antykoncepcja hormonalna),

• psychostymulujące i hamujące łaknienie (amfetamina, fenfluramina, fenmetrazyna)12.

Związki między depresją a nowymi technologiami: Zespół Stresu Elektronicznego

Zespół stresu elektronicznego daje podobne objawy co depresja. Jeśli dziecko lub nastolatek spędza zbyt dużo czasu przed ekranem, szczególnie wieczorem lub w nocy, pojawiają się zaburzenia snu, co z kolei powoduje drażliwość, problemy z koncentracją uwagi i pamięcią, obniżony nastrój, zmniejszenie energii. Łączy się on ponadto z utratą zainteresowań i zdolności odczuwania radości. Rekomendowanym podejściem terapeutycznym dla zespołu stresu elektronicznego jest detoks cyfrowy13. Dopiero po przebyciu detoksu można podejmować dalsze działania terapeutyczne.

Oprac. FEZiP na podstawie: V. Dunckley, Odnowa. Wymieć śmieci z mózgów dzieci, Kornice 2022.

Liczne badania potwierdziły, że istnieje ścisły związek między nadmiernym korzystaniem z ekranów a depresją. Dzieje się tak m.in. z powodu rozregulowania poziomu serotoniny i dopaminy, co z kolei powoduje, że dziecko lub nastolatek coraz częściej sięga po elektronikę, która na chwilę podnosi nastrój. Rodzice widząc, że smartfon pociesza dziecko, nie chcą ograniczać czasu spędzanego przed ekranem, a to pogłębia problem.

Depresja znacznie częściej występuje u osób uzależnionych i nadmiernie korzystających z Internetu niż u ludzi korzystających z wirtualnego świata umiarkowanie i bez objawów uzależnienia14. Związek ten jest silniejszy dla mężczyzn niż kobiet i objawia się intensywniej u osób młodszych15.

Badania wykazały, że:

• im więcej mediów społecznościowych typu Facebook czy Instagram, tym większa depresyjność i niezadowolenie z własnego życia16. Wynika to ze zjawiska psychologicznego polegającego na porównywaniu społecznym, które w przypadku takich platform opiera się na fałszywych danych, gdyż przedstawiają one wyidealizowany obraz życia korzystających z nich użytkowników. W ten sposób rodzi się przekonanie, że inne osoby wiodą zdecydowanie lepsze życie niż my sami17;

• istnieją związki między depresją a wielozadaniowością, czyli równoczesnym korzystaniem z wielu urządzeń i aplikacji;

• nadmierna częstotliwość grania w gry elektroniczne pogłębia nastroje depresyjne oraz niepokój18.

Zeskanuj kod, by dowiedzieć się więcej

⬇

Pokolenie iGen (iGen – internet generation, czyli internetowe pokolenie, w nawiązaniu do nazwy „iPhone”) jest na krawędzi najpoważniejszego od dziesięcioleci kryzysu zdrowia psychicznego. Smartfony nie czynią młodych ani mądrymi, ani szczęśliwymi – wręcz przeciwnie: ograniczają sukcesy szkolne i za pośrednictwem internetowych mediów społecznościowych pogarszają samopoczucie, obniżają satysfakcję oraz prowadzą do bardziej negatywnych afektów, jak lęk i depresja. Mówi się nawet o facebookowej czy smartfonowej depresji. Brytyjscy badacze wykazali podwojenie przypadków depresji u osiemnastoletnich dziewcząt, jeśli w wieku 13 lat codziennie spędzały one 3 godziny na korzystaniu z mediów, a liczba samobójstw w latach 2007–2015 podwoiła się19.

M. Więczkowska, Smartfonowa depresja

Zeskanuj kod, by dowiedzieć się więcej

⬇

Więcej informacji o zagrożeniach związanych ze światem cyfrowym, na które narażone są nasze dzieci, znajdą Państwo w przygotowanych przez naszą fundację poradnikach: „Dzieci w wirtualnej sieci” przeznaczonym dla rodziców młodszych dzieci, oraz „Nastolatki w wirtualnym tunelu” skierowanym do rodziców nastolatków. Obie publikacje są bezpłatnie dostępne na naszej stronie www.edukacja-zdrowotna.pl.

Kiedy do szpitala?

Zagrożenie samobójstwem to sytuacja, w której należy natychmiast szukać pomocy.

Natychmiast zawieź dziecko do szpitala lub wezwij karetkę pogotowia, jeśli:

• otrzymałeś jasny komunikat, że zamierza sobie odebrać życie,

• masz uzasadnione podejrzenie, że chce podjąć próbę samobójczą, np. widzisz nagromadzone leki, listy pożegnalne, rozdawanie cennych przedmiotów, z którymi było emocjonalnie związane,

• gdy udało się udaremnić próbę samobójczą, nawet jeśli podejrzewamy, że nie była podjęta z rzeczywistym zamiarem odebrania sobie życia, lecz chęcią przyciągnięcia uwagi czy manipulacją.

Jeżeli mamy podejrzenia o myślach samobójczych dziecka, lecz nie jest to ewidentne, można na początek skontaktować się ze specjalistami z „Życie warte jest rozmowy” – https://zwjr.pl/konsultacje-dla-rodzicow.

Sygnały świadczące o tym, że dziecko ma myśli samobójcze:

• interesuje się tematyką śmierci i samobójstw, przegląda strony internetowe na ten temat,

• zamieszcza w mediach społecznościowych wpisy mówiące o chęci odebrania sobie życia,

• mówi wprost o chęci targnięcia się na swoje życie,

• deklaruje, że wszystkim byłoby lepiej, gdyby nie żyło,

• rozdaje swoje ubrania, książki, przedmioty, do których jest przywiązane emocjonalnie (nie chodzi o sprzątanie i wyrzucanie rzeczy niepotrzebnych, z których się wyrosło),

• gromadzi przedmioty potencjalnie przydatne do podjęcia próby samobójczej, takie jak np. tabletki, sznur, żyletki.

Czynniki, które mogą zwiększyć ryzyko podjęcia próby samobójczej:

• impulsywność, podejmowanie decyzji pod wpływem chwili,

• próby samobójcze w przeszłości,

• stosowanie alkoholu, narkotyków, dopalaczy,

• traumatyczne doświadczenia związane z przeżyciem wstydu (przemoc rówieśnicza, zawód miłosny, poważne problemy szkolne),

• próby samobójcze lub samobójstwa w otoczeniu (rodzina, szkoła, znajomi).

• efekt Wertera — zjawisko znane od czasu, gdy po opublikowaniu przez Johanna Wolfganga von Goethego powieści „Cierpienia młodego Wertera” wzrosła liczba prób samobójczych. Opisuje sytuację, gdy po nagłośnieniu przypadku targnięcia się na swoje życie przez jakąś osobę wzrasta liczba takich przypadków.

Nie lekceważ myśli samobójczych

Nie lekceważ sygnałów świadczących o myślach samobójczych. Jeżeli masz najmniejsze podejrzenie zagrożenia samobójstwem, dzwoń na linie pomocowe wymienione na kolejnej stronie lub zawieź dziecko do szpitala.

Jednym z najpopularniejszych mitów związanych z depresją jest przekonanie, że gdy wprost zapytamy o myśli samobójcze, to je zasugerujemy, jeśli wcześniej one nie występowały. Nie ma w tym stwierdzeniu ani grama prawdy. Bezpośrednie pytanie: „Czy masz myśli samobójcze?” nie sprawi, że uzyskamy odpowiedź: „Nie miałam, ale jak mi o tym powiedziałeś, to stwierdziłam, że to dobry pomysł”. Co więcej, zapytanie wprost może dać ulgę. Osoby cierpiące często same boją się lub wstydzą mówić o takich myślach. Bezpośrednie pytanie daje wytchnienie, bo chorzy czują, że wreszcie mogą o tym komuś powiedzieć20.

A. Duman, Depresja. Jak pokonać śmiertelny smutek

Zeskanuj kod, by dowiedzieć się więcej

⬇

Przypisy

1 Określenie poważnie obniżony nastrój oznacza, że u dziecka występują mniej niż cztery objawy depresji lub pojawiają się tylko symptomy z zakresu objawów dodatkowych.

2 B. Białecka, Etat w sieci 3.0. Zdrowie psychiczne polskich nastolatków w nauce zdalnej, raport FEZiP 2022, s. 14, https://www.edukacja-zdrowotna.pl/raport-nastolatki-3-0/, dostęp 11.12.2024.

3 Narodowy Fundusz Zdrowia, NFZ o zdrowiu. Depresja, 16.05.2024; Tabela 2.1: Struktura wieku i płci pacjentów, którym udzielono świadczenia z rozpoznaniem głównym lub współistniejącym depresji – F31.3–F31.6, F32, F33, F34.1, F34.8, F34.9, F38, F39 (2013–2023), dostęp 15.09.2024.

4 D. Gromnicka, Depresja. Jak pomóc sobie i bliskim, Warszawa 2022, s. 21.

5 J. Chatizow, Depresja i samobójstwa dzieci i młodzieży, Warszawa 2018, s. 39.

6 Źródło: M. Turno, One są wśród nas. Dziecko z depresją w przedszkolu i szkole, Warszawa 2010).

7 K. Wołoszyn-Hohol, Jak leczyć depresję, „Tygodnik Powszechny”, 2023, nr 7, s. 14.

8 Źródło: J. Chatizow, Depresja i samobójstwa dzieci i młodzieży, Warszawa 2018, s. 17–18.

9 K. Ziaja, Depresja – objawy i diagnostyka, http://neuropsychologia.org/depresja-objawy-i-diagnostyka, dostęp 16.11.24. Zob. też: J. Chatizow, Depresja i samobójstwa dzieci i młodzieży, Warszawa 2018, s. 43.

10 K. Ziaja, Depresja – objawy i diagnostyka, 23.02.2016, http://neuropsychologia.org/depresja-objawy-i-diagnostyka, dostęp 13.11.2024.

11 Cytat za: A. Kokoszka, Dział: Zaburzenia depresyjne, „Medycyna Praktyczna”, 13 sierpnia 2021, dostęp 10.11.2024.

12 J.R. Petit, Psychiatria ratunkowa, Wrocław 2007. Tab. 4–9.2, s.113

13 Por. V. Dunckley, Odnowa. Wymieć śmieci z mózgów dzieci, 2022.

14 M. Spitzer, Cyberchoroby, Słupsk 2016, s. 311–325.

15 C.M. Morrison, H. Gore, The relationship between excessive Internet use and depression: a questionnaire-based study of 1 319 young people and adults, „Psychopathology” 43, 2010, s. 121–126.

16 Por. E. Kross, P. Verduyn, E. Demiralp, J. Park, D.S. Lee, N. Lin, H. Shablack, J. Jonides, O. Ybarra, Facebook use predicts declines in subjective well-being in young adults, 2013, https://doi.org/10.1371/journal.pone.0069841, dostęp 18.02.2023; R. Kraut i in., Internet paradox. A social technology that reduces social involvement and psychological well-being?, „The American Psychologist” 53/9, 1998, s. 1017–1031; H.T. Chou, N. Edge, (2012), They are happier and having better lives than I am’: the impact of using Facebook on perceptions of others’ lives,„Cyberpsychology, Behavior and Social Networking”, 15(2), 2012, s. 117–121, dostęp 18.11.2024; C. Blease, Too many ‘friends, too few “likes”? evolutionary psychology and “Facebook Depression”, „Review of General Psychology”, 2015, 19 (1), s. 1-13.

17 M. Steers, R. Wickham, L. Acitelli, Seeing everyone else’s highlight reels: how Facebook usage is linked to depressive symptoms, „Journal of Social and Clinical Psychology”, 2014, 33, s. 701–731.

18 D.A. Gentile, H. Choo, A. Liau, T. Sim, D. Li, D. Fung, A. Khoo, Pathological video game use among youths: a two-year longitudinal study,„Pediatrics”, 2011, nr 127(2), https://doi.org/10.1542/peds.2010-1353, dostęp 18.02.23.

19 M. Więczkowska, Smartfonowa depresja, 24.04.2023, https://wp.naszdziennik.pl/2023-04-24/372001,smartfonowa-depresja.html, dostęp 29.11.2024.

20 A. Duman, Depresja. Jak pokonać śmiertelny smutek, Warszawa 2021, s. 126.