Dorastanie bez lęku. Ćwiczenia oparte na terapii ACT i mindfulness ebook

Przedmowa

Młodzi ludzie są przyszłością świata. To na nas, dorosłych, spoczywa odpowiedzialność za to, by pomóc im w realizacji ich potencjału, tak aby mogli kształtować przyszłość bogatą w witalność i sens. Podczas gdy lęk cicho szepcze: „Nie wychylaj się – tak będzie bezpieczniej”, opisany w tej książce proces akceptacji i uważności wzywa: „Żyj odważnie, spróbuj być najlepszą wersją siebie”. Chcielibyśmy, żeby do młodzieży dotarł ten drugi przekaz. 

Ćwiczenia proponowane w niniejszym poradniku opierają się na dwóch ważnych założeniach. Pierwsze z nich stanowi pełen współczucia przekaz skierowany do młodych: nie jesteście „popsuci”. Lęk stał się poważnym problemem, osiągając niespotykaną dotąd skalę. A to oznacza, że przestał być kwestią dotyczącą wyłącznie jednostki – jest zjawiskiem znacznie rozleglejszym. Do odczuwania lęku przez młodych ludzi mogą przyczyniać się pewne indywidualne skłonności biologiczne i rozwojowe, czynniki powiązane ze społecznościami lub społeczeństwami, w których oni żyją, a nawet globalne zagrożenia związane ze zmianami politycznymi i środowiskowymi. W przypadku wielu nastolatków lęk jest rezultatem połączenia owych zagrożeń wewnętrznych i zewnętrznych. To zaś oznacza, że proponowane przez nas rozwiązania również muszą być osadzone w szerokim kontekście. Źródeł lęku nie można szukać w samym młodym człowieku, lecz trzeba solidnie osadzić ten problem w kontekście jego uczenia się oraz społeczeństwa i społeczności, w których funkcjonuje.

Zgodnie z drugim założeniem lęk nie jest naszym wrogiem, lecz swego rodzaju komunikatem. Przez lata dominująca kultura wmawiała nam coś innego – przekonywała nas, że nad lękiem trzeba panować, że należy go ignorować, wygaszać i wyciszać. Tymczasem najnowsze badania pokazują, że kontrola często okazuje się problemem, a nie rozwiązaniem. Przekazując młodym ludziom taki nakaz kontroli, my, dorośli, wcale im nie pomagamy. Jeżeli lęk zaczyna się jako komunikat, że coś jest nie w porządku, jeśli zdaje się niebezpieczny lub niepokojący, to nie powinno nas dziwić, iż nastolatki nie potrafią tak po prostu go wyciszyć. Naszym zadaniem jest pomóc im nauczyć się, jak słuchać swojego wewnętrznego głosu i rozpoznawać komunikaty wymagające uwagi oraz jak nie bać się siebie i ufać własnym reakcjom. To pomoże im zrozumieć lęk, podejść ze współczuciem do własnych zmagań i pojąć, co zrobić, by ruszyć do przodu.

Autorzy tego poradnika korzystają z zasad terapii akceptacji i zaangażowania (ang. acceptance and commitment therapy, ACT), uwzględniając oba wskazane założenia, aby pomóc młodym ludziom zmagającym się z lękiem. Celem wspomnianej terapii jest wypracowanie elastyczności psychologicznej, czyli umiejętności robienia tego, na czym nam zależy, nawet gdy nasze myśli i uczucia podpowiadają, że jest to zbyt trudne. Kiedy lęk podsuwa nam przekonanie, że nasze myśli i uczucia są niebezpieczne, ACT przeciwstawia się mu za pomocą strategii pomagających słuchać, pogłębiać świadomość, decydować, czy dany komunikat jest rzeczywiście tym, na co wygląda, oraz sięgać do własnych wartości. Solidne dowody z badań naukowych potwierdzają skuteczność tej terapii w przypadku różnego rodzaju problemów związanych z lękiem – od lęku uogólnionego przez zaburzenie paniczne po zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne. W tym poradniku teoretyczne dowody na efektywność ACT zostały przełożone na język praktyki – podstawowe strategie, które pomogą młodym czytelnikom zrozumieć, jak się odwrócić od ograniczającego ich lęku i skupić na tym, by dobrze przeżyć życie.

Autorzy poradnika, doświadczeni klinicyści, poświęcili się pracy z młodymi osobami, aby pomóc im odmienić życie i dobrze żyć. Proponowane przez nich strategie zostały jasno opisane, więc młodzi odbiorcy nie będą mieli trudności ze zrozumieniem poszczególnych technik. Z kolei dorośli mogą wykorzystać tę książkę, by pomagać młodzieży. Czytelnicy poradnika najpierw dowiadują się, czym jest lęk, a następnie podążają krok po kroku ścieżką akceptacji, uważności i wartościowego działania.

W taką drogę warto wyruszyć.

dr Louise L. Hayes

Centre for Youth Mental Health, University of Melbourne

Do młodych czytelników

Trzymacie w ręku poradnik poświęcony radzeniu sobie z lękiem. Może sięgnęliście po niego sami, a może podsunął go wam ktoś, komu na was zależy. Tak czy inaczej mamy nadzieję, że jego lektura istotnie wam pomoże.

Nasz poradnik kierujemy do nastolatków zmagających się z lękiem. Lęk zazwyczaj objawia się w postaci myśli na temat jakichś przyszłych zdarzeń, na przykład: „Nic dobrego z tego nie wyniknie” czy „Kiedy tylko się odezwę, oni zaczną się śmiać”. Często towarzyszą mu też uczucia (np. obawa, nerwowość, a nawet smutek, złość czy wstyd) i doznania fizyczne (takie jak pocenie się dłoni, niepokój ruchowy, zawroty głowy i ból brzucha). Odczuwanie wielu takich doznań w związku z jakimś niebezpieczeństwem, które pojawia się właśnie w tej chwili (jak np. groźba wypadku samochodowego), nazywamy strachem. Z kolei lękiem jest to, co czujemy wówczas, gdy jesteśmy zestresowani lub przestraszeni, ale gdy nie grozi nam żadne bezpośrednie, realne niebezpieczeństwo.

Specjaliści od zdrowia psychicznego rozróżniają wiele rodzajów lęku, między innymi lęk uogólniony (martwienie się różnymi rzeczami), lęk społeczny (niepokojenie się tym, że inni ludzie o nas źle pomyślą lub że się skompromitujemy), napady paniki (nagłe pojawienie się intensywnych doznań cielesnych połączonych z obawą, że umieramy bądź tracimy kontrolę nad sytuacją), zaburzenie obsesyjno-kompulsyjne (powtarzające się, natrętne myśli i rytuały). W tej książce mniej interesują nas owe kategorie, gdyż ważniejsze jest dla nas to, w jaki sposób lęk objawia się w waszym życiu i jak może je zakłócać.

Nim przejdziecie do lektury naszego poradnika, chcielibyśmy wyjaśnić kilka istotnych kwestii. Przede wszystkim musicie wiedzieć, że lęk jest normalną ludzką emocją. To, iż go odczuwacie, nie oznacza, że w jakiś sposób odbiegacie od normy, że jesteście „popsuci” i wymagacie „naprawy”! Skąd to wiemy? Stąd, że lęk jest zjawiskiem zbyt powszechnym, by uznać go za coś nieprawidłowego. Każdy z nas czasami doświadcza lęku. Podobnie jak szczęście, ekscytację, radość, cierpienie, zakłopotanie, poczucie winy, wstyd i smutek lęk odczuwacie dlatego, że jesteście ludźmi, żywymi istotami intensywnie przeżywającymi życie.

Tak, bycie człowiekiem oznacza, że odczuwacie i będziecie odczuwać lęk, nie znaczy jednak, że macie pozwolić, by on sterował waszym życiem. Czasami nastolatki mimo lęku potrafią iść do przodu i robić to, co robić muszą. Nikt się nawet nie domyśla, że przepełnia je niepokój, gdyż na zewnątrz zdają się radzić sobie świetnie ze wszystkim. Zdarza się i tak, że czując zbliżający się lęk, automatycznie podejmują zakrojone na szeroką skalę działania, które pozwalają im uniknąć pełnych niepokoju myśli i uczuć. Większość z nas robi jedno i drugie – są momenty, kiedy mimo lęku idziemy do przodu, i takie, gdy zaczynamy za wszelką cenę unikać tego uczucia. Jeżeli zaliczacie się do osób, które bardzo wszystko przeżywają, to być może łapiecie się na tym, że unikacie konkretnych ludzi, miejsc lub sytuacji wywołujących w was lęk oraz robicie rzeczy pozwalające wam odsunąć na bok niepokojące myśli, emocje i doznania. Tego rodzaju mechanizmy radzenia sobie mogą przynieść krótkotrwałą ulgę, może się jednak okazać, że wymagają wyrzeczenia się wielu rzeczy w życiu.

Nauczymy was, jak przestać uciekać przed lękiem (ściganie się z nim jest męczące, gdyż lęk tkwi w nas, a trudno wyprzedzić samego siebie) – jak przestać walczyć z własnymi myślami i uczuciami oraz po prostu zabrać je ze sobą w podróż, jaką jest życie. Podejście, które stosujemy, opiera się na założeniach terapii akceptacji i zaangażowania (ang. acceptance and commitment therapy, ACT). Polega ono na akceptowaniu, bądź dopuszczaniu do siebie, wszystkich swoich myśli i uczuć, także tych trudnych i niechcianych, oraz mobilizowaniu się każdego dnia do tego, by pomimo owych myśli i uczuć robić to, co jest dla nas ważne i w czym odnajdujemy sens. Jest to ciężka praca, którą jednak warto wykonać. Coś o tym wiemy, ponieważ stosując to podejście, pomogliśmy setkom zmagających się z lękiem nastolatków, z którymi pracowaliśmy, skierować życie z powrotem na właściwe tory. Dzięki cierpliwości, ćwiczeniom i wsparciu innych osób wy także możecie tego dokonać! Wbrew temu, co może się wydawać, postawa życzliwości wobec siebie, wobec swoich zwykłych ludzkich uczuć i zwykłych ludzkich reakcji na owe uczucia naprawdę pomaga.

Jak korzystać z naszego poradnika

To proste: przeczytajcie kolejno wszystkie rozdziały i wykonajcie opisane w nich ćwiczenia! Poszczególne umiejętności wynikają jedna z drugiej, więc zalecamy, by z treścią poradnika zapoznawać się w zaproponowanym przez nas porządku. Po przeczytaniu opisu każdego ćwiczenia przemyślcie je, wykonajcie i dopiero potem przechodźcie do następnego. Chcemy, byście uczyli się poprzez wykonywanie ćwiczeń i obserwowanie zmian, jakie w was zachodzą. Wypróbujcie każde ćwiczenie, zanim przejdziecie dalej. Jeżeli czegoś zapomnicie, wróćcie do odpowiedniego rozdziału, by powtórzyć przedstawione tam wiadomości, i wykonajcie opisane tam ćwiczenia tyle razy, ile będzie trzeba. Praca z poradnikiem i wypróbowanie wszystkich ćwiczeń zabierze wam prawdopodobnie od siedmiu do dwunastu tygodni.

Na anglojęzycznej stronie internetowej powiązanej z niniejszą książką: http://www.newharbinger.com/41153 zamieściliśmy nagrania audio i inne przydatne materiały. Jeżeli pracujecie ze specjalistą, na przykład z psychologiem, powiedzcie mu o naszym poradniku i podzielcie się z nim pomysłami oraz ćwiczeniami tu opisanymi. Możecie też poinformować rodziców, że sięgnęliście po tę książkę, a jeśli chcecie – opowiedzieć im o ćwiczeniach, które wykonujecie. Komentarz dla rodziców znajduje się na kolejnej stronie.

Dobrze, bierzmy się do pracy!

Do rodziców

Niniejszy poradnik nie sprawi, że lęk waszego nastoletniego dziecka zniknie z dnia na dzień. To jest bowiem niemożliwe. Nasza książka pomoże jednak waszemu dziecku lepiej nawigować przez życiowe burze, a tym samym radzić sobie z lękiem. Jeżeli uznacie, że praca z poradnikiem to za mało i ono wciąż się męczy, dobrym rozwiązaniem może się okazać terapia dla niego i dla całej waszej rodziny bądź też zastosowanie leków przeciwlękowych. Jeśli wasze dziecko nie robi postępów, rozważcie poważnie takie opcje.

Do klinicystów

Jeżeli pracujecie z nastolatkami zmagającymi się z lękiem, to mamy nadzieję, że ćwiczenia opisane w naszym poradniku uzupełnią prowadzoną przez was terapię – że wykonywane czy to podczas sesji, czy to pomiędzy sesjami usprawnią przyswajanie nowych umiejętności przez młodych ludzi. Praca z każdą z siedmiu części książki zajmuje mniej więcej tydzień.