Dualizm przekonań ebook

Mojej żonie Magdzie

Podziękowania

Książka ta opracowana została na podstawie rozprawy doktorskiej przygotowanej pod opieką Adama Olszewskiego, któremu dziękuję w sposób szczególny. Podczas licznych spotkań poświęconych tej rozprawie omówiliśmy niemal każde zawarte w niej zdanie, a także wiele innych spraw. Nasze żywiołowe dyskusje uchroniły mnie przed wieloma błędami i niedociągnięciami. Za liczne rzeczowe uwagi dziękuję również recenzentowi rozprawy Stanisławowi Wszołkowi. Wyrazy wdzięczności kieruję również do Józefa Bremera, recenzenta pracy, któremu dziękuję także za wpływ, jaki wywarł na mnie podczas studiów filozoficznych.

Niniejsza książka zapewne nie powstałaby, gdyby nie świetne warunki do pracy naukowej, które w Katedrze Filozofii Prawa i Etyki Prawniczej UJ stworzył Jerzy Stelmach. Co więcej, myślę, że gdyby nie jego wykłady z filozofii, których słuchałem na drugim roku studiów prawniczych, moja przygoda z tą dyscypliną nigdy by się nie rozpoczęła. Jestem mu za to szczególnie wdzięczny.

Dziękuję również wszystkim, z którymi miałem przyjemność rozmawiać o pomysłach zawartych w tej książce: Bartoszowi Brożkowi, Wojciechowi Załuskiemu, Marcie Soniewickiej, Mateuszowi Hoholowi, Bartłomiejowi Kucharzykowi, Łukaszowi Kwiatkowi, Piotrowi Urbańczykowi oraz Bartoszowi Janikowi. Bartoszowi Brożkowi dziękuję ponadto za umożliwienie mi współpracy z Centrum Kopernika Badań Interdyscyplinarnych, co rozpoczęło trwającą już osiem lat przygodę – nie tylko intelektualną.

Niezmiernie dziękuję moim najbliższym, którzy wspierali mnie podczas pracy: moim Rodzicom, mojej córeczce Róży, a przede wszystkim mojej żonie Magdzie, która jest ze mną w najlepszy możliwy sposób i której dedykuję tę książkę. Wykorzystując tę okazję przepraszam ją również za to, że przygotowanie niniejszego opracowania trwało znacznie dłużej niż powinno.

Doubt is an unhappy and dissatisfied state from which we struggle to free ourselves and pass into a state of belief, while [the feeling of believing] is a calm and satisfactory state which we do not wish to avoid, or change into a belief in anything else. On the contrary, we cling not merely to believing, but to believing just what we do believe (...). The irritation of doubt causes a struggle to attain a state of belief. I shall term this struggle inquiry (...). With the doubt, therefore, the struggle begins, and with the cessation of doubt it ends.

Charles Sanders Peirce

Wprowadzenie

Zgodnie z wiodącym poglądem na przekonania, przyjmowanym w analitycznej filozofii umysłu oraz w naukach kognitywnych, stanowią one z jednej strony istotną, a z drugiej strony jednorodną kategorię stanów mentalnych. Przekonania są istotne, gdyż uważa się je za przyczyny oddziałujące na myślenie oraz działanie. Poszczególne zdolności poznawcze oraz zachowanie można zatem wyjaśnić, odwołując się do interakcji pomiędzy przekonaniami oraz innymi stanami mentalnymi. Kategoria przekonań ma być ponadto jednorodna, gdyż wszystkie przekonania uznaje się za postawy propozycjonalne, a więc psychologiczne relacje pomiędzy posiadającymi je osobami, a treścią owych postaw, która to treść przybierać ma zawsze formę językowego sądu. Oba te założenia dotyczące przekonań pochodzą, w gruncie rzeczy, z tak zwanej psychologii potocznej. W niniejszej pracy przyjęto założenie o istotnej roli przekonań w kontekście wyjaśnienia działania umysłu, lecz odrzucono założenie o jednorodności przekonań.

Celem niniejszej pracy jest obrona koncepcji, zgodnie z którą istnieją dwa typy przekonań: przekonania heurystyczne oraz przekonania normatywne. Oba typy przekonań posiadają odmienne cechy, jednak już w tym miejscu warto podkreślić, że kryterium odróżnienia stanowi ich umysłowa geneza. Przekonania heurystyczne wytwarzane są nieświadomie oraz automatycznie przez umysł intuicyjny, podczas gdy przekonania normatywne wytwarzane są świadomie i w sposób kontrolowany przez umysł analityczny. Główna teza niniejszej pracy nie ma charakteru pojęciowego – a więc nie dotyczy tego, jak potocznie rozumiane jest pojęcie przekonania – lecz dotyczy przekonań rozumianych przedmiotowo, a więc jako stanów mentalnych, odgrywających przyczynową rolę w myśleniu i działaniu. Istnieją jednak przesłanki, by twierdzić, że potoczne pojęcie przekonania odpowiada przekonaniom normatywnym, co będzie można zauważyć zwłaszcza w kontekście rozważań dotyczących psychologii potocznej prowadzonych w rozdziale II. Co również istotne, z uwagi na przyjęte kryterium odróżnienia wspomnianych dwóch typów przekonań, kluczową rolę w argumentacji na rzecz koncepcji dualizmu przekonań odgrywać będą analizy wyników badań prowadzonych w obszarze nauk kognitywnych.

W rozdziale I zaprezentowana zostanie zarysowana powyżej koncepcja dualizmu przekonań. Punktem wyjścia owej prezentacji będzie dyskusja dotycząca normatywności przekonań. Owa cecha przekonań związana jest z faktem, że ich główną rolą jest precyzyjne reprezentowanie rzeczywistości w umyśle posiadającej je osoby, co umożliwia skuteczne działanie oraz racjonalne myślenie. Proces wytwarzania przekonań podlegać ma więc regułom racjonalności, przykładowo regule: „powinno się być przekonanym jedynie o tym, co jest prawdą”. Jak się jednak okaże, nie wszystkie przekonania – nawet potencjalnie – mogą podlegać regułom racjonalności. Jedynie przekonania wytwarzane przez umysł analityczny – umożliwiający przeprowadzenie złożonego rozumowania o danym problemie – mogą być wytwarzane wskutek kierowania się owymi regułami. Dlatego też nazywane one będą „przekonaniami normatywnymi”. Natomiast przekonania heurystyczne, wytwarzane przez umysł intuicyjny, podlegają przede wszystkim tym regułom, które pozwalają na szybkie oraz skuteczne działanie. Dualizm przekonań dyskutowany będzie również w kontekście podstawowej cechy przypisywanej przekonaniom, czyli intencjonalności. W tym kontekście argumentowane będzie, że przyjmowane zazwyczaj w filozofii założenie o szczególnej roli analizy pojęciowej w kontekście badań nad przekonaniami należy w istotny sposób ograniczyć. Jako że koncepcja dualizmu przekonań zakłada realizm w odniesieniu do tej kategorii stanów mentalnych – czyli stanowisko, zgodnie z którym przekonania to faktycznie istniejące obiekty – w ostatniej części rozdziału koncepcja dualizmu przekonań zostanie zestawiona z wiodącymi, realistycznymi koncepcjami przekonań: koncepcją umysłu autonomicznego, reprezentacjonizmem oraz poznaniem ucieleśnionym. Umożliwi to bardziej precyzyjną charakterystykę przedmiotowej koncepcji.

W rozdziale II koncepcja dualizmu przekonań zostanie poddana analizie z perspektywy badań nad tak zwaną psychologią potoczną, czyli zdroworozsądkowym wyjaśnianiem oraz predykcją zachowania. Psychologia potoczna doczekała się szczególnego zainteresowania ze strony nauk kognitywnych, a znaczna część prowadzonych w związku z tą problematyką badań dotyczy tego, w jaki sposób wytwarzane są i przypisywane przekonania o stanach mentalnych innych osób. Argumentowane będzie, że zgodnie z najbardziej przekonującą obecnie naukową teorią psychologii potocznej, czyli teorią dwusystemową, przekonania dotyczące myśli innych wytwarzane są przez dwa odrębne systemy poznawcze, funkcjonujące w sposób zbliżony do umysłu analitycznego oraz umysłu intuicyjnego. Ponadto przekonania wytwarzane przez system poznawczy odpowiadający umysłowi intuicyjnemu posiadają cechy właściwe dla przekonań heurystycznych, a przekonania wytwarzane przez system poznawczy odpowiadający umysłowi analitycznemu posiadają cechy charakterystyczne dla przekonań normatywnych.

Rozdział III poświęcony będzie analizie koncepcji dualizmu przekonań w kontekście, cieszącej się w ostatnim czasie znaczną popularnością, dwusystemowej teorii poznania. Zgodnie z ową teorią, ludzki umysł złożony jest z dwóch systemów poznawczych, systemu 1. oraz systemu 2. System 1. funkcjonuje nieświadomie, w sposób automatyczny, a także jest on ewolucyjnie starszy niż system 2. Posiadają go, oprócz człowieka, również i inne zwierzęta. System 2. działa wolno, w sposób kontrolowany oraz świadomy i jest zapośredniczony językowo, co powoduje, że posiadają go prawdopodobnie jedynie ludzie. O ile dyskutowana w rozdziale II dwusystemowa teoria psychologii potocznej to szczególny przypadek teorii dwusystemowej, gdyż ograniczona ona jest do rozumowania na przekonaniach, o tyle zasięg dwusystemowej teorii poznania jest szerszy, gdyż dotyczyć ma ludzkiego umysłu jako takiego. Z tej perspektywy argumentowane będzie, że koncepcja dualizmu przekonań dobrze wpisuje się w prowadzone obecnie badania dotyczące rozumowania, podejmowania decyzji oraz wydawania sądów moralnych, których wyniki sugerują istnienie dwóch zasadniczo różnych sposobów myślenia – myślenia intuicyjnego oraz analitycznego – wytwarzających, odpowiednio, przekonania heurystyczne oraz normatywne.

W rozdziale IV koncepcja dualizmu przekonań zostanie porównana z trzema podobnymi, istniejącymi już w literaturze rozwiązaniami. Kolejno omówione zostaną: podział na przekonania i akceptacje Jonathana Cohena, podział na przekonania i opinie Daniela Dennetta oraz podział na przekonania częściowe i zupełne Keitha Frankisha. Koncepcje te stanowią najlepiej uzasadnione propozycje podziału przekonań na dwa typy bądź też propozycje odróżnienia przekonań od innych, choć podobnych stanów mentalnych. Wszystkie trzy wymienione rozwiązania filozoficzne pod pewnymi względami odpowiadają rozróżnieniu na przekonania heurystyczne oraz normatywne, choć w przypadku każdej z tych koncepcji będą to inne względy. Ponadto owa analiza porównawcza posłuży do bardziej precyzyjnej charakterystyki przyjętej w niniejszej pracy koncepcji dualizmu przekonań. Już w tym miejscu warto zaznaczyć, że podstawowa różnica pomiędzy koncepcją dualizmu przekonań a pozostałymi wspomnianymi koncepcjami polega na tym, że ta pierwsza zbudowana została przede wszystkim w oparciu o wyniki empirycznych badań dotyczących działania umysłu, podczas gdy pozostałe stanowią rezultat analizy pojęciowej.