Eklezjologia papieża Franciszka. Studium dogmatyczno-pastoralne ebook

MONOGRAFIA NAPISANA POD KIERUNKIEM KS. PROF. DRA HAB. JANUSZA BUJAKA

Wstęp

Rozwój eklezjologii w XX wieku

Wiek XX był czasem szczególnej refleksji o Kościele. W pewnym zakresie wiązało się to z procesami, jakie w tamtym czasie miały miejsce w świecie. W wyniku XIX-wiecznej rewolucji przemysłowej – której efektem był postęp nauki, rozwój cywilizacji oraz głębokie przekształcenie struktur społecznych – zmieniło się postrzeganie i rozumienie człowieka, społeczeństwa i świata. Również teologia w świetle nowych odkryć i przyrostu wiedzy o człowieku i świecie musiała stawić czoła nowym problemom i znaleźć odpowiedzi na rodzące się pytania.

Klasyczna teologia scholastyczna1, oparta na dwudziestu czterech tezach tomistycznych2 i postawie, której zwieńczeniem była przysięga antymodernistyczna z 1910 r. o charakterze raczej apologetycznym, okazała się niewystarczająca w konfrontacji z pytaniami, jakie stawiał Kościołowi ówczesny świat. Jednym z aspektów tych procesów był również wzrost zainteresowania ówczesnych teologów tematem eklezjologii. Doprowadził on do rozwoju, a w konsekwencji ewolucji postrzegania i rozumienia Kościoła, a więc również jego funkcjonowania. Kościół potrzebował aggiornamento3 i doświadczył go na Soborze Watykańskim II. Rozstrzygnięcia zawarte w szesnastu dokumentach stały się zwieńczeniem ówczesnych zmian. Jednak rozpoczęte wtedy procesy wcale się nie zakończyły, a orzeczenia Soboru nie zostały jak dotąd całkowicie zrealizowane. Procesy przemiany Kościoła trwają nadal, a za pontyfikatu papieża Franciszka nabierają tempa i nowego duszpasterskiego wyrazu.

Przeobrażenie, jakie w opisywanym czasie dokonało się w teologii, miało ogromny wpływ na cały Kościół. Przedsoborowa eklezjologia swoje uwieńczenie znalazła w słowach definicji podanej przez Piusa XII w encyklice Mystici Corporis Christi. Papież pisał, że „nie można znaleźć określenia bardziej szlachetnego, bardziej dostojnego, bardziej wreszcie boskiego nad to, które nazywa go: «Mistycznym Ciałem Jezusa Chrystusa», a zdanie to wypływa i wyłania się jak kwiat z licznych wypowiedzi Pisma Świętego i z pism świętych Ojców Kościoła” (MC 13)4. Kościół tradycyjnie był rozróżniany na: wojujący (na ziemi), cierpiący (w czyśćcu) i tryumfujący (w Niebie). Funkcjonował jako społeczność poddana władzy papieskiej na wzór cesarstwa (taki obraz Kościoła ukształtował się jeszcze we wczesnym średniowieczu). Sobór Watykański II spowodował, że Kościół został na nowo odkryty jako „Lud Boży”, „świątynia Ducha Świętego”, communio czy „sakrament” – tak Kościół opisują ówcześni teolodzy i posoborowi papieże. W czasie pontyfikatu Franciszka ewolucja Kościoła podąża w kierunku większej synodalności5, wychodzenia w kierunku jego najbardziej odległych peryferii oraz otwartości na ludzi ubogich.

Jeśli chcemy uchwycić początek przemiany rozumienia Kościoła, to należy zauważyć, że jako zagadnienie doktrynalne na dobrą sprawę stało się ono przedmiotem zainteresowania teologów dopiero wskutek reformacji. Jednak od najwcześniejszych czasów przynależy do chrześcijańskiego wyznania wiary. Skład Apostolski zawiera wyznanie: „wierzę w Kościół”. Tekst credo używany w liturgii – zarówno w jęz. łacińskim, jak i greckim – mieści formułę: „wierzę w jeden, święty, powszechny i apostolski Kościół”, dlatego Jaroslav Pelikan zauważa, że „zawsze istniała eklezjologia”6.

Przez wieki to przede wszystkim chrystologia7 przyciągała uwagę Kościoła i teologii, natomiast eklezjologię należało „określić jako epizodyczną”8. Dopiero wskutek jansenizmu, purytanizmu czy pietyzmu odnotowywane są ożywione dyskusje na temat natury Kościoła i jego świętości. Dyskusje te nie przyniosły jednak głębokiego przemyślenia eklezjologii w chrześcijaństwie. Dopiero wiek XIX mocniej rozbudził zainteresowanie eklezjologią, a niektórzy z ówczesnych myślicieli przewidzieli, że w XX w. będzie ona przewodnim motywem w teologii. Rzeczywiście rozwój doktryny, który rozpoczął się w wieku XIX, w wieku XX osiągnął „eklezjologiczną dojrzałość”9.

W czasach nowożytnych, kiedy idea wolnego myślenia stała się wyzwaniem dla chrześcijaństwa, istotne znaczenie w zapoczątkowaniu przemiany rozumienia rzeczywistości Kościoła odegrały dwa prężne ośrodki teologiczne: Wydział Teologii Katolickiej Uniwersytetu w Tybindze oraz tzw. „szkoła rzymska”, powstała w związku z ponownie uruchomionym w 1824 roku Uniwersytetem Gregoriańskim. Ta pierwsza rozwijała eklezjologię w kierunku apologetycznym, moralno-pastoralnym i dogmatycznym, a jednym z najwybitniejszych jej przedstawicieli był Johann Adam Möhler. Wskazywał na Ducha Świętego jako zasadę życia Kościoła, jako siłę zespalającą ludzi ze sobą i tworzącą ciąg tradycji. Pisał, że Duch Święty jest źródłem, które ożywia działalność urzędów i instytucji kościelnych. W jego refleksji Wcielenie Chrystusa jest wzorem i podstawą życia w wierze, gdyż ukazuje zespolenie tego, co boskie z tym, co ludzkie. Kościół ma być kontynuacją tej zasady10.

Natomiast szkoła rzymska umiejętnie przetwarzała dane biblijne i patrystyczne11 za pomocą metod scholastycznych, broniła instytucjonalnego wymiaru Kościoła i jednocześnie wiele uwagi poświęcała elementom jego wewnętrznego życia. J. Perrone – jeden z najwybitniejszych jej przedstawicieli – pisał o „troistej przyczynie sprawczej Kościoła”12, o Bogu Ojcu, Synu Bożym i Duchu Świętym. Jego zdaniem Kościół posiada strukturę trynitarną13.

Jednakże, aby mogło nastąpić głębsze rozumienie Kościoła, był potrzebny wysiłek intelektualny wielu wybitnych myślicieli i teologów. To dzięki połączeniu ich wiary z pytaniami, jakie rozum ludzki stawia oraz otwartości na słuchanie Ducha Świętego, który odpowiedzi udziela, dokonał się znaczny rozwój teologii, a co za tym idzie, również eklezjologii w XX w.

Najwybitniejsi myśliciele tego okresu, których praca intelektualna odegrała ogromną rolę na zmianę postrzegania Kościoła, to między innymi: Yves Congar, Henri de Lubac, Romano Guardini, Karl Rahner, Hans Urs Von Balthasar, Joseph Ratzinger (wszyscy oni wywarli znamienny wpływ na obecnego papieża, dlatego ich idee będą pojawiać się w niniejszej pracy). Rolę nowoczesnego teologa trafnie ujął Joseph Ratzinger, który już jako Benedykt XVI w przemówieniu do władz Uniwersytetu w Tybindze powiedział: „Tylko wówczas, gdy pytamy i gdy jesteśmy radykalni w zadawaniu pytań, tak radykalni, jak radykalna musi być teologia, gdy przekraczamy granice specjalizacji naukowych, możemy mieć nadzieję na uzyskanie odpowiedzi na fundamentalne pytania, które dotyczą nas wszystkich. Przede wszystkim musimy pytać. Kto nie pyta, nie otrzymuje odpowiedzi. Dodałbym jednak, że w przypadku teologii potrzebna jest nie tylko odwaga zadawania pytań, ale także umiejętność pokornego słuchania odpowiedzi, jakich udziela nam chrześcijańska wiara; pokora, która pozwala dostrzegać racjonalność tych odpowiedzi, dzięki czemu stają się one na nowo dostępne dla naszej epoki i nas samych”14.

Ważne pytanie, które przyczyniło się do rozwoju myśli eklezjologicznej, zadał papież Paweł VI na początku obrad Soboru Watykańskiego II. Brzmiało ono: „Ecclesia, quid dicis de te ipsa?” (Kościele, co mówisz sam o sobie?). Legło ono u podstaw rozważańsoborowych, które poprzez wypracowane dokumenty udzieliły na nie szerokich i wieloaspektowych odpowiedzi15.

Jednak zanim do tego doszło, potrzeba było wiele pracy, prób i starań, przewartościowania wielu dotychczasowych, ugruntowanych sposobów myślenia i paradygmatów. Ogromne znaczenie miał niewątpliwie rozwój nauk biblijnych, począwszy od lat 40. XX w. Dzięki niemu zostało wzbogacone pojęcie Objawienia oraz formy jego przekazywania. W nowy sposób zrozumiano biblijne obrazy Kościoła. Objawienie Boga zostało odczytane jako jego udzielanie się w historii zbawienia, które swoją pełnię osiąga w Jezusie Chrystusie.

Nie można pominąć w tym miejscu kryzysu, jaki pojawił się na przełomie XIX i XX stulecia w łonie samego Kościoła, a był nim modernizm. Przedstawiciele tego nurtu myślowego wśród duchowieństwa stawiali sobie za cel: „ściślejsze powiązanie tradycji katolickiej z nowoczesną perspektywą w filozofii nauk historycznych i innych dziedzin wiedzy oraz ideałami społecznymi, […] miał on być próbą dialogu z duchem epoki”16.

Magisterium wskazało na błędy, a nawet zagrożenia płynące z tego nurtu. Oficjalne orzeczenia w tym względzie dały impuls do rozwoju refleksji teologicznej, który popłynął z samej Stolicy Apostolskiej. Pius XII w encyklice Humani generis17 przypominał, że zadaniem teologa jest ukazanie doktryny katolickiej opartej na trzech źródłach: Piśmie Świętym, nauczaniu Ojców Kościoła oraz ustaleniach Soborów i papieży. Teologia, zdaniem ówczesnego biskupa Rzymu, miała wyjaśniać tajemnice wiary, które znajdują się w nauczaniu Kościoła oraz łączyć je w jedność18. – Jak zauważa Józef Kulisz, teologia zyskuje takie właśnie oblicze na sto lat – od drugiej połowy wieku XIX do lat 60. wieku XX19.

Jednak interpretacja tekstu biblijnego oraz refleksji teologicznej, powiązanie jej i skonfrontowanie z pytaniami i doświadczeniem współczesności było nadal nurtującym wyzwaniem. To zadanie podjęła tzw. nowa teologia, uprawiana przez dwa prężne francuskie ośrodki: dominikański Le Saulchior i jezuicki Wydział Teologiczny w Lyonie. Magisterium Kościoła również dostrzegało konieczność dostosowania przekazu wiary do wymagań współczesności. Dlatego w rok po Humani generis w encyklice Evangelii praecones Pius XII nauczał, że Słowo Boże należy wyrażać językiem i w duchu danej epoki oraz środowiska, dla którego jest ono głoszone20.

Zasługą francuskiej szkoły dominikańskiej było zwrócenie uwagi, że istnieje głęboki związek pomiędzy teologią a jej momentem historycznym, pomiędzy Ewangelią a czasem. Teologia – zdaniem tamtejszych myślicieli – powinna być solidarna ze swoją epoką. Taka perspektywa doprowadziła do skierowania uwagi i zajęcia się kwestiami społeczno-politycznymi, gdyż zdaniem Marie-Dominque Chenu – jednego z przedstawicieli tego ośrodka – „historia nie jest rzeczywistością bez wyrazu i pustą, lecz procesem obdarzonym sensem: teolog powinien jej więc słuchać, kierować na nią swoją uwagę, aby rozpoznawać w ten sposób «znaki czasów»”21.

Pod wieloma względami najważniejszą postacią ośrodka Le Saulchoir był Yves Marie Congar. Zajmował się on pojęciami eklezjologicznymi. Pisał o episkopacie22, prezbiteracie23, powołaniu osób świeckich, urzędach, relacjach między Tradycją a Pismem, ekumenizmie24, historycznej ewolucji poglądów eklezjologicznych – czym wniósł znaczący wkład do rozwoju refleksji o każdym z tych tematów. Przewodnią troską jego wysiłków intelektualnych było połączenie dwóch zasadniczych kategorii w rzeczywistości Kościoła – Ludu Bożego i Ciała Chrystusa25.

Drugi ważny francuski ośrodek to Wydział Teologiczny w Lyonie oraz związani z nim jezuici. Wśród najważniejszych jego przedstawicieli należy wymienić: Henriego de Lubaca, Jeana Daniélou i Pierre’a Teilharda de Chardina.

Dla pierwszego z nich Kościół stanowił tajemnicę, w której łączą się dialektyczne wymiary: boski i ludzki, historyczny i eschatologiczny, jurydyczny i mistyczny. Henri de Lubac podkreślał jego społeczną naturę. Według tego autora potrzebne jest otwarcie Kościoła na świat współczesny i pełne zaangażowanie w życie doczesne26. Jean Daniélou reprezentował nurt powrotu do źródeł biblijnych i patrystycznych, upowszechniał nauczanie Ojców. Badał początki chrześcijaństwa oraz wpływ judaizmu, hellenizmu i latynizmu na strukturę myślenia chrześcijańskiego. Zajmował się także dziejami człowieka – ukazywał, jak Bóg w zależności od epoki historycznej prowadzi dialog z ludzkością27. Z kolei Pierre Teilhard de Chardin starał się łączyć ze sobą wyniki badań nauk humanistycznych, przyrodniczych, filozoficznych i teologii w celu stworzenia oryginalnej teorii czasu i przestrzeni28. Reprezentował pogląd o stwórczym działaniu Boga poprzez ewolucję. W założeniu tego myślenia celem historii jest chrystogeneza, czyli zespolenie ludzkości z Chrystusem, a kresem ewolucji jest pełna eschatyczna pleroma, czyli ostateczna jedność z Bogiem29.

Obok Francji to Niemcy były krajem, w którym bardzo prężnie rozwijała się teologia. Do najwybitniejszych myślicieli tamtejszego duchowieństwa należy zaliczyć Karla Adama, który zwrócił uwagę na żywą i rzeczywistą obecność Jezusa Chrystusa w Kościele, co przyczyniło się do rozwoju teologii o wyraźnym zabarwieniu egzystencjalnym30. Erich Przywara pisał z kolei o Bogu – choć ciągle większym31, jednak naprawdę i rzeczywiście obecnym w świecie i historii, a w dopełnianiu się tych dwóch rzeczywistości (Boga i świata) znajduje się, jego zdaniem, prawda chrześcijańska32.

Największym jednak z teologów niemieckich pierwszej połowy wieku XX był Romano Guardini. To on wywarł bardziej bezpośredni wpływ na papieża Franciszka, który studiował jego pisma, a nawet podjął się pracy doktorskiej bazującej na jego nauczaniu. Guardini posługuje się pojęciem opozycji biegunowej, to znaczy polaryzacji napięć oddziałujących na żywe byty, a szczególnie na człowieka. W myśleniu duchownego życie ludzkie podlega dominacji przez napięcia przeciwstawnych biegunów, a tylko w Jezusie Chrystusie – w najwyższym punkcie egzystencji, gdzie ogniskuje się cała rzeczywistość z tworzącymi ją biegunowymi opozycjami – można odnaleźć równowagę. Guardini podkreśla, że to życie Jezusa ukazuje ostateczną wartość egzystencji i nadaje mu sens33. Wpływ idei dwubiegunowej opozycji pojawia się także w nauczaniu obecnego papieża.

Prawdziwego przewrotu w teologii dokonał Karl Rahner, jego dzieło Hörer des Wortes z 1941 roku34 staje się sygnałem do tzw. zwrotu antropologicznego w teologii. To od człowieka – zdaniem Rahnera – coraz bardziej świadomego siebie, swojego miejsca i roli w świecie, a nie od Boga, należy wychodzić, kiedy przekazuje się prawdy objawione. Należy ukazać, że prawda, która ukazuje się w Jezusie Chrystusie, to nie jest mit narzucony z zewnątrz, lecz dobra nowina odpowiadająca oczekiwaniom istniejącym od zawsze wewnątrz człowieka35.

Wybitnym teologiem piszącym zarówno przed, jak i po Soborze Watykańskim II był Hans Urs von Balthasar, który pragnął wypracować syntezę teologiczną, aby uwydatnić wewnętrzną spójność chrześcijańskiego przesłania. Nawiązywał do tradycji patrystycznej i średniowiecznej, aby przypominać, że wiarygodna jest tylko miłość. Doszedł do wniosku, że w przesłaniu chrześcijańskim należy wyjść od miłości Boga, która objawiła się w Jezusie Chrystusie, gdyż miłość ta zawiera w sobie własne świadectwo autentyczności36. Ukazywał Boga, który objawia się przede wszystkim nie jako Nauczyciel, lecz Odkupiciel, który przebacza i zaprasza do wspólnoty ze sobą. Jezus Chrystus to objawienie się miłości i przebaczenia w konkretnej perspektywie ludzkiej historii37.

Powyższe przykłady znakomicie obrazują fakt, że ogólny rozwój nauki – który przyspieszył w wieku XIX i XX wieku – znalazł odzwierciedlenie w działalności wybitnych teologów. Oni z kolei wywarli znaczący wpływ na rozwój myśli teologicznej, także na eklezjologię. Jeden z najznamienitszych przedstawicieli teologii liberalnej – Ernest Troeltsch – uważał, że chrześcijaństwo funkcjonujące w zupełnie nowym kontekście cywilizacyjnym, musi zreinterpretować radykalnie swoją postawę wobec prawd absolutnych. Argumentował to potrzebą przygotowania się do konfrontacji z nową rzeczywistością społeczną i skutkami oświecenia38. W swojej pracy badawczej zastosował metody i osiągnięcia nauk społecznych39.

Josep Ignasi Saranyana i Jose Luis Illianes zauważają, że do odnowy w teologii, jaką widzimy w końcu XIX wieku i w wieku następnym, przyczyniły się następujące procesy:

− rozwój studiów biblijnych,

− rozwój studiów patrystycznych,

− rozwój myśli filozoficznej (również o inspiracji chrześcijańskiej – zanurzenie się w myśli św. Tomasza),

− odnowa liturgiczna,

− nowa świadomość eklezjologiczna,

− ruch ekumeniczny40.

Jednak prawdziwie gwałtowny rozwój zainteresowania twórczością i refleksją teologiczną nastąpił dopiero po zakończeniu obrad Soboru Watykańskiego II, jako pokłosie jego dokonań. Ten bowiem na podstawie eklezjologii poprzedzających go dziesięcioleci – jak zauważył papież Paweł VI – dokonał „głębokiego rozważania o rzeczywistości Kościoła”41. Dokonała się również w teologii swoista reorientacja geograficzna. Stopniowo rosło znaczenie refleksji duchowej reprezentowanej przez teologów z Ameryki Północnej i Łacińskiej, Azji, Afryki – wraz z następstwami tematycznymi szczególne dotyczącymi inkulturacji42 Ewangelii43.

Dla niniejszej monografii niezwykle ważne są ujęcia wywodzące się z Ameryki Łacińskiej. Nie sposób pominąć teologii wyzwolenia i teologii ludu. Warto jednak pamiętać, że ta pierwsza była pod silnym wpływem ideologii marksistowskiej wywodzącej się z Europy. Ludność krajów ubogich w świecie, który doświadczał wielorakiego postępu, oczekiwała polepszenia swojej sytuacji ekonomicznej, awansu społecznego. Gustavo Gutiérrez, twórca teologii wyzwolenia, postulował, aby za wyzwoleniem teologicznym – wyzwoleniem od grzechu, zdobytym i ofiarowanym przez Chrystusa, podążało wyzwolenie polityczne – od niewolnictwa, nędzy, niesprawiedliwości. Według niego nie można tych dwóch wolności rozdzielać44.

W nauczaniu papieża Franciszka, choć oczywiście nie jest on rewolucjonistą i doskonale rozumie, że sprawiedliwości nie zdobywa się walką i przemocą, można odnaleźć wyraźne echa tego wołania ludzi ubogich. Bardzo czytelna i powszechnie już znana jest jego wrażliwość na biedę i niesprawiedliwość w świecie. Jednak Franciszek nie wzywa do walki, bliższa jest mu wywodząca się z Argentyny teologia ludu, która stawia na pierwszym miejscu lud, obdarzony przez Ducha Świętego zmysłem wiary. Ta – w przeciwieństwie do teologii wyzwolenia – nie odwołuje się do walki klas jako zasady interpretacji życia społecznego. Teologia ludu nigdy też nie sięgała po marksizm, aby wyjaśniać procesy społeczne45.

Sobór Watykański II przyczynił się również, co zapewne nie było jego intencją, do rozproszenia myśli teologicznej. To dlatego nawet dziś można zaobserwować mnogość, a nawet rozbieżność różnorodnych ujęć. „Stąd sytuację dzisiejszej teologii – zauważył papież Paweł VI – określa pluralizm teologii, który jest po prostu identyczny ze współistnieniem różnych szkół teologicznych. Ten nowy pluralizm teologiczny polega na tym, że wiele teologii, ich tezy, modele myślowe itd. istnieją obok siebie w swej różnorodności i nieporównywalności i często także bez możliwości osiągnięcia jakiegoś wspólnego horyzontu rozumienia, wewnątrz którego (jako przynajmniej milcząco uznanego) można by prowadzić sensowną dyskusję”46. Wyrazem troski o spójność teologii było między innymi powołanie przez papieża Pawła VI Międzynarodowej Komisji Teologicznej jako instytucji mającej za zadanie ożywienie i wyrażenie kontaktów między Stolicą Apostolską a środowiskiem teologów na całym świecie.

Należy zauważyć, że papieże epoki Soboru Watykańskiego II, a więc Paweł VI, Jan Paweł I (pomimo że jego pontyfikat trwał tylko 33 dni, jako biskup uczestniczył w pracach komisji Soboru Watykańskiego II, a jako arcybiskup i kardynał wdrażał jego reformy), Jan Paweł II oraz Benedykt XVI również wnieśli ogromny wkład do współczesnej eklezjologii.

Paweł VI był bezpośrednio zaangażowany w Sobór Watykański II i jako Namiestnik Chrystusowy wprowadzał jego postanowienia w życie Kościoła, dlatego zachęcał do tego, aby «budować» Kościół. „Trzeba wznosić ten gmach, ten gmach, który jest religijnym zadaniem ludzkości – nauczał – duchowym poleceniem dla poszczególnego człowieka i dla ludzi rozpatrywanych jako społeczność […], w której realizuje się myśl Boża”47. Jego zdaniem każdy, kto jest chrześcijaninem, powinien mieć świadomość „obowiązku budowania Kościoła”48. Soborowe pojęcie Ludu Bożego było bliskie Pawłowi VI: „Kościół jest nowym Ludem Bożym przeznaczonym do realizacji Jego Królestwa na ziemi”. Jest ludem, „który Ojciec Przedwieczny gromadzi z każdego ludzkiego pokolenia, z każdego miejsca na ziemi i z każdej epoki historycznej; ludem, który Chrystus zbawia swoją śmiercią i zmartwychwstaniem; ludem, który Duch Święty poucza światłem wewnętrznym, uświęca łaską, jednoczy wiarą, nadzieją i miłością oraz kieruje przez widzialną posługę powołanych do tego, aby paśli trzodę odkupionych krwią Chrystusa […]. To właśnie pojęcie winno być przedmiotem naszej żarliwej i przechodzącej w czyn refleksji”49.

W refleksji Pawła VI budowanie Kościoła było posiadaniem i pogłębianiem w sobie przez ludzi „zmysłu Kościoła”. Jak mówił papież: „Po Soborze powinniśmy wszyscy przemyśleć ten błogosławiony Kościół […]. Powinniśmy doznawać szczęścia z powodu przynależności do niego. Powinniśmy poczuwać się do odpowiedzialności za niego”50. Według papieża: „[…] zanim Kościół przystąpi do przestudiowania jakiejkolwiek specjalnej kwestii i zanim wyważy wytyczne swego postępowania w stosunku do społeczności ludzkiej, musi chwilowo zastanowić się nad samym sobą” (ES 18)51.

Niełatwo dokonać syntezy eklezjologii w ujęciu kolejnego papieża, którego nauczanie mocno odcisnęło się na współczesnej myśli eklezjologicznej – Jana Pawła II, jego nauczanie jest bowiem przebogate. Charakteryzuje je obfite nawiązywanie do nauki Pisma Świętego i Soboru Watykańskiego II. Dla papieża Kościół był przedmiotem i podmiotem nauczania: „Jesteśmy Kościołem i zarazem wierzymy w Kościół”52. Kościół dla niego to pulsujące życiem Bożym organiczne ciało. To również „sakrament”, czyli „widzialny znak niewidzialnej łaski Bożej” (KKK 1084)53. Ulubioną kategorią odnoszącą się do Kościoła – zauważa Rafał Dudała – było dla Jana Pawła II pojęcie «komunii», czyli więcej niż tylko wspólnota. Nie da się Go zrozumieć, wyłącznie używając pojęć socjologicznych czy psychologicznych – gdyż więzi i relacje w Jego łonie mają charakter wybitnie duchowy. Kościół jednak został ustanowiony przez Chrystusa w formie hierarchicznej struktury, która ma charakter służebny i zadanie przyczyniania się do wzrostu wspólnoty Kościoła54.

Dla papieża Benedykta XVI Kościół ma wymiar personalistyczny, rodzi się ze spotkania osób – zauważa Roman Słupek. Kościół jest wspólnotą zgromadzoną na wzór relacji Trójcy Świętej i przez komunię w jakiejś mierze ją odzwierciedla. Syn Boży, który stał się człowiekiem, powołał Kościół, a dzięki posłudze apostolskiej żyje i trwa w zmieniającym się świecie i epokach. Tworzy i umacnia komunię w Chrystusie i Duchu Świętym. Do tej wspólnoty wezwani są wszyscy ludzie, w niej mogą bowiem dostąpić zbawienia i zjednoczenia z Bogiem Ojcem. Obejmuje nie tylko wszystkich wierzących w konkretnym momencie historycznym (wymiar synchroniczny, zjednoczenie z wierzącymi żyjącymi obecnie we wszystkich częściach świata), ale rozciąga się również na wszystkie epoki i wszystkie pokolenia (wymiar diachroniczny, zjednoczenie z wierzącymi z Chrystusem i z Jego słowem żyjącym zarówno w przeszłości, jak i z tymi, którzy żyć będą w przyszłości). Kościół posiada swoją strukturę, jest prowadzony przez prawowitych pasterzy. Istnieje w tym świecie – jako tajemnica samego Boga – tajemnica komunii. Takie personalistyczne ujęcie Kościoła powinno przełożyć się na praktykę eklezjalnego życia. Dopiero w takiej perspektywie, na przykładzie życia konkretnych osób, można zrozumieć, czym jest życie Kościoła, czym jest naśladowanie Jezusa i lepiej pojąć nasze życie w wielkiej chrześcijańskiej wspólnocie55.

Nauka o Kościele jest bogata i żywa, a Kościół poszukuje ciągle nowych, nieprzetartych dróg, po których pielgrzymuje w zmieniającym się świecie, zatem również teologiczna refleksja o Kościele, czyli eklezjologia stara się wciąż o lepsze i głębsze zrozumienie rzeczywistości Kościoła i szuka nowych sposobów wyrażenia swojego dorobku.

Aktualność problemu, uzasadnienie tematu oraz cele badawcze

13 marca 2013 r. Jorge Mario Bergoglio został wybrany na 266. następcę św. Piotra i przyjął imię Franciszek. Swój stosunek do Kościoła wyprowadza, jak sam o tym mówił, z relacji do Jezusa Chrystusa: „Centralnemu miejscu Chrystusa [w życiu] odpowiada centralne miejsce Kościoła: są to dwa ognie, których nie można rozdzielić: nie mogę iść za Chrystusem inaczej jak tylko w Kościele i z Kościołem. […] Mamy być ludźmi zakorzenionymi, utwierdzonymi w Kościele: takimi chce nas Jezus. […]. Służenie Chrystusowi to kochanie tego konkretnego Kościoła i służenie mu w sposób wielkoduszny i w duchu posłuszeństwa”56. Powyższe słowa papieża ukazują jego pierwszoplanowy, wynikający z wiary, stosunek do Chrystusa i do Kościoła. Wskazują na zasadnicze miejsce, jakie zajmują te dwie rzeczywistości w życiu papieża, a związanie z Nimi przynależy do istoty chrześcijaństwa.

Franciszek swój stosunek do Chrystusa i Kościoła potwierdza nie tylko poprzez słowa, lecz przede wszystkim przez działania: konkretne decyzje, postawy, gesty. Pragnie reformy Kościoła, a jego wybory i zachowanie często zaskakują. Czasem budzą różne, nierzadko nieufne, komentarze, a bywa, że nawet sprzeciw. Ksiądz Marek Lis zauważa: „Nauczanie i styl posługi papieża Franciszka od samego początku wyraźnie różnią się od znanych nam z pontyfikatów Jana Pawła II i Benedykta XVI, jak też rodzą rozbieżne opinie i wywołują nieraz gorące dyskusje i polemiki. […] Franciszek w swoim nauczaniu kładzie nowe akcenty, sięgając do poszczególnych zagadnień nauki Kościoła, które u osób przyzwyczajonych do utrwalonych rozwiązań i poglądów mogą budzić niepokoje i wydawać się kontrowersyjne”57.

Papież Franciszek jest zdecydowanym zwolennikiem kontynuowania dzieła Soboru Watykańskiego II. Co więcej, zauważa, że wiele orzeczeń soborowych do dziś nie zostało w pełni zastosowanych, a niektóre procesy związane z recepcją uległy osłabieniu, dlatego potrzebują nowych impulsów. Na przestrzeni kilku lat swego pontyfikatu, opierając się na swojej wrażliwości, wskazuje obszary, jego zdaniem, dotąd zaniedbane w posoborowej reformie, które powinny być bardziej docenione, dlatego wyznacza nowe priorytety. Aby lepiej zrozumieć decyzje papieża, potrzebne jest zrozumienie, w jaki sposób on przeżywa Kościół oraz jakie są jego oczekiwania względem niego.

Celem niniejszej monografii jest próba wyrażenia w kategoriach teologicznych eklezjologii papieża Franciszka, który nie jest teologiem akademickim, lecz przede wszystkim duszpasterzem. Temu zadaniu ma pomóc opisanie Kościoła, jakiego Franciszek doświadczył, czyli wskazanie na źródła, które Franciszkową refleksję o Kościele ukształtowały. Zdaniem autora może to mieć znaczenie nie tylko dla lepszego zrozumienia, w jaki sposób papież pojmuje misję Kościoła, lecz także dla wskazania intencji pierwszego biskupa Rzymu z Ameryki Południowej. To z kolei pozwoli lepiej zrozumieć jego reformę – rolę papieża, biskupów i wiernych – oraz to, czym jest dla niego dialog międzyreligijny i ekumeniczny.

Papież Franciszek wielokrotnie mówił o Kościele i ma jego określoną koncepcję oraz wizję funkcjonowania w przyszłości. Niniejsza praca to efekt starań odnalezienia, opisania doświadczeń, jakie ukształtowały myślenie i przeżywanie Kościoła oraz oczekiwania i intencję papieża odnośnie wspólnoty, której przewodzi. Nie jest to zadanie łatwe i jednoznacznie. Kościół jest rzeczywistością złożoną: Bosko-ludzką. Funkcjonuje we współczesnym świecie i mierzy się z niezliczonymi problemami, sytuacjami, wyzwaniami i jest świadkiem nieustannych zmian. Jako taki sam musi nieustannie poszukiwać nowych form wyrazu, refleksji o Bogu, człowieku, świecie i sobie samym. Wciąż aktualna jest znana maksyma: Ecclesia semper reformanda, a Franciszek stawia sobie za jeden z głównych celów swego pontyfikatu właśnie reformę Kościoła.

Tytuł pracy: Eklezjologia papieża Franciszka. Studium dogmatyczno-pastoralne wynika z obszaru badawczego, jakim zajmuje się autor, który ma zamiar wydobyć z wypowiedzi papieża (oraz dotychczasowego stanu badań nad tym tematem) to wszystko, co odnosi się do rzeczywistości Kościoła, a co może złożyć się na spójny i – jeśli nie w pełni wyczerpujący – to jednak pomocny obraz papieskiej eklezjologii. Ujęcie dogmatyczno-pastoralne jest związane z miejscem eklezjologii rozumianej jako część dogmatyki, na której papież również się opiera, zatem na dotychczasowych osiągnięciach w tej dziedzinie (gdzie szczególny postęp dokonał się w XX wieku). Jednak w przypadku Franciszka bardzo wyraźna jest jego postawa duszpasterska, stąd podejście pastoralne do niniejszego tematu.

Autor mierzy się z tezą, że Franciszek określa sam siebie jako papieża, dla którego Kościół zajmuje centralne miejsce, a który jednocześnie pragnie jego reform. Kierunkiem tychże jest kontynuacja zmian, jakie zapoczątkował Sobór Watykański II. Wprawdzie Franciszek jest pierwszym biskupem Rzymu, który nie brał udziału w obradach Soboru, lecz mimo to, jak zauważa Hans Waldenfels: „jest wyraźnie ukształtowany przez Sobór Watykański II”58. Co więcej, można dostrzec, że swoim nauczaniem i praktyką coraz wyraźniej zapoczątkowuje nową erę w jego recepcji59.

Postrzeganie Kościoła przez Franciszka należy zatem rozumieć przede wszystkim w perspektywie eklezjologii Soboru Watykańskiego II, w duchu refleksji eklezjalnej papieży doby soborowej i posoborowej (św. Jana XXIII, św. Pawła VI, Jana Pawła I, św. Jana Pawła II oraz Benedykta XVI, którzy również byli papieżami głęboko zakorzenionymi w nauce Soboru Watykańskiego II), w świetle recepcji nauki soborowej, która w dużej mierze dokonała się w Ameryce Południowej oraz w świetle osiągnięć posoborowej teologii.

Pytania i tezy badawcze, jakie autor stawia, to:

1. Jakie doświadczenie Kościoła ukształtowało papieża Franciszka i jaki jest jego osobisty stosunek do tego, czego doświadczył w Ameryce Południowej? (Można o tym mówić w perspektywie jego argentyńskiego pochodzenia i formacji w Towarzystwie Jezusowym).

2. Skoro Słowo Boże i relacja z Chrystusem zajmują znaczące miejsce w życiu papieża, to jaki mają wpływ na jego eklezjologię?

3. Co z eklezjologii Soboru Watykańskiego II przejął papież Franciszek?

4. Jakie reformy soborowe papież chce kontynuować i które są dla niego szczególnie istotne?

5. Czym dla niego jest pojęcie kultury spotkania (o której często mówi i którą krzewi)?

6. Na jakiej płaszczyźnie i w jaki sposób prowadzi dialog międzyreligijny i ekumeniczny?

7. Jakie oryginalne, najbardziej charakteryzujące go idee, proponuje Kościołowi?

8. Jakie są jego oczekiwania względem Kościoła?

Zdaniem autora odpowiedź na powyższe pytania może być pomocna do opisania eklezjologii uprawianej przez Franciszka. Słowo uprawia oznacza w przypadku papieża – nie refleksję teologiczną, lecz pracę duszpasterską oraz posługę Piotrową.

Stan badań nad zagadnieniem eklezjologii papieża Franciszka

Stan badań nad eklezjologią papieża Franciszka, zwłaszcza w języku polskim, nie jest jak dotychczas zbyt bogaty. Powstają wartościowe artykuły opisujące różne aspekty posługi Piotrowej Franciszka, jednak podejmują one tylko cząstkowe ujęcia tematów związanych z eklezjologią. Wydawane są wraz z komentarzami teksty źródłowe papieża (homilie, książki, wywiady) również te sprzed pontyfikatu, jest dużo literatury publicystycznej, biograficznej, jednak jak dotąd nie ma gruntownego opracowania, które obejmowałoby całościowe spojrzenie na papieskie nauczanie o Kościele.

Opracowaniami, które jak dotąd wydają się najbardziej przybliżać tematykę z zakresu eklezjologii papieża Franciszka, jest publikacja Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego z 2015 r. pod redakcją Dariusza Lipca, pt. Duszpasterstwo w świetle nauczania papieża Franciszka60 oraz praca zbiorowa opublikowana przez Wydział Teologiczny Uniwersytetu Opolskiego w 2018 r. pod redakcją Andrzeja Czai, Zygfryda Glaesera, Konrada Glombika i Marka Lisa Mosty, nie mury. 5 lat pontyfikatu Franciszka61.

Temat relacji papieża Franciszka wobec świata współczesnego podejmuje praca Papież Franciszek i współczesność: z refleksji nad fenomenem komunikowania się pod red. W. Misztala, R. Nęcka i M. Radeja62, która ukazała się w Krakowie na Uniwersytecie Papieskim Jana Pawła II w 2019 roku. Jest to ważne spojrzenie na nauczanie papieża, gdyż Franciszek mocno angażuje się w relacje ze współczesnym światem.

Na Uniwersytecie Kardynała Stefana Wyszyńskiego (Centrum Studiów Mariologicznych „Kolbianum”) w 2018 r. powstała rozprawa doktorska autorstwa Piotra Wilkowskiego Maryja jako wzór postawy chrześcijanina w nauczaniu papieży Benedykta XVI i Franciszka do 2017 roku: studium porównawcze.

Wśród artykułów najbardziej przybliżających papieską eklezjologię – zdaniem autora – trzeba wymienić: Krzysztof Pawlina, Eklezjologia papieża Franciszka63, Adam J. Sobczyk, Miłosierdzie w nauczaniu papieża Franciszka64, Ryszard Sawicki Eklezjologia pastoralna i nowa ewangelizacja – inspiracje z nauczania papieża Franciszka na podstawie adhortacji apostolskiej „Evangelii gaudium”65, Andrzej Mrozek, Prorocki autorytet papieża Franciszka66, Andrzej Draguła, Papieża Franciszka metafory Kościoła67. W dodatku należy stwierdzić, że poniekąd temat eklezjologii został przedstawiony w artykułach: Przemysław Sawa, Wybrane aspekty miłosierdzia w nauczaniu papieża Franciszka68, Krzysztof Nykiel, Miłosierne oblicze Boga: nauczanie papieża Franciszka69. W większości (z wyjątkiem pracy Krzysztofa Pawliny) nie są to artykuły bezpośrednio i całościowo podejmujące zagadnienie eklezjologii.

Należy wziąć pod uwagę, że pontyfikat Franciszka nadal trwa, zatem nauczanie papieskie wciąż powiększa się o kolejne dokumenty i wypowiedzi. Można przypuszczać, iż zakończenie obecnego pontyfikatu będzie swoistym przyczynkiem do powstania szeregu prac dotyczących eklezjologii obecnego biskupa Rzymu. Stąd całościowe opracowanie tego zagadnienia będzie możliwe dopiero po zakończeniu tego pontyfikatu. Papież Franciszek może jeszcze wnieść wiele nowych treści eklezjologicznych do teologii lub też uwypuklić obecnie już istniejące. Powstałe w kolejnych latach opracowania będą mogły rozwijać tezy zawarte w niniejszej pracy, dzięki czemu powstaną jeszcze bardziej komplementarne dzieła.

Nowatorstwo pracy

O aktualności i innowacyjności dysertacji świadczy fakt, iż do tej pory nie powstała praca, która opisywałaby eklezjologię papieża Franciszka i niewiele jest prac badawczych podejmujących ten temat. Ujęcie, jakie proponuje autor monografii, również jest nowatorskie. Aby odkryć i lepiej zrozumieć eklezjologię papieża Franciszka, jego intencje i decyzje, należy zdaniem autora:

− po pierwsze, wskazać na osobiste doświadczenia, które go ukształtowały i miały wpływ na jego postawę eklezjalną, duchowe i intelektualne inspiracje, jakie wpłynęły na takie a nie inne postrzeganie Kościoła przez papieża; recepcja nauki Soboru w Ameryce Południowej, teologia wyzwolenia i Ludu Bożego, opcja na rzecz ubogich oraz oryginalna opcja duszpasterska wypracowane przez konferencje CELAM, teolodzy i myśliciele, na których się kształtował. Zdaniem autora wpływ wymienionych wydarzeń jest wręcz kluczowy dla zrozumienia obecnego papieża;

− po drugie, wydobyć z soborowej myśli eklezjologicznej te idee i obrazy, które Franciszka ukształtowały i inspirują w sposób szczególny (Kościół jako Lud Boży, Kościół jako communio, Kościół jako sakrament zbawienia, misyjność Kościoła) i te, które pragnie rozwijać, wskazując na cele, jakie stawia Kościołowi (kolegialność70 i synodalność, kultura spotkania, dialog ekumeniczny oraz dialog ze światem). Również myśl soborowa w zasadniczy sposób ukształtowała papieża Franciszka;

− po trzecie, opisać to, co oryginalnego wnosi w nauczanie o Kościele papież Franciszek. Co jest szczególnie charakterystyczne dla jego osoby, jakich koncepcji, metafor używa najchętniej (Kościół idący na peryferie, kultura spotkania, Kościół jako szpital polowy, Kościół ubogi dla ubogich, Kościół miłosierdzia). Papież wielokrotnie naucza o Kościele i wskazuje konkretne oczekiwania względem niego. Swoje intencje formułuje często w formie pragnień („pragnę Kościoła ubogiego dla ubogich”, „marzę o Kościele wychodzącym na peryferie” itp.). Za tego typu sformułowaniami kryje się jednak konkretna wizja – choć wyrażona metaforycznie – zawierająca istotną i określoną treść.

Doświadczenie, jakie ukształtowało papieża Franciszka, różni się od doświadczenia jego poprzedników, ponieważ tak jak każde ludzkie życie jest niepowtarzalne. Jednak w przypadku obecnego biskupa Rzymu ta odmienność jest spotęgowana tym, że jest to pierwszy w nowożytnej historii Kościoła – papież spoza Europy, pierwszy papież z zakonu jezuitów, pierwszy papież wybrany za życia swego poprzednika, pierwszy, który przybrał imię Franciszek. Już tylko te kryteria ukazują nowość i oryginalność obecnego pontyfikatu.

Metoda pracy

Metoda wykorzystana w niniejszej pracy to głównie metoda historyczno-syntetyczna. Autor realizuje cele badawcze poprzez analizę i syntezę wypowiedzi papieża Franciszka. Przede wszystkim jego nauczania ex cathedra, czyli treściach zawartych w encyklikach, adhortacjach, bulli, listach apostolskich, jak również nauczania w formie katechez, homilii, rozważań, przemówień. Papież nie posługuje się językiem naukowym, inspiruje go raczej język biblijny i literacki (był wykładowcą literatury, podejmuje trud rozważania i życia Słowem Bożym, zatem bardzo często w swych wypowiedziach odwołuje się do Pisma Świętego). W jego sposobie wyrażania myśli można odnaleźć bogactwo form stylistycznych, posługuje się: egzegezą, epiforą, metaforą, paralelą, parafrazą, używa apostrof, dialektyzmów, neologizmów, paralelizmów, powtórzeń, pytań retorycznych… Mimo to jego wypowiedzi obfitują w treści dotyczące Kościoła i na ich podstawie można opisać jego eklezjologię. Równie często formułuje myśli w oparciu o rozważanie i egzegezę tekstów biblijnych i za ich pomocą opisuje aktualne wydarzenia. Ponadto istotne jest również zwrócenie uwagi na jego zachowanie, gesty, postawy, a nawet emocjonalne nastawienie. Podstawę niniejszej pracy stanowi analiza obszernego papieskiego nauczania oraz – gdy to jest uzasadnione – zachowania i decyzji Franciszka, co ma na celu ukazanie charakteryzującej go eklezjologii.

Autor wychodzi z założenia, że aby lepiej zrozumieć eklezjologiczną myśli Franciszka, należy również poddać analizie to, co go kształtowało i – jak się okazuje – nadal jest głęboko zakorzenione w jego sposobie rozumowania. Są to: argentyńskie pochodzenie Bergoglia, specyfika Kościoła południowoamerykańskiego, formacja w Towarzystwie Jezusowym, a zwłaszcza oddziaływanie na Kościół wydarzenia, jakim był Sobór Watykański II oraz recepcja nauczania soborowego.

W tym kontekście konieczne staje się także przedstawienie tła historycznego i teologicznego, ukazanie ciągłości i konsekwencji nauczania papieża w porównaniu do jego poprzedników na Stolicy Piotrowej – szczególnie papieży epoki posoborowej, do których papież często się odwołuje. Stąd niezbędne okazuje się nawiązanie do dokumentów Soboru Watykańskiego II, nauczania papieży: Pawła VI, Jana Pawła II, Benedykta XVI, dokumentów CELAM czy dokumentów Towarzystwa Jezusowego.

Jednakże, aby zrozumienie tekstów papieskich i dokumentów kościelnych było głębsze i pełniejsze, należy wykorzystać dostępne opracowania tych tematów, zarówno dotyczących eklezjologii, historii Kościoła w Ameryce Południowej czy ściślej, osoby papieża Franciszka i jego nauczania. Autor przytacza, cytuje i wykorzystuje dostępne teksty i na podstawie tego oraz wymienionego wcześniej bogatego materiału może w sposób ogólny i syntetyczny przedstawić dość szeroko, a jednocześnie uporządkowany, temat eklezjologii papieża Franciszka, na tyle, aby mieć podstawową w nim orientację.

Źródła i pozostała bibliografia

Opisu eklezjologii papieża Franciszka można dokonać poprzez analizę jego wypowiedzi i opracowań na ten temat. Podstawowym źródłem pracy są zatem teksty papieskie. Przede wszystkim oficjalne dokumenty, tj. encykliki (jak dotąd są dwie)71, adhortacje, bulle oraz publikowane głównie na łamach „L’Osservatore Romano” jego orędzia, listy, homilie, przemówienia, rozważania, podpisane deklaracje itp. Warto podkreślić, że materiał źródłowy każdego tygodnia się powiększa.

Kolejnym źródłem są inne teksty źródłowe papieża, również te sprzed jego pontyfikatu. Autor sięga do nich, aby ukazać konsekwencję i ciągłość jego nauczania, a jeszcze bardziej, żeby wskazać jego źródła oraz to, że myślenie, jakie reprezentuje Franciszek, w dużej mierze ukształtowało się jeszcze w czasach jego posługi w Argentynie.

Poza tym ukazuje się wiele jego książek, czy to zbiorów jego homilii (do takich opracowań trzeba zaliczyć dwutomowe wydanie homilii papieskich wygłaszanych w Domu Św. Marty), wywiadów z nim oraz jego rozmyślań i innych publikacji o charakterze duszpasterskim, duchowym i przybliżającym jego nauczanie. Jest również bardzo wiele publikacji książkowych będących jego biografiami czy prezentacją jego postaci i pontyfikatu.

Autor sięga także do opracowań na ten temat. Pośród polskojęzycznych autorów można wymienić tych, zdaniem autora, najistotniejszych: biskupa Andrzeja Czaję i jego ogólne studium eklezjologii papieża Franciszka72; Alojzego Drożdża, teologa spoglądającego na moralny wymiar nauczania papieża o bogactwie i nędzy we współczesnym świecie73; Andrzeja Dragułę opisującego metafory Kościoła, jakimi posługuje się papież Franciszek oraz gesty i styl obecnego papieża74; Dariusza Lipca opisującego aspekty duszpasterskie obecnego pontyfikatu75; Dariusza Gardockiego specjalizującego się w teologii latynoamerykańskiej76; Zygfryda Glaesera, który opisuje ekumeniczne posługiwanie papieża77; Sylwię Górzną specjalizującą się w dialogu papieża z islamem78; misjologa Wojciecha Kluja wydobywającego aspekty nauczania misyjnego obecnego w wypowiedziach papieża79; Krzysztofa Stawskiego opisującego nauczanie o Bożym Miłosierdziu Franciszka80; Adama Wojtczaka z jego bardzo ważnym spojrzeniem pod kątem maryjnym na duchowość i eklezjologię Franciszka81. Powyższe zestawienie ujmuje tylko autorów najważniejszych opracowań, również na ich refleksji swoje rozważania opiera autor niniejszej monografii.

Jeśli zaś chodzi o literaturę obcojęzyczną, to jest jej znaczenie więcej. Szczególnie autorzy włoscy, hiszpańskojęzyczni i niemieccy zajmują się teologią i eklezjologią papieską. Warto zwrócić uwagę na serię jedenastu publikacji wydanych przez Libreria Editrice Vaticana: La teologia di papa Francesco. Autorami kolejnych tomów tej serii są: Jürgen Werbick, Lucio Casula, Peter Hünermann, Roberto Repole, Carlos Maria Galli, Santiago Madrigal Terraraz, Aristide Fumagalli, Juan Carlos Scannone, Marinella Perroni, Piero Coda, Marko Ivan Rupnik.

Poza tym autor powołuje się na świadectwa Pierre’a de Charentenego – jezuity wskazującego na teologię ludu jako latynoamerykańskie źródła myślenia papieża; Diego Fareza, przyjaciel papieża opisującego jego kulturę spotkania; kardynała Waltera Kaspera wskazującego na Pismo Święte i tradycję Kościoła jako źródła, z których czerpie Franciszek; abp Celestina Migliorego ukazującego nowe aspekty obecnego pontyfikatu; Hectora Scerriego opisującego ekumeniczne zaangażowanie papieża; Antonia Spadara, autora wywiadów z papieżem i wydawcy jego homilii oraz redaktora, wraz z Carlosem Marią Gallim, obszernej pracy La riforma e la riforme nella Chiesa. Swojemu promotorowi ks. prof. Januszowi Bujakowi zawdzięczam udostępnienie pracy Alberta Cozziego, Roberta Repolego, Giannina Piany Papa Francesco Quale Teologia?; rozprawy doktorskiej AlexandraAviego Mella Maria Iglesia – Madre del Pueblo Misionero. Papa Francesco y la piedad popular mariana a portir del contexsto teológico-pastoral Latinoamericano, napisanej na Uniwersytecie of Dayton w Ohio USA; zrealizowanego przez ks. prof. Bujaka tłumaczenia dokumentu Międzynarodowej Komisji Teologicznej Synodalność w życiu i misji Kościoła oraz wielu jego prac podejmujących tematy prymatu papieskiego dialogu ekumenicznego z prawosławiem i z luteranami, jak również wielu innych, za co wyrażam głęboką wdzięczność.

Struktura pracy

Monografia składa się z czterech rozdziałów. Pierwszy, pod tytułem: Doświadczenie Kościoła J.M. Bergoglio, ukaże te doświadczenia, wydarzenia i idee, które ukształtowały przyszłego papieża. W pierwszym paragrafie autor podejmie próbę opisania Kościoła w Ameryce Południowej w ujęciu historycznym, wraz z jego specyfiką. Zostaną omówione: teologia wyzwolenia, teologia ludu, niepowtarzalne wydarzenie, jakim jest Konferencja Episkopatów Ameryki Południowej i Karaibów (CELAM), która odegrała znaczącą rolę w tamtejszym Kościele w XX wieku, opcja na rzecz ubogich, autor zajmie się też osobistym stosunkiem papieża do Ameryki Południowej, jaki nadal jest faktem. Drugi paragraf to przedstawienie osobistego doświadczenia i wpływów intelektualnych, które ukształtowały obecnego papieża. Trzeci jest syntezą chrystologii obecnego papieża i ma wyraźny chrystocentryczny charakter. Wskazuje na centralne miejsce Chrystusa w życiu duchowości i co za tym idzie, w eklezjologii papieża. Kolejny – czwarty paragraf – to charakterystyka mariologii82 papieża Franciszka, która jest ukazana w kontekście jego eklezjologii. Franciszek reprezentuje wyraźną i emocjonalną pobożność maryjną. Doświadcza i ukazuje Maryję jako Matkę oraz wzór dla Kościoła. Piąty opisuje głęboki wpływ formacji zakonnej w Towarzystwie Jezusowym, którego konsekwencją jest osobista relacja papieża z Jezusem Chrystusem oraz często podkreślana i przeżywana tożsamość ignacjańska papieża.

Rozdział drugi, zatytułowany: Nauczanie Soboru Watykańskiego II jako źródło eklezjologii papieża Franciszka przedstawia idee Soboru Watykańskiego II dotyczące Kościoła, które papieża Franciszka inspirują w sposób szczególny. Chodzi tu m.in. o Lud Boży, communio, sakrament zbawienia, misyjność Kościoła. W tym rozdziale omówiono, w jaki sposób Franciszek rozumie i przeżywa prymat papieża oraz te idee wywodzące się z myśli soborowej, które pragnie rozwijać: kolegialność biskupów i synodalność Kościoła. Tematy te układają się w kolejne pięć podrozdziałów.

Z kolei trzeci rozdział: Kultura spotkania – Kościół w dialogu ma charakter bardziej pastoralny. Papież Franciszek pragnie krzewić kulturę spotkania. Autor niniejszej pracy przedstawia tę duszpasterską postawę papieża poprzez zaprezentowanie dialogu, jaki Franciszek prowadzi z przedstawicielami innych religii, w ramach spotkań ekumenicznych oraz to, w jaki sposób rozumie dialog Kościoła z kulturą. Temu wymiarowi swojej posługi nadaje on duże znaczenie.

Rozdział czwarty Duszpasterskie priorytety papieża Franciszka prezentuje najbardziej charakterystyczne dla papieża cele i zadania, jakie proponuje Kościołowi, często nazywane przez niego oczekiwaniami lub pragnieniami. Priorytety te, o których często mówi i które powracają w jego nauczaniu, to: Kościół ubogi, Kościół solidarny, Kościół wychodzący na peryferie oraz Kościół miłosierny. Są to tytuły kolejnych podrozdziałów czwartego rozdziału pracy. Autor podejmie próbę wyjaśnienia, jak Franciszek rozumie te pojęcia oraz wskazania ich źródeł.