Ewangelia Tomasza ebook

Tytuł oryginału: L’Évangile de Thomas

Copyright © Editions Albin Michel – Paris 1986

Copyright © for the Polish edition by PURANA 2023

Przekład: Ewa Mickiewicz

Projekt okładki: Krystyna Szczepaniak

Opracowanie i przygotowanie książki do druku:

Agencja Wydawnicza Synergy Elżbieta Meissner

www.agencja-wydawnicza-synergy.pl

Zespół w składzie

Redakcja naukowa: dr Sławomir Poloczek

Opracowanie redakcyjne: Ewelina Flis-Olszewska

Korekta: Małgorzata Kryska-Mosur

Skład i łamanie: Barbara Kryska

Analiza tekstu: Lingventa

ISBN 978-83-66200-86-9

Wydawnictwo PURANA

ul. Agrestowa 11, 55-330 Lutynia

Tel.: 71 35 92 701, 603 402 482

e-mail: [email protected]

www.purana.com.pl

Facebook: FB Wydawnictwo Purana

Zapraszamy do naszej księgarni internetowej:

www.purana.com.pl

Przedmowa do wydania polskiego

Pragniemy oddać do rąk Czytelników polskie wydanie autorskiego tłumaczenia i interpretacji Ewangelii Tomasza, dokonanego przez ­Jeana-Yves’a Leloupa – francuskiego teologa, duchownego i badacza tradycji wczesnochrześcijańskiej. Jest ono głęboko zanurzone w kategoriach mistyki wschodniego chrześcijaństwa.

Polska wersja książki, pierwotnie wydanej po francusku, została zaktualizowana o poprawki i uzupełnienia, które autor wprowadził w zrewidowanym wydaniu angielskim.

Samo tłumaczenie Ewangelii Tomasza zostało ponownie skonsultowane z tekstem koptyjskim oraz opatrzone dodatkowym ­komentarzem historyczno-filologicznym. Komentarz ten uwzględnia liczne aspekty i problemy, które mają kluczowe znaczenie nie tylko z punktu widzenia duchowości chrześcijańskiej – taka jest bowiem zasadnicza perspektywa egzegezy Leloupa – lecz także z punktu widzenia badań nad tym tekstem jako istotnym artefaktem religijności i kultury doby późnego antyku.

Mamy więc nadzieję, że książka zainteresuje zarówno osoby zafascynowane teologią czy duchowością, jak i osoby zagłębiające się w historię i kulturę epoki, w której kształtowało się wczesne chrześcijaństwo, nierzadko wespół z całym spektrum podobnych ruchów, które zwykło się dziś określać mianem gnostycyzmu.

dr Sławomir Poloczek

Skróty i sigla ksiąg biblijnych

Księga Rodzaju – Rdz

Księga Wyjścia – Wj

Księga Kapłańska – Kpł

Księga Liczb – Lb

Księga Powtórzonego Prawa – Pwt

Księga Jozuego – Joz

Księga Sędziów – Sdz

Księga Rut – Rt

Księgi Samuela – 1 Sm, 2 Sm

Księgi Królewskie – 1 Krl, 2 Krl

Księgi Kronik – 1 Krn, 2 Krn

Księga Ezdrasza – Ezd

Księga Nehemiasza – Ne

Księga Tobiasza – Tb

Księga Judyty – Jdt

Księga Estery – Est

Księgi Machabejskie – 1 Mch, 2 Mch

Księga Hioba – Hi

Księga Psalmów – Ps

Księga Przysłów – Prz

Księga Koheleta – Koh

Pieśń nad Pieśniami – PnP

Księga Mądrości – Mdr

Mądrość Syracha – Syr

Księga Izajasza – Iz

Księga Jeremiasza – Jr

Lamentacje Jeremiasza – Lm

Księga Barucha – Ba

Księga Ezechiela – Ez

Księga Daniela – Dn

Księga Ozeasza – Oz

Księga Joela – Jl

Księga Amosa – Am

Księga Abdiasza – Ab

Księga Jonasza – Jon

Księga Micheasza – Mi

Księga Nahuma – Na

Księga Habakuka – Ha

Księga Sofoniasza – So

Księga Aggeusza – Ag

Księga Zachariasza – Za

Księga Malachiasza – Ml

Ewangelia Mateusza – Mt

Ewangelia Marka – Mk

Ewangelia Łukasza – Łk

Ewangelia Jana – J

Dzieje Apostolskie – Dz

List do Rzymian – Rz

Listy do Koryntian – 1 Kor, 2 Kor

List do Galatów – Ga

List do Efezjan – Ef

List do Filipian – Flp

List do Kolosan – Kol

Listy do Tesaloniczan – 1 Tes, 2 Tes

Listy do Tymoteusza – 1 Tm, 2 Tm

List do Tytusa – Tt

List do Filemona – Flm

List do Hebrajczyków – Hbr

List Jakuba – Jk

Listy Piotra – 1P, 2P

Listy Jana – 1 J, 2 J, 3 J

List Judy – Jud

Apokalipsa Jana – Ap

WSTĘP

Odkrycie1

Samo odkrycie miało miejsce w 1945 r., w pobliżu Nag Hammadi w Górnym Egipcie, w miejscu, w którym niegdyś znajdował się starożytny klasztor św. Pachomiusza, tak zwany Chēnoboskion (gr. Χηνοβόσκιον), na zwykłym polu – jak każde inne2. Czekało ono na swego rolnika, zwykłego wieśniaka – takiego jak każdy inny. To właśnie on, ryjąc ziemię, przypadkowo odkrył skarb3.

Skarb złożony ze słów, spowity wiekami, zestarzały od ziemi koloru ochry: biblioteka gnostycka w amforach przeznaczonych do przechowywania słodkiego wina4; pięćdziesiąt trzy manuskrypty zapisane w języku koptyjskim, w dialekcie saidzkim, zbliżonym do języka starożytnych hieroglifów egipskich (słowo „Kopt” pochodzi od arabskiego qibt, które jest skróconą formą greckiego Aigyptios, oznaczającego „Egipcjanina”)5.

Wśród tych pięćdziesięciu trzech manuskryptów znajduje się pewna Ewangelia (w kodeksie II), „dobra nowina”, która nie zapowiada niczego ani niczego nie przepowiada, ale ujawnia człowiekowi to, co ten nosił w sobie od zawsze: Nieskończoną6 przestrzeń, tę samą tak wewnątrz, jak i na zewnątrz. To powinno wystarczyć, aby także ludzki dzban mógł się otworzyć.

Ewangelia Tomasza nie zawiera historii Jezusa i nie ma w niej ani jednego opisu dokonywania cudów7. Jest to zbiór 114 logionów, czyli samych wypowiedzi, przypisywanych Nauczycielowi, Łagodnemu i Żyjącemu. Czy słowa te istotnie zapisał Didymos Juda Tomasz, bliźniak Jezusa? Jego alterego (didymos [δίδυμος] po grecku oznacza właśnie „bliźniaka”)? Słowa te, chociaż są zwięzłe, stanowią jednak pewnego rodzaju zagadki, podobnie jak japońskie koany – krótkie, pozornie pozbawione znaczenia zdania, które, jeśli pozwolić przeniknąć im jak ziarnkom piasku w tryby mechanizmów naszego zwyczajnego myślenia, mogą spowodować ich zatrzymanie, ciszę, przekształcenie świadomości.

W ocenie krytyków

Ewangelia ta spotkała się z różnym odbiorem ze strony krytyków. Dla niektórych jest po prostu jednym z wielu apokryfów, wzbudzającym pewne zainteresowanie w zakresie badań nad gnozą. Dla innych – zlepkiem słów Chrystusa wyjętych niekiedy z ewangelii kanonicznych, a niekiedy z tradycji heterodoksyjnych, które przypisały je Jezusowi. Jeszcze inni widzą w nich źródło, z którego czerpali ewangeliści, swoistą „protoewangelię”, o której wszyscy marzyli, a która miałaby nam przekazywać wyłącznie „autentyczne słowa” Jezusa (patrz: Podstawowa bibliografia, s. 268).

Jednak bez względu na to, czego byśmy sobie życzyli, Jezus wcale ich nie napisał.

Nigdy więc nie będziemy mieli „autentycznych słów Jezusa”. Każde bowiem przekazane nam słowo jest „słowem zasłyszanym”, co oznacza, że zachowuje w sobie ślad tego, który wysłuchał, ślad powierzchowny lub głęboki. Marek, Mateusz, Łukasz, Jan, Tomasz i wielu innych, ­wszyscy na swój sposób słuchali Jedynego Słowa, starali się je zrozumieć, przetłumaczyć na swój język i dostosować do własnej kultury. Było to uwarunkowane stopniem zażyłości, w jakiej pozostawali z Tym, który mówił, oraz stopniem otwartości i rozwoju własnego obszaru świadomości. Żaden z tych sposobów słuchania nie może jednak rościć sobie prawa do „posiadania tego słowa”: „Oto jest prawda, ale nie cała”.

Ucho Tomasza było z pewnością „mniej żydowskie” niż ucho Mateusza, mniej wyczulone na opowiadania o cudach niż ucho Marka, mniej zainteresowane słuchaniem o Miłosierdziu Bożym głoszonym „nawet poganom” niż ucho Łukasza. Interesowało się bardziej nauczaniem przekazywanym przez Jezusa, uważając każdą z otrzymanych od Niego informacji za zarodek nowego człowieka, stworzenie człowieka, który zyskał świadomość. Tak oto Tomasz lub autorzy oddający się pod opiekę apostoła „nieskończenie sceptycznego i nieskończenie wierzącego” uczynią z Jezusa jednego z nich, czyli „gnostyka”.

Czy Jezus był gnostykiem?8

Kiedy Jezus pyta swych uczniów: „Kim jestem dla was?”, Tomasz odmawia odpowiedzi: „usta moje nie są w ogóle w stanie wypowiedzieć, do kogo jesteś podobny” (logion 13). Postąpił dobrze. Sam Jezus milczy przecież, kiedy Piłat pyta go: „Cóż to jest Prawda?” (por. J 18,38)9. Dlatego zanim stwierdzimy o Jezusie, że jest taki czy też inny, należy bez wątpienia zachować wpierw długie milczenie, zupełnie tak jak gnostycy, którzy nie byli teologami dbającymi o nadawanie nazw temu, co nienazywalne, lecz praktykantami „oświeconej niewiedzy”10.

„Jezus Jest tym, który Jest” (por. Wj 3,14; J 8,58). Nikt go nigdy „nie widział w pełni” (por. J 1,18). On jedynie głosił z siłą i miłością zwykłe i proste „Ja jestem” i to właśnie stwierdzenie musi wzbudzić w każdym z nas pewne tajemnicze echo.

Co w takim razie z jego nauczaniem? To właśnie w odniesieniu do tej kwestii można stwierdzić, że Ewangelia Tomasza istotnie jest „ewangelią gnostycką”, a doprecyzowując, że chodzi tu o gnozę „niedualistyczną”11, której nie należy mylić z pewnymi formami gnostycyzmu dualistycznego lub manichejskiego12. Jezus rzeczywiście jawi się w Ewangelii Tomasza jako Ten, który stara się przebudzić nas do właściwego stanu świadomości. To samo zresztą głosi w Ewangelii Jana: „abyście i wy byli tam, gdzie Ja jestem (J 14,3)”; „Ducha, którego dał mi Ojciec, ja wam także dałem (…) ja w was, wy we mnie”13 etc.

Jezus, na wzór wschodnich mistrzów, za pomocą paradoksalnych formuł wzywa nas, abyśmy uświadomili sobie nasze niestworzone pochodzenie, naszą bezgraniczną wolność, nawet w samym środku przyziemnych zdarzeń i trosk. Chodzi o to, by żyjąc w rzeczywistości względnej i pełnej rozczarowań, przebudzić się do Rzeczywistości Absolutnej.

Gnoza to podwójna jasność umysłu w kwestii ludzkiej kondycji, podwójna świadomość, która w niepowtarzalnym ujęciu kontempluje zarówno absurd, jak i łaskę.

Rzeczywistość względną stanowi to, że prochem jesteśmy i w proch się obrócimy (por. Rdz 3,19). „Wszystko, co złożone, będzie rozłożone”. Istnieje jednak i rzeczywistość: „Jesteśmy światłem i do światła powracamy”. Jest w nas słońce, które nie zachodzi, stan przebudze­­­nia i pokoju, do którego nieustannie dąży nasza nieskończoność. Względna rzeczywistość to również to, że jesteśmy „mężczyzną lub kobietą”. W kompletnej rzeczywistości jesteśmy obojgiem. Gnostycy bowiem twierdzili, że istnieje możliwość integracji naszej żeńsko-męskiej biegunowości w celu stworzenia człowieka zupełnego, który kocha nie ze względu na swoje ubytki, lecz z powodu własnej pełni. Nasza miłość nie jest już tylko „pragnieniem”, lecz może stać się tryskającą fontanną.

Należy więc bezustannie przechodzić od świadomości ograniczonej do świadomości nieograniczonej. „Bądźcie tymi, którzy przechodzą” (logion 42) – mówi nam Ewangelia Tomasza. Istnieje względny sposób poznawania, który nabywamy poprzez książki, spotkania, sposób myślenia innych. Istnieje także sposób poznania poprzez „samego siebie”, poprzez „Żyjącego, który jest w nas” (por. J 17,23). To do takiego rodzaju poznania (gnozy) zdaje się nas zapraszać Jezus, abyśmy stali się tacy jak On, nie „dobrymi chrześcijanami”, lecz „drugimi Chrystusami”14, a nawet gnostykami, „przebudzonymi”. Gnoza nie jest bowiem stanem intelektualnego nadęcia, przerostu ego, ale wręcz przeciwnie – jego wycofania.

Transparentność wobec „Tego, który Jest”, prostota, niewinność – oto cechy gnostyka, cechy mniej niż „siedmiodniowego dziecka” (por. logion 4), cechy tego, co „bezwarunkowe”.

Czy Jezus Tomasza różni się od Jezusa innych ewangelistów? Bez wątpienia! Ale różnice są związane być może w mniejszym stopniu z samą osobą Chrystusa, który zawsze pozostaje niedostępny, niż ze sposobem prezentowania jego nauczania. Jest to raczej różnica na poziomie słuchu niż samego słowa. Można więc czytać Ewangelię Tomasza w duchu katolickim lub prawosławnym, podobnie jak czyta się Łukasza, Marka, Mateusza czy Jana, niekoniecznie przyjmując postawę dualistyczną, a tym samym polemiczną, która przeciwstawia Ewangelię Tomasza ewangeliom kanonicznym i uznaje, że przewyższa ona pozostałe, że jest tą „jedynie autentyczną” – co stanowi przecież reakcję na równie dualistyczną postawę tych, którzy uważają ją za jedynie zbiór herezji (pamiętajmy przy tym, że przez całe lata egzegeci zaniedbywali lekturę Ewangelii Jana, uważając ją za zbyt grecką lub zbyt „gnostycką”. Z kolei niektórzy twierdzą dziś coś dokładnie przeciwnego).

Czy wobec tego ewangelii nie należałoby czytać jako pewnego „zbioru”, traktując je jako próby przedstawienia wielu punktów widzenia na postać Chrystusa „wewnątrz i na zewnątrz was”, jednocześnie we wszystkich wymiarach historycznych i metahistorycznych? Czy Nag Hammadi i Ewangelia Tomasza nie odkrywają dzisiaj przed nami nowego szlifu Odwiecznego Diamentu? „Tego, który jest taki sam, wczoraj, dzisiaj, jutro” (por. Hbr 13,8)? Czy wychodząc poza naiwny entuzjazm i sekciarską wręcz nieufność, nie należy zachować „wewnętrznego słuchu” i wsłuchać się w to, co Duch mówi nie tylko Kościołom (por. Ap 2,7), nie tylko wtajemniczonym, ale całej ludzkości?

Tłumaczenie

W naszym przekładzie odwołujemy się do tekstu koptyjskiego, wydanego przez Yves’a Haasa, retrowersji greckiej sporządzonej przez Rodolphe’a Kassera, jak również do papirusów z Oksyrynchos15. Prace Henriego-Charles’a Puecha i profesora Jeana-François Ménarda, odpowiedzialnego obecnie za publikację tekstów z Nag Hammadi (z którym pracowaliśmy kilka lat temu na Uniwersytecie Nauk Humanistycznych Strasburg II nad innym wielkim tekstem gnostyckim, Ewangelią Prawdy16), były dla nas szczególnie użyteczne, lecz dalecy jesteśmy od mniemania, że przedstawiamy „wersję definitywną” Ewangelii Tomasza. Jest ona jedną z wielu interpretacji, która stara się być wierna zarówno duchowi, jak i zapisowi tych „słów”.

„Trzeba być prorokiem, żeby zrozumieć proroków”, mawiał święty, papież Grzegorz I Wielki17. Poetą, by zrozumieć poetów. A kim należałoby być, aby zrozumieć Jezusa?

Komentarze

Czy możliwa jest dziś lektura Ewangelii Tomasza bez wchodzenia w spory uczonego z ezoterykiem, ale jednocześnie bez negowania wzajemnych kompetencji? Czy możliwe jest pozwolić Ewangelii do nas przemówić i się nią zainspirować, nie obciążając jej zbytnio uwagami z zakresu krytyki tekstualnej lub subiektywnymi urojeniami. W końcu, czy możliwe jest, aby jej słowa utorowały sobie drogę w umyśle, sercu i ciele człowieka, prowadząc go od przemiany do przemiany, ku pełnej realizacji swojego bytu?

Nie chodzi więc już o to, by „komentować” słowa Jezusa, ale by je „medytować” w uprawnym ogrodzie naszej ciszy. Sądzimy, że bardziej tam niż w atmosferze intelektualnego niepokoju mogą one przynieść swój świetlany owoc.