Ewangelia według św. Łukasza ebook

Ewangelia według św. Łukasza

Pablo T. Gadenz

Ewangelia według św. Łukasza

Katolicki Komentarz do Pisma Świętego

Przełożyli Grażyna Gomola i Aleksander Gomola

Wydawnictwo W drodze, Poznań 2020

Tytuł oryginału

The Gospel of Luke

Copyright © 2018 by Pablo T. Gadenz

Originally published in English under the title The Gospel of Luke by Baker Academic, a division of Baker Publishing Group, Grand Rapids, Michigan, 49516, U.S.A. All rights reserved.

© Copyright for this edition by Wydawnictwo W drodze, 2020

Redaktorzy serii – Peter S. Williamson, Mary Healy, Kevin Perrotta

Redaktor naukowy wydania polskiego – dr Łukasz PopkoOP

Redaktor prowadzący – Ewa Kubiak

Redakcja – Lidia Kozłowska

Korekta – Paulina Jeske-Choińska, Lidia Kozłowska

Skład i łamanie – Józefa Kurpisz

Redakcja techniczna – Krzysztof Lorczyk OP

Projekt okładki i layoutu – Krzysztof Lorczyk OP

Opracowanie projektu graficznego okładki na podstawie reprodukcji: Carl Baron von Vittinghoff, Dwaj kontemplujący mnisi (1809 r.) oraz Anonim, Chrystus trzymający kulę ziemską zwieńczoną krzyżem (ok. 1600–1680). Ze zbiorów Metropolitan Museum of Art w Nowym Jorku.

Nihil obstat

Poznań, dnia 19 maja 2020 roku, ks. dr Adam Sikora, cenzor

Imprimatur

Poznań, dnia 20 maja 2020 roku nr 2236/2020, biskup Damian Bryl, wikariusz generalny

ISBN 978-83-7906-584-4

Wydawnictwo Polskiej Prowincji Dominikanów W drodze sp. z o.o.

Wydanie I

ul. Kościuszki 99, 61-716 Poznań

tel. 61 852 39 62

[email protected]

www.wdrodze.pl

Konwersja do formatów epub oraz mobi Pilcrow Studio

Serdecznie dziękujemy Darczyńcom, którzy wsparli wydanie Katolickiego Komentarza do Pisma Świętego.

Wspólnie oddajemy do rąk Czytelników publikację mądrą i przydatną. Bez Waszej pomocy nie byłoby możliwe wydanie Komentarza w tak pięknej i funkcjonalnej formie. Dzielimy się z Wami radością z faktu, że zasięg tej publikacji jest znacznie większy od tego, który moglibyśmy osiągnąć, gdybyście nie włączyli się w to dzieło. Ponadto dzięki Waszej hojności cena zakupu niniejszego egzemplarza jest niższa o blisko 25złotych, za co dziękujemy z całego serca! Postaramy się Wam odwdzięczyć w naszej modlitwie. 

Prosimy również Was, drodzy Czytelnicy, byście pamiętali o sponsorach wydania wówczas, gdy stajecie na modlitwie wobec Słowa, którego sens i głębię możecie lepiej poznawać dzięki Komentarzom. 

W imieniu Wydawnictwa W drodze

Tomasz Grabowski OP

Spis treści

Wstęp od redaktorów serii

Skróty i oznaczenia

Wstęp

Schemat Ewangelii według św. Łukasza

Łukasz przedstawia swój cel(1,1–4)

Bóg nawiedza swój lud(1,5–80)

Rodzi się Zbawiciel(2,1–52)

Prekursor i Syn Boży(3,1–4,13)

Misja Jezusa jako Mesjasza(4,14–44)

Powołanie uczniów i odpowiedzi dawane faryzeuszom(5,1–6,11)

Dwunastu i Kazanie na równinie(6,12–49)

Jezus wielki prorok(7,1–50)

Przypowieści Jezusa i Jego moc(8,1–56)

Mesjasz i cierpiący Syn Człowieczy(9,1–50)

Początek podróży do Jerozolimy(9,51–10,42)

Modlitwa i jałmużna(11,1–54)

Prawdziwi uczniowie we wzrastającym królestwie(12,1–13,21)

Na uczcie w królestwie Boga ostatni będą pierwszymi(13,22–14,35)

Przypowieści o nawróceniu i bogactwach(15,1–17,10)

Syn Człowieczy i królestwo Boże(17,11–18,30)

Król wstępuje do Jeruzalem(18,31–19,44)

Posługa w świątyni(19,45–21,38)

Pascha Mesjasza(22,1–71)

Proces, ukrzyżowanie i śmierć(23,1–56)

Zmartwychwstanie Jezusa wypełnieniem planu Boga(24,1–53)

Sugerowane lektury

Słowniczek

Indeks tematów duszpasterskich

Indeks tekstów wyróżnionych

Spis ilustracji

Mapa

Wstęp od redaktorów serii

Kościół miał zawsze we czci Pisma Boże, podobnie jak samo Ciało Pańskie (…). Trzeba więc, aby całe nauczanie kościelne (…) żywiło się i kierowało Pismem Świętym. Albowiem w księgach świętych Ojciec, który jest w niebie, spotyka się miłościwie ze swymi dziećmi i prowadzi z nimi rozmowę. Tak wielka zaś tkwi w słowie Bożym moc i potęga, że jest ono dla Kościoła podporą i siłą żywotną, a dla synów Kościoła utwierdzeniem wiary, pokarmem duszy oraz źródłem czystym i stałym życia duchowego.

Sobór Watykański II, Dei Verbum, 21

Czy serce nie pałało w nas, kiedy rozmawiał z nami w drodze i Pisma nam wyjaśniał?

Łk 24,32

Seria Katolicki Komentarz do Pisma Świętego (Catholic Commentary on Sacred Scripture) powstała, by pomóc w posłudze Słowa Bożego w życiu i misji Kościoła. Od czasów Soboru Watykańskiego II wśród katolików narasta głód dogłębnego badania Pisma, w sposób odsłaniający jego związki z liturgią, ewangelizacją, katechezą, teologią oraz życiem osobistym i wspólnotowym. Seria ta odpowiada na to pragnienie, dostarczając przystępne, a zarazem treściwe komentarze do każdej księgi Nowego Testamentu, opierające się zarówno na najlepszych współczesnych badaniach biblijnych, jak i bogatym skarbcu tradycji Kościoła. W tomach tych chcemy przekazać wiedzę naukową oświeconą światłem wiary, jesteśmy bowiem przekonani, że ostateczny cel egzegezy biblijnej stanowi odkrycie tego, co Bóg objawił i co wciąż do nas mówi przez święte teksty. Podstawowymi dla naszego podejścia są zasady, jakich nauczał Sobór Watykański II: po pierwsze, wykorzystywanie historiograficznych i literackich metod w celu odkrycia tego, co zamierzali przekazać autorzy biblijni; po drugie, oparta na modlitwie teologiczna refleksja, pozwalająca zrozumieć święty tekst „w tym samym Duchu, w jakim został napisany” – czyli w kontekście treści i jedności całego Pisma, żywej tradycji Kościoła i analogii wiary (Dei Verbum,12).

Katolicki Komentarz do Pisma Świętego jest skierowany do tych, którzy są zaangażowani w posługę duszpasterską lub się do niej przygotowują, oraz do innych osób zainteresowanych badaniem Pisma, by lepiej zrozumieć swą wiarę, zyskać pokarm dla życia duchowego lub dzielić się Dobrą Nowiną z innymi. Mając to na uwadze, autorzy koncentrują się raczej na tym, jakie znaczenie ma ten tekst dla wiary i dla życia, niż na technicznych zagadnieniach zajmujących naukowców; wyjaśniają też Biblię w codziennym języku, niewymagającym przekładania na język nauczania i katechezy. Choć seria ta jest napisana z perspektywy wiary katolickiej, autorzy korzystają też z interpretacji proponowanych przez badaczy protestanckich i prawosławnych, żywiąc nadzieję, że tomy te posłużą również chrześcijanom innych tradycji.

Szereg udogodnień ma uczynić te komentarze możliwie najbardziej użytecznymi. W każdym tomie wykorzystano tekst biblijny zaczerpnięty z New American Bible (NAB)1, które to tłumaczenie zostało zatwierdzone do liturgicznego użytku w Stanach Zjednoczonych2. By pomóc czytelnikom korzystającym z innych tłumaczeń, wskazano i wyjaśniono najważniejsze różnice między NAB i innymi często używanymi tłumaczeniami (RSV, NRSV, JB, NJB i NIV)3. Po każdym fragmencie tekstu biblijnego zamieszczono listę odnośników do odpowiednich innych ustępów Pisma, punktów Katechizmu Kościoła katolickiego i miejsc, w których dany fragment został wykorzystany w rzymskim Lekcjonarzu. Potem następuje egzegeza, mająca w jasny i interesujący sposób wyjaśnić znaczenie tekstu zarówno w jego oryginalnym, historycznym kontekście, jak i jego nieprzemijające znaczenie dla chrześcijan. Sekcja Rozważanie i zastosowanie praktyczne ma pomóc chrześcijańskim czytelnikom odnieść Pismo do własnego życia – odpowiada na pytania podnoszone przez dany tekst, proponuje jego duchową interpretację zaczerpniętą z chrześcijańskiej tradycji i dostarcza sugestii co do jego wykorzystania w katechezie, kaznodziejstwie czy innych formach posługi duszpasterskiej.

W całym tomie rozproszone są wyróżnione teksty zatytułowane Tło biblijne, podające informacje historyczne, literackie lub teologiczne, oraz Żywa tradycja, w których znajdują się adekwatne teksty z pobiblijnej tradycji chrześcijańskiej, w tym cytaty z dokumentów kościelnych oraz z pism świętych i ojców Kościoła.

Mapy i słowniczek są zamieszczone na końcu każdego tomu, tak by łatwo było z nich korzystać. W słowniczku wyjaśniono zarówno najważniejsze pojęcia z tekstów biblijnych, jak i terminy odnoszące się do teologii i egzegezy – oznaczono je w komentarzu za pomocą krzyża (†)4. By tomy te były jeszcze bardziej użyteczne, uwzględniono w nich listę sugerowanych lektur, indeks tematów duszpasterskich oraz indeks informacji zawartych w wyróżnionych tekstach (Tło biblijne i Żywa tradycja). Dalsze źródła, w tym pytania do osobistego rozważania lub do dyskusji, można znaleźć na stronie serii: www.CatholicScriptureCommentary.com.

Naszym pragnieniem i przedmiotem modlitw jest to, by tomy te były użyteczne, tak „by słowo Pańskie szerzyło się i rozsławiało” (2 Tes 3,1) coraz bardziej w Kościele i na całym świecie5.

Peter S. Williamson

Mary Healy

Kevin Perrotta

Skróty i oznaczenia

†

oznacza, że definicja danego pojęcia pojawia się w słowniczku

||

oznacza, że tę samą relację można znaleźć w innych ewangeliach

BE

Biblia, to jest Pismo Święte Starego i Nowego Przymierza [przekład literacki]. Przekład z języka hebrajskiego, aramejskiego i greckiego, Ewangeliczny Instytut Biblijny, Poznań 2016; Biblia Ewangeliczna

BF

Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła, oprac. I. Bokwa, T. Gacia, S. Laskowski, H. Wójtowicz, Poznań 2007

BJW

Pismo święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie polskim W.O. Jakuba Wujka S.J., wyd. 3, Kraków 1962

BL

Biblia Lubelska, Lublin 1991–

BP

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem,Częstochowa 2008; Biblia Paulistów

BPo

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu w przekładzie z języków oryginalnych ze wstępami i komentarzami, Poznań 2014

BT

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia, wydanie 5, Poznań–Warszawa 2014

BT4

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia Tysiąclecia,wydanie 4,Poznań–Warszawa 1983

BWP

Pismo Święte Starego i Nowego Testamentu. Biblia rodzinna, przeł. K. Roma­niuk, Kraków 2014

DS

Enchiridion symbolorum definitionum et declarationum de rebus fidei et morum / quod primum editit Henricus Denzinger et quod funditus retractavit auxit notulis ornavit Adolfus Schönmetzer, Barcinone (itd.) 1967

ESV

The Holy Bible. English Standard Version, Wheaton (IL), 2016 (angielski przekład Biblii)

KKK

Katechizm Kościoła katolickiego, Poznań 2002

LXX

Septuaginta

LXXpl

Septuaginta, przeł. i oprac. R. Popowski, Warszawa 2017

m.

Miszna

NABRE

New American BibleRevised Edition, Washington (DC) 2010 (angielski przekład Biblii)

NET

New English Translation 2016, https://bible.org/netbible(angielski przekład Biblii)

NIV

The Holy Bible. New International Version, Grand Rapids (MI) 2011 (angielski przekład Biblii)

NRSV

New Revised Standard Version of the Bible, National Council of the Churches of Christ in the United States of America1989 (angielski przekład Biblii)

NT

Nowy Testament

PNTC

Pillar New Testament Commentary

PWJ

Nowy Testament. Przekład na Wielki Jubileusz Roku 2000, przeł. i oprac. R. Popowski, Warszawa 2002

ST

Stary Testament

w.

werset

WSA

The Works of Saint Augustine. A Translation for the 21st Century, przeł. B. Ramsey, red. J.E. Rotelle, Hyde Park (NY) 1990–

Księgi Starego Testamentu

Rdz

Księga Rodzaju

Wj

Księga Wyjścia

Kpł

Księga Kapłańska

Lb

Księga Liczb

Pwt

Księga Powtórzonego Prawa

Joz

Księga Jozuego

Sdz

Księga Sędziów

Rt

Księga Rut

1 Sm

1 Księga Samuela

2 Sm

2 Księga Samuela

1 Krl

1 Księga Królewska

2 Krl

2 Księga Królewska

1 Krn

1 Księga Kronik

2 Krn

2 Księga Kronik

Ezd

Księga Ezdrasza

Ne

Księga Nehemiasza

Tb

Księga Tobiasza

Jdt

Księga Judyty

Est

Księga Estery

1 Mch

1 Księga Machabejska

2 Mch

2 Księga Machabejska

Hi

Księga Hioba

Ps

Księga Psalmów

Prz

Księga Przysłów

Koh

Księga Koheleta

Pnp

Pieśń nad Pieśniami

Mdr

Księga Mądrości

Syr

Mądrość Syracha

Iz

Księga Izajasza

Jr

Księga Jeremiasza

Lm

Lamentacje

Ba

Księga Barucha

Ez

Księga Ezechiela

Dn

Księga Daniela

Oz

Księga Ozeasza

Jl

Księga Joela

Am

Księga Amosa

Ab

Księga Abdiasza

Jon

Księga Jonasza

Mi

Księga Micheasza

Na

Księga Nahuma

Ha

Księga Habakuka

So

Księga Sofoniasza

Ag

Księga Aggeusza

Za

Księga Zachariasza

Ml

Księga Malachiasza

Księgi Nowego Testamentu

Mt

Ewangelia wg św. Mateusza

Mk

Ewangelia wg św. Marka

Łk

Ewangelia wg św. Łukasza

J

Ewangelia wg św. Jana

Dz

Dzieje Apostolskie

Rz

List do Rzymian

1 Kor

1 List do Koryntian

2 Kor

2 List do Koryntian

Ga

List do Galatów

Ef

List do Efezjan

Flp

List do Filipian

Kol

List do Kolosan

1 Tes

1 List do Tesaloniczan

2 Tes

2 List do Tesaloniczan

1 Tm

1 List do Tymoteusza

2 Tm

2 List do Tymoteusza

Tt

List do Tytusa

Flm

List do Filemona

Hbr

List do Hebrajczyków

Jk

List św. Jakuba

1 P

1 List św. Piotra

2 P

2 List św. Piotra

1 J

1 List św. Jana

2 J

2 List św. Jana

3 J

3 List św. Jana

Jud

List św. Judy

Ap

Apokalipsa św. Jana

Wstęp

Od niemal dwóch tysięcy lat Ewangelia Łukasza inspiruje wielorako chrześcijan. To Łukaszowi zawdzięczamy takie hymny uwielbienia wykorzystywane w liturgii jak Gloria in excelsis Deo i Magnificat; tekst Łukasza był także podstawą dla modlitwy Zdrowaś, Maryjo. Święty Franciszek z Asyżu zapoczątkował tradycję stajenki bożonarodzeniowej, a niektóre najwspanialsze dzieła Rembrandta i Cara­vaggia to sceny przedstawiające wydarzenia właśnie z tej Ewangelii.

Sama Ewangelia Łukasza to także wielkie dzieło sztuki, gdyż jej ludzki autor wykorzystał wszystkie swoje umiejętności literackie i narracyjne, tworząc najdłuższą z czterech ewangelii, liczącą ponad dziewiętnaście tysięcy słów (około tysiąc sto więcej niż tekst Mateusza). Przedstawiając życie i nauczanie Jezusa Chrystusa w świetle wiary, Ewangelia Łukasza nie przestaje być tekstem historycznym poprzedzonym starannymi badaniami i opartym na relacjach naocznych świadków oraz na innych wiarygodnych źródłach (1,1–3). Stanowi dzieło teologiczne mające ukazać czytelnikom, że orędzie chrześcijańskie pozostaje prawdziwe (1,4), a Jezus Chrystus jest rzeczywiście Zbawicielem, Mesjaszem, Panem i Synem Bożym (1,35; 2,11). Ewangelia Łukasza posiada wszystkie wspomniane cechy, a ponadto jest tekstem natchnionym, komunikując nam to, co Bóg chciał, by zostało spisane dla naszego zbawienia (KKK,107).

Autorstwo księgi

Tytuły pojawiające się na początku lub na końcu najwcześniejszych zachowanych rękopisów, w tym papirusu Bodmer XIV–XV datowanego przez badaczy na okolice 200 roku, przypisują tekst „Łukaszowi”1. Podobnie sądzi piszący około 180 roku św. Ireneusz z Lyonu: „Łukasz (…), towarzysz Pawła, złożył w księdze Ewangelię przez niego głoszoną”2. Ireneusz informuje nas ponadto, że Łukasz napisał także Dzieje Apostolskie,a nawet towarzyszył Pawłowi podczas niektórych z jego podróży, na co wskazują fragmenty Dziejów, w których pojawia się zaimek „my” (16,10–17; 20,5–15; 21,1–18; 27,1–28,16)3. W tym samym tekście Ireneusz przywołuje też dwa wersety w listach Pawła mówiące o Łukaszu: jeden, w którym czytamy, że Łukasz jest z Pawłem (2 Tm 4,11), i drugi, w którym zostaje on przedstawiony jako „umiłowany lekarz” (Kol 4,14). Mamy także trzeci list, do Filemona, gdzie Łukasz zostaje wspomniany jako jeden ze współpracowników Pawła. Powyższe szczegóły odnotowują również Kanon Muratoriego oraz ojcowie Kościoła, tacy jak Klemens z Aleksandrii, Tertulian, Orygenes, Euzebiusz, Ambroży, Hieronim i Augustyn4.

Współcześni badacze powszechnie przyjmują, że autorem Ewangelii Łukasza i Dziejów Apostolskich jest ta sama osoba. Za najbardziej prawdopodobne wyjaśnienie narracji w pierwszej osobie liczby mnogiej we wspomnianych wcześniej sekcjach Dziejów Apostolskich nadal przyjmuje się to, że autor uczestniczył w opisywanych wydarzeniach, z czego należy wnosić, że był towarzyszem Pawła. Ponadto wielu badaczy nadal akceptuje tradycyjne utożsamianie tego towarzysza z „Łukaszem” wspominanym w listach Apostoła, aczkolwiek niektórzy badacze to kwestionują5. Skąpość informacji dotyczących Łukasza także przemawia za tym tradycyjnym punktem widzenia; gdyby autor trzeciej Ewangelii był naprawdę anonimowy, przypisano by ją komuś bardziej sławnemu, na przykład któremuś z apostołów. Co więcej, biorąc pod uwagę fakt dedykowania Ewangelii konkretnej osobie – Teofilowi (1,3; zob. też Dz 1,1) – trzeba wykluczyć jej anonimowość6.

Mamy także inne interesujące szczegóły o bardziej spekulatywnym charakterze dotyczące Łukasza, przywoływane zarówno przez ojców Kościoła, jak i współczesnych badaczy. Ponieważ Łukasz (gr. Loukas) jest zdrobnieniem od Lucjusza (gr. Loukios), autor trzeciej Ewangelii bywa czasami utożsamiany z Lucjuszem, o którym wspomina Paweł w Liście do Rzymian (16,21)7 i/lub z Lucjuszem Cyrenejczykiem, który razem z Pawłem i Barnabą przebywał w Antiochii8. Niektóre źródła starożytne wymieniają również Antiochię jako miasto rodzinne Łukasza9. Autora trzeciej Ewangelii utożsamiano też z niewymienionym z imienia uczniem, „którego sława w [głoszeniu] Ewangelii rozchodzi się po wszystkich Kościołach” (2 Kor 8,18)10.

Interesująca jest także kwestia pochodzenia etnicznego Łukasza. Często przyjmuje się, że nie był Żydem, jednak opinie badaczy są w tej kwestii podzielone11; również ojcowie Kościoła w niewielkim stopniu wspierają to założenie12. Główny argument za tym, by widzieć w Łukaszu nie-Żyda, pochodzi z Listu do Kolosan, gdzie Łukasz (Kol 4,14) nie jest wymieniony jako jeden „z Żydów”, tak jak Marek (Kol 4,11). Z tego często się wnioskuje, że Marek to Żyd, natomiast Łukasz to nie-Żyd, jednakże wyrażenie „z Żydów” może się odnosić do chrześcijan pochodzenia żydowskiego – sztywnej w poglądach frakcji zazwyczaj niechętnej Pawłowi (zob. Ga 2,12). Innymi słowy, Paweł mówiłby nam w tym miejscu, że wśród chrześcijan należących do tej grupy niewielu, w tym Marek, było jego współpracownikami13. Łukasz nie należał do tej grupy, nie znaczy to jednak, że nie mógł być Żydem. Co więcej, jego rozległa znajomość Starego Testamentu i zainteresowanie świątynią w Jerozolimie oraz stanem kapłańskim sugerują, że był Żydem. Jego dobrą znajomość greki można wyjaśnić bez trudu tym, że był zhellenizowanymŻydem. Podobnie jak Paweł, mógł być zatem Żydem zorientowanym w swej posłudze na nie-Żydów i przede wszystkim do nich kierującym swoją Ewangelię.

Kontekst historyczny

Badacze utrzymujący, że Łukasz był rzeczywiście współpracownikiem Pawła (w latach pięćdziesiątych), przyjmują za górną granicę powstania jego Ewangelii lata osiemdziesiąte (najpóźniej dziewięćdziesiąte)14. Większość współczesnych badaczy opowiada się za siódmą lub ósmą dekadą I wieku. Jedną z przyczyn tego przyjmowanego przez większą część badaczy stanowiska jest to, że w ich przekonaniu Łukasz opierał się na Ewangelii Marka datowanej na przedział lat 60–75. Z drugiej strony, skoro Marek i Łukasz bywali współpracownikami Pawła (Kol 4,10,2; Tm 4,11; Flm 1,24), nie trzeba zakładać odstępu czasu między obiema ewangeliami dłuższego niż dekada.

To większościowe stanowisko odwołuje się także do Łukaszowego przedstawienia proroctwa Jezusa dotyczącego zburzenia świątyni w Jerozolimie, co miało miejsce w roku 70. Opis Łukasza (19,43; 21,20) jest bardziej szczegółowy niż Marka (13,14), z czego niektórzy wnioskują, że spisywał swój tekst już po zburzeniu świątyni. Inni odrzucają tę konkluzję, ponieważ szczegóły pojawiające się u Łukasza to typowy opis oblężenia miasta obecny w wielu tekstach prorockich Starego Testamentu, zwłaszcza dotyczących pierwszego zburzenia Jerozolimy przez Babilończykóww 586 roku p.n.e.15 Nie ma także powodu, aby wykluczać to, że sam Jezus, zapowiadając upadek Jerozolimy, mógł posługiwać się proroctwami ze Starego Testamentu.

Zgodnie ze stanowiskiem mniejszościowym Ewangelia Łukasza została napisana przed rokiem 7016. W tym wypadku punktem odniesienia jest datowanie Dziejów, które zostały napisane po Ewangelii (Dz 1,1). Dzieje kończą się opisem trwającego dwa lata uwięzienia Pawła w Rzymie (l. 60–62; Dz 28,30) i nie ma w nich mowy o jego śmierci, która miała miejsce w okolicach roku 64 lub 67. Skoro Dzieje zostały napisane znacznie później niż Ewangelia (lata siedemdziesiąte lub osiemdziesiąte), takie milczenie na temat śmierci Apostoła budzi zdziwienie. Możliwe, że Dzieje miały z założenia pokazywać, jak chrześcijaństwo rozszerza się „aż po krańce ziemi” (Dz 1,8), czego dowodem jest przybycie Pawła do Rzymu, stolicy imperium (28,14). Równie dobrze można jednak twierdzić, że podczas pisania Dziejów Paweł wciąż żył17. Biorąc pod uwagę liczne paralele między opisem męki u Łukasza a opisem uwięzienia Pawła w Dziejach Apostolskich18, ilustrujące zasadę teologiczną dochodzącą do głosu w tej drugiej księdze, zgodnie z którą życie Jezusa stanowi wzorzec życia dla uczniów (zob. Tło biblijne „Paralele między Ewangelią Łukasza a Dziejami Apostolskimi” na s. 448), można przypuszczać, że Łukasz włączyłby do swojego opisu śmierć Pawła, gdyby ta rzeczywiście miała miejsce przed ukończeniem przezeń jego dzieła. Badacze przyjmujący ten argument dochodzą do wniosku, że w takim razie również Ewangelia Łukasza musiała zostać napisana za życia Pawła. Podobne stanowisko zajmuje kilku starożytnych ojców, w tym historyk Kościoła Euzebiusz19.

Jeśli chodzi o miejsce powstania Ewangelii, współcześni badacze przedstawiają różne propozycje. Ponieważ Łukasz był współpracownikiem Pawła, wszystkie łączą się z tym apostołem i są to: miasto, gdzie Paweł rozpoczął swoją działalność misyjną, będące być może rodzinnym miastem Łukasza, czyli Antiochia w Syrii; miasta, w których Paweł głosił Ewangelię (Korynt20 lub Efez); miasta, w których był więziony (Cezarea lub Rzym). Niezależnie od miejsca powstania trzeciej Ewangelii, była ona od początku pisana z myślą o wielu wspólnotach Kościoła, zwłaszcza tych, które wyrosły z misyjnej działalności Pawła.

Gatunek literacki

W ciągu ostatnich kilku dekad „zobaczyliśmy znacznie wyraźniej, że ewangelie są w rzeczywistości genologicznie bardzo podobne do starożytnychbiografii (greckich bioi;łacinskich vitae)”21. Takiego samego zdania był żyjący w II wieku św. Justyn Męczennik, opisujący ewangelie jako „pamiętniki” apostołów i posługujący się terminem wskazującym na biografie22.

Mówiąc konkretnie, Ewangelia Łukasza, podobnie jak inne starożytne biografie: (1) zaczyna się od krótkiego wstępu wzmiankującego źródła ustne i pisane (1,1–4); (2) koncentruje się na jednej osobie – Jezusie – a zwłaszcza na Jego działalności publicznej i śmierci; (3) ma typową dla tego gatunku objętość od dziesięciu do dwudziestu tysięcy słów; (4) zachowuje podstawowy porządek chronologiczny, przy czym część materiału (na przykład niektóre przypowieści i nauki Jezusa) dobrana jest tematycznie; (5) przedstawia opisywaną osobę przez pryzmat jej najbardziej znaczących czynów i słów (zob. 24,19); (6) zawiera informacje dotyczące jej narodzin (rozdziały 1 i 2), przodków (3,28–38), a także jedno szczególne wydarzenie z dzieciństwa (2,41–52); (7) jej celem jest potwierdzenie tego, co się naucza o danej osobie (1,4) i przedstawienie jej jako przykładu do naśladowania23.

Ewangelia Łukasza, będąca rodzajem starożytnej biografii, była pisana jako relacja historyczna. Widać to wyraźnie już we wstępie (1,1–4), gdzie mowa jest o tym, że Łukasz, przeprowadziwszy staranne badania, przedstawia wszystkie wydarzenia, opierając się na świadectwach ich naocznych uczestników, aby jego czytelnicy mogli przekonać się o prawdzie tego, czego ich nauczono. To przedsięwzięcie jest kontynuowane w Dziejach Apostolskich, które nie mają charakteru ściśle biograficznego, lecz bardziej ogólny, historyczny.

Rzecz jasna, ewangelie są nie tylko narracjami historycznymi, lecz także teologicznymi, a to za sprawą wyjątkowych twierdzeń chrześcijaństwa o Jezusie zakorzenionych w Piśmie Świętym i wskazujących na wypełnienie się Pisma (zob. 24,27.44). Jezus to nie tylko ktoś, kogo należy znać, ani nawet ktoś, kogo trzeba naśladować. To także ktoś, w kogo należy wierzyć: „Każdy, kto w Niego wierzy, przez Jego imię otrzymuje odpuszczenie grzechów” (Dz 10,43).

Struktura i cechy literackie tekstu

Po obejmującym cztery wersety wprowadzeniu (1,1–4) Łukasz przedstawia wybrane wydarzenia związane z narodzinami Jezusa, łącząc je z wydarzeniami towarzyszącymi narodzinom Jana Chrzciciela (1,5–2,52). Ta Ewangelia dzieciństwa jest odpowiednim wstępem zarówno do Ewangelii, jak i do Dziejów Apostolskich, chociażby za sprawą tytułów odnoszonych do Jezusa, które ewangelista przybliży nam w dalszej części narracji: „Syn Boży”, „Zbawiciel”, „Mesjasz” i „Pan” (1,35; 2,11). W dwóch pierwszych rozdziałach mamy także opis wydarzeń, które zapowiadają mękę i zmartwychwstanie Jezusa i ogłaszają włączenie nie-Żydów w Boży plan zbawienia. Kolejne rozdziały przedstawiają publiczną działalność Jezusa w oparciu o wzorzec podobny do tego, który znajdujemy u Mateusza i Marka. Najpierw krótka sekcja opisuje działalność Jana Chrzciciela oraz inne wydarzenia będące przygotowaniem do publicznej działalności Jezusa (3,1–4.13). Po niej mamy sekcję pokazującą Jezusa nauczającego i uzdrawiającego w Galilei (4,14–9,50). Łukasz, inaczej niż pozostali ewangeliści, otwiera ją sceną w synagodze w Nazarecie, gdzie Jezus czyta i wyjaśnia ustęp z Księgi Izajasza, ogłaszając tym samym swoją misję (4,16–30). Sekcja ta koncentruje się na tożsamości Jezusa i przedstawia Go często za pomocą porównań z prorokami Starego Testamentu, takimi jak Mojżesz, Eliasz lub Elizeusz, wskazując, że jest większy od swoich poprzedników. Kulminacyjnym momentem tej sekcji jest wyznanie Piotra mówiącego, że Jezus jest Mesjaszem. Przejście do kolejnej sekcji następuje wraz z pierwszą zapowiedzią męki i przemienieniem Jezusa, kiedy dowiadujemy się o Jego Wyjściu (eksodos) – to znaczy śmierci – która nastąpi w Jerozolimie. Ta długa, środkowa sekcja jest opisem wędrówki do Jerozolimy (9,51–19,44); wędrówki będącej kontekstem i tłem dla wędrówki uczniostwa wszystkich, którzy idą za Jezusem i przyswajają sobie Jego nauczanie, w tym wiele dobrze znanych przypowieści zapisanych tylko w tej Ewangelii. Jezus naucza tutaj także o królestwie Bożym, a kulminacyjnym elementem jest obwołanie Go królem, kiedy zbliża się do Jerozolimy. Później Łukasz opisuje działalność Jezusa na terenie świątyni i narastającą opozycję wobec Jego nauczania i Osoby, co prowadzi do Jego męki i śmierci (22,1–23,56), a potem zmartwychwstania i wreszcie wniebowstąpienia (24,1–53).

Łukasz posługuje się greką najsprawniej ze wszystkich ewangelistów, korzystając z długich i złożonych zdań (czterowersetowy wstęp otwierający Ewangelię to jedno zdanie) i bogatego słownictwa (mamy u niego dużo terminów, które pojawiają się tylko jednorazowo w całej Biblii). Potrafi także pisać różnymi stylami. Na przykład wstęp napisany jest klasycznym stylem greckim, potem zaś, od piątego wersetu pierwszego rozdziału, pojawia się styl charakterystyczny dla †Septuaginty, co ma pokazać, iż opowieść o Jezusie jest kontynuacją starotestamentalnej opowieści o narodzie wybranym.

Powiązania z innymi księgami biblijnymi

Ewangelię Łukasza należy badać w powiązaniu z innymi księgami Biblii lub jej fragmentami.

Pozostałe ewangelie. Łukasz informuje nas, że wielu już starało się opowiedzieć o wydarzeniach z życia Jezusa (zob. 1,1), i wielu badaczy zgodziłoby się z twierdzeniem, iż jednym z takich spisanych źródeł jest dla autora trzeciej Ewangelii tekst Marka, gdyż ponad jedną trzecią materiału pojawiającego się u Łukasza możemy znaleźć także u Marka. Również ogólny plan Ewangelii Łukasza pozostaje w dużej mierze zgodny z planem Marka, jeśli nie brać pod uwagę pominięcia kilku sekcji (takich jak Mk 6,45–8,26). W ten podstawowy tok narracji Łukasz wplata także inny materiał (przykładem może być obszerna partia takiego materiału w sekcji środkowej). Jeśli chodzi o Ewangelię Mateusza, badacze są mniej zgodni co do tego, czy wpłynęła ona bezpośrednio na tekst Łukaszowy. W pierwszej Ewangelii znajdziemy jedną czwartą materiału występującego u Łukasza, a nieobecnego u Marka, zazwyczaj jednak w innych kontekstach. Około czterdzieści procent pozostałego materiału Łukasza pojawia się tylko w tej Ewangelii i pochodzi z jego własnych źródeł. Poza powiązaniami między Łukaszem a synoptykami nie można wykluczyć powiązań między Łukaszem a napisaną później Ewangelią Jana. Na przykład tylko Łukasz i Jan wspominają siostry Marię i Martę, Piotra biegnącego do pustego grobu i objawienie się Jezusa uczniom w Jerozolimie w wieczór wielkanocny.

Dzieje. Łukasz to jedyny ewangelista, który przedstawia ciąg dalszy swojej Ewangelii, czyli Dzieje Apostolskie. Oba teksty łączy wspólna wizja teologiczna, a liczne paralele między nimi wskazują, że Łukasz przedstawia życie Jezusa jako wzór dla wczesnego Kościoła, co widać zwłaszcza w opisach życia Piotra i Pawła. Ponadto można przyjąć, że niektóre ustępy Dziejów objaśniają lub ilustrują niektóre ustępy w trzeciej Ewangelii. I tak, na przykład, słowa z Ewangelii o tym, że zbawienie dotrze do narodów (2,32; 24,47)24, urzeczywistniają się przez misję apostołów opisaną w Dziejach (1,8; 11,18; 28,28).

Listy Pawła. Biorąc pod uwagę to, że Łukasz był współpracownikiem Pawła, warto rozważyć możliwe powiązania trzeciej Ewangelii z niektórymi lista­mi Pawła. Nasuwa się tutaj od razu Łukaszowy opis ustanowienia Eucharystii (Łk 22,19–20)25, bliższy opisowi Pawła (1 Kor 11,23–25) niż temu, co znajdujemy u Mateusza i Marka. Ponadto, jak podkreślają to najnowsze badania, teologię Łukasza i Pawła łączą wspólne wątki dotyczące na przykład koncepcji usprawiedliwienia oraz rozumienia Jezusa jako Pana26.

Stary Testament. Ewangelia Łukasza podkreśla, że w Jezusie wypełniły się obietnice Boga złożone w Starym Testamencie (18,31; 24,44), wskazując tym samym na ciągłość planu zbawienia. Czasami potwierdzeniem tego wypełnienia się obietnicy jest cytat ze Starego Testamentu (22,37: cytat z Iz 53,12), jednak znacznie częściej Łukasz posługuje się aluzją (7,15 to aluzja do 1 Krl 17,23) oraz †typologią. W tym drugim wypadku zestawia postaci Starego Testamentu, takie jak Eliasz i Elizeusz (4,25–27), z Jezusem, pokazując, że czyny Jezusa są podobne do czynów Jego poprzedników, a równocześnie od nich większe (7,1–17).

Nauczanie i tematy teologiczne

W Ewangelii Łukasza możemy wyróżnić następujące tematy teologiczne: wypełnienie się w Jezusie Bożego planu zbawienia ogłoszonego w Piśmie (4,18–21); rozszerzenie głoszenia zbawienia na nie-Żydów (7,1–10); rola Ducha Świętego w życiu uczniów (11,13; 12,12); głoszenie Dobrej Nowiny ludziom ubogim i marginalizowanym (4,18; 6,20); znacząca rola kobiet jako uczniów (8,2–3), w tym Maryi, matki Jezusa (1,26–56; 2,1–52); powracające sceny posiłków (np. 14,1–24) mogące wskazywać na Eucharystię (24,30–35) i na ucztę w królestwie niebieskim (22,30); szczególne znaczenie świątyni w Jerozolimie (1,9; 24,53)27.

Łukasz, podobnie jak inni ewangeliści, koncentruje się przede wszystkim na osobie Jezusa. Jezus jest w trzeciej Ewangelii prorokiem (4,24), królem (19,38), Wybrańcem Bożym (23,35), Synem Człowieczym (22,69), Mesjaszem (9,20), synem Dawida (18,38–39) i Synem Bożym (1,35). Łukasz podkreśla bardziej niż inni ewangeliści, że Jezus jest Zbawicielem, tym, który przynosi zbawienie (2,11.30; 19,9). Łukasz podkreśla także, że Jezus jest Panem (kyrios, 2,11), odnosząc do Niego ten sam tytuł, którym określany jest Bóg Izraela w Septuagincie oraz w innym miejscu u Łukasza (1,68). A zatem, jak pokazują to ostatnie badania, Łukasz „rzeczywiście przedstawia Jezusa jako Pana i Boga Izraela”28.

Łukasz czytany dzisiaj

Ewangelia Łukasza na szereg sposobów kieruje zachętę do współczesnych czytelników, stawiając równocześnie przed nimi wyzwanie. Zachęca ich, by odpowiedzieli na wezwanie Jezusa i stali się Jego uczniami, idąc za Nim (5,27; 9,23.59;18,22), a równocześnie każe im traktować poważnie Jego słowa o konieczności oderwania się od własności materialnych i o wymogu miłosiernej troski o potrzebujących i ubogich (10,37; 12,15–21; 14,13.33; 16,19–31). Zachęca ich do życia modlitwą (11,1–13) wzorowanego na modlitwie Jezusa (3,21; 5,16; 6,12; 22,40–46), a równocześnie każe im wytrwać „i nie ustawać” (18,1), gdy wydaje się, że Bóg zwleka z odpowiedzią. Zachęca ich, by byli świadkami Zmartwychwstałego przez swoje słowa i czyny, oczekując zarazem, że w obliczu prześladowań będą dawać o Nim świadectwo (21,12–13). Równocześnie jednak, mimo wszystkich tych wyzwań, Łukasz zaprasza czytelnika, by doświadczył radości Dobrej Nowiny (2,10; 15,32; 24,52).

I wreszcie, czytelnicy Łukasza mogą się od niego dzisiaj dowiedzieć, że dzięki spotkaniu z Jezusem, wolność od niewoli grzechu (4,18) i nowe życie łaski dostępne są dla nich nie w jakiejś odległej przyszłości, lecz już teraz. „Dziś bowiem (…) narodził się wam Zbawiciel” (2,11). „Dziś spełniły się te słowa Pisma” (4,21). „Dziś zbawienie stało się udziałem tego domu” (19, 9). Zacznijmy zatem czytać Ewangelię Łukasza dzisiaj!

Schemat Ewangelii według św. Łukasza

I. Prolog i Ewangelia dzieciństwa

A. Prolog (1,1–4)

B. Zwiastowanie Zachariaszowi narodzin Jana (1,5–25)

C. Zwiastowanie Maryi narodzin Jezusa (1,26–38)

D. Nawiedzenie Elżbiety przez Maryję i Magnificat Maryi (1,39–56)

E. Narodziny Jana i Benedictus Zachariasza (1,57–80)

F. Narodzenie Jezusa (2,1–20)

G. Ofiarowanie Jezusa w świątyni (2,21–40)

H. Odnalezienie Jezusa w świątyni (2,41–52)

II. Przygotowanie do działalności publicznej Jezusa

A. Nauczanie Jana Chrzciciela (3,1–20)

B. Chrzest i rodowód Jezusa Syna Bożego (3,21–38)

C. Kuszenie Jezusa (4,1–13)

III. Działalność Jezusa w Galilei

A. Ogłoszenie jubileuszu w Nazarecie (4,14–30)

B. Cuda w Kafarnaum (4,31–44)

C. Szymon Piotr i połów ryb (5,1–11)

D. Uzdrowienie trędowatego i paralityka (pierwszy spór z faryzeuszami) (5,12–26)

E. Powołanie Lewiego i dwa spory z faryzeuszami podczas uczty (5,27–39)

F. Dwa spory z faryzeuszami o szabat (6,1–11)

G. Wybór Dwunastu (6,12–16)

H. Kazanie na równinie (6,17–49)

I. Cuda Jezusa proroka – uzdrowienie syna setnika i syna wdowy z Nain (7,1–17)

J. Posłańcy od Jana i świadectwo Jezusa przekazane Janowi (7,18–35)

K. Odpuszczenie grzechów kobiecie w domu faryzeusza (7,36–50)

L. Uczennice towarzyszące Jezusowi i Dwunastu (8,1–3)

M. Przypowieści o słuchaniu słowa Bożego (8,4–18)

N. Nowa rodzina Jezusa (8,19–21)

O. Uciszenie burzy na jeziorze i uzdrowienie opętanego (8,22–39)

P. Uzdrowienie kobiety cierpiącej na krwotok i wskrzeszenie córki Jaira (8,40–56)

Q. Rozesłanie Dwunastu (9,1–6)

R. Wątpliwości Heroda odnośnie do tożsamości Jezusa (9,7–9)

S. Nakarmienie pięciu tysięcy (9,10–17)

T. Piotr wyznaje, że Jezus jest Mesjaszem, a Jezus zapowiada swą mękę (9,18–27)

U. Przemienienie Jezusa (9,28–36)

V. Uzdrowienie opętanego chłopca i polecenia dla uczniów (9,37–50)

IV. Podróż Jezusa do Jerozolimy

A. Pierwsza część podróży (9,51–13,21)

1. Początek podróży: Jezus zwraca swe oblicze ku Jeruzalem (9,51–62)

2. Rozesłanie siedemdziesięciu dwóch (10,1–20)

3. Ojciec i Syn, który Go objawia (10,21–24)

4. Przykazania miłości i przypowieść o miłosiernym Samarytaninie (10,25–37)

5. Marta i Maria (10,38–42)

6. Modlitwa Pańska i pozostałe nauczanie o modlitwie (11,1–13)

7. Królestwo Boże jest większe niż królestwo Szatana (11,14–26)

8. Znak Jonasza i słowa o świetle (11,27–36)

9. „Biada” przeciw faryzeuszom i uczonym w Piśmie (11,37–54)

10. Nauczanie o prawdziwym uczniostwie i skarbie w niebie; wezwanie do nawrócenia (12,1–13,9)

11. Uzdrowienie kobiety dotkniętej paraliżem (13,10–17)

12. Przypowieści o królestwie: ziarnko gorczycy i zaczyn (13,18–21)

B. Druga część podróży do Jerozolimy

1. Ciasne drzwi do królestwa Bożego (13,22–30)

2. Herod pragnie zabić Jezusa; Jezus płacze nad Jerozolimą (13,31–35)

3. Uzdrowienie człowieka chorego na puchlinę wodną (14,1–6)

4. Przypowieści o uczcie i nauczanie o byciu uczniem (14,7–35)

5. Przypowieści o odnajdywaniu zagubionych grzeszników (15,1–32)

6. Przypowieści o mamonie; dalsze nauczanie o byciu uczniem (16,1–17,10)

C. Trzecia część podróży (17,11–18,30)

1. Uzdrowienie dziesięciu trędowatych (17,11–19)

2. Kres czasów: przyjście królestwa i Syna Człowieczego (17,20–37)

3. Przypowieści o modlitwie (18,1–14)

4. Nauczanie o tym, kto może wejść do królestwa (18,15–30)

D. Czwarta część podróży do Jerozolimy (18,31–19,44)

1. Zapowiedź męki w drodze do Jerozolimy (18,31–34)

2. Wydarzenia w Jerychu: uzdrowienie niewidomego od urodzenia i zbawienie Zacheusza (18,35–19,10)

3. Przypowieść o powracającym królu (o dziesięciu minach) (19,11–28)

4. Wydarzenia na Górze Oliwnej: wjazd na osiołku i obwołanie królem (19,29–40)

5. Zapowiedź zburzenia Jerozolimy (19,41–44)

V. Posługa Jezusa w świątyni

A. Wypędzenie sprzedających i nauczanie na terenie świątyni (19,45–48)

B. Zakwestionowanie autorytetu Jezusa (20,1–8)

C. Przypowieść o przewrotnych rolnikach (20,9–19)

D. Pytanie o podatek dla cezara (20,20–26)

E. Pytanie saduceuszów o zmartwychwstanie (20,27–40)

F. Pytanie Jezusa o Mesjasza i Dawida (20,41–44)

G. Ostrzeżenie przed uczonymi w Piśmie i pochwała wdowy (20,45–21,4)

H. Kres czasów: zniszczenie Jerozolimy i przyjście Syna Człowieczego (21,5–38)

VI. Męka i zmartwychwstanie Jezusa

A. Spisek Judasza i arcykapłanów (22,1–6)

B. Przygotowania do Paschy (22,7–13)

C. Ostatnia wieczerza: ustanowienie Eucharystii i wskazówki dla uczniów (22,14–38)

D. Modlitwa i aresztowanie na Górze Oliwnej (22,39–53)

E. Trzykrotne wyparcie się Piotra (22,54–65)

F. Przesłuchanie przed Sanhedrynem (22,66–71)

G. Proces u Piłata i przesłuchanie u Heroda (23,1–25)

H. Droga krzyżowa: Szymon Cyrenejczyk i kobiety jerozolimskie (23,26–32)

I. Ukrzyżowanie Jezusa i prośba dobrego łotra (23,33–43)

J. Śmierć i pogrzeb Jezusa (23,44–56)

K. Kobiety przy pustym grobie (24,1–12)

L. Uczniowie w drodze do Emaus i łamanie chleba (24,13–35)

M. Zmartychwstały ukazuje się w Jerozolimie (24,36–49)

N. Wniebowstąpienie Jezusa (24,50–53).

Łukasz przedstawia swój cel

Ewangelia Łukasza 1,1–4

Łukasz rozpoczyna swoją Ewangelię dostojnym wstępem pokazującym jego kompetencje jako autora i wzbudzającym natychmiast zainteresowanie czytelnika. Ten zwięzły, ale wyjątkowo treściwy wstęp deklaruje, że intencją Łukasza jest napisanie historycznego sprawozdania ze słów i czynów Jezusa. Chce w ten sposób upewnić swoich czytelników wyuczonych w Starym Testamencie i w chrześcijańskiej wierze w przekonaniu o prawdziwości tych słów i czynów.

Prolog 1,1–4

1Wielu już starało się ułożyć opowiadanie o zdarzeniach, które się dokonały pośród nas, 2tak jak nam je przekazali ci, którzy od początku byli naocznymi świadkami i sługami słowa. 3Postanowiłem więc i ja zbadać dokładnie wszystko od pierwszych chwil i opisać ci po kolei, dostojny Teofilu, 4abyś się mógł przekonać o całkowitej pewności nauk, których ci udzielono.

ST:2 Mch 2,19–32NT:Łk 24,48; J 15,27; Dz 1,1–2.21–22; 1 J 1,1–3KKK: trzy etapy formowania Ewangelii, 126; katecheza, 4–6Lekcjonarz: trzecia niedziela zwykła (rok C)

Mateusz i Marek w pierwszych wersetach swoich ewangelii od razu przedstawiają nam Jezusa. Łukasz rozpoczyna od przedstawienia charakteru i celu swojej Ewangelii o Jezusie za pomocą wstępu mającego postać jednego długiego i złożonego zdania obejmującego aż cztery wersety. Jego Ewangelia nie jest pierwszą, gdyż wielu już starało sięzrobić to, co on w tej chwili robi. Odwołuje się prawdopodobnie w ten sposób zarówno do źródeł pisanych zachowanych po dziś dzień (jak Ewangelia Marka), jak i zaginionych. Włącza się w tradycję tych wcześniejszych starań i pragnie je uzupełnić.

Chce, podobnie jak inni, ułożyć opowiadanie. A ponieważ ma ono mówić o przeszłych zdarzeniach dotyczących życia Jezusa, Łukasz chce nam w ten sposób powiedzieć, że pisze historię, co pokazują wyraźniej dalsze szczegóły w wersetach 2–31. Co więcej, nie były to przypadkowe zdarzenia, lecz takie, które się dokonały2 pośród nas– a więc zdarzenia stanowiące wypełnienie Bożego planu, zwłaszcza przepowiedzianego w Starym Testamencie. Istotnie, pod koniec Ewangelii Jezus powie uczniom: „To właśnie znaczyły słowa, które mówiłem do was, gdy byłem jeszcze z wami: Musi się wypełnić wszystko, co napisane jest o Mnie w Prawie Mojżesza, u Proroków i w Psalmach” (24,44; zob. 4,21; 9,30–31).

Kolejną wskazówką, że Łukasz pisze historię, są słowa mówiące o tym, że informację o zdarzeniach przekazali ci, którzy od początku byli naocznymi świadkami, co może odnosić się zarówno do początku publicznej działalności Jezusa (J 15,27; Dz 1,21–22), jak i do wydarzeń związanych z Jego narodzinami, od których rozpoczyna się Ewangelia. Łukasz mówi także o sługach słowabędących razem z naocznymi świadkami nosicielami różnych tradycji o Jezusie, które nam przekazali3. Możliwe źródła należące do obu tych grup osób to dwunastu apostołów (Łk 6,13–16; Dz 1,13.26) i/lub naoczni świadkowie, którzy stali się sługami słowa (Dz 6,5; 10,39–42). Inni naoczni świadkowie to między innymi prawdopodobnie wymienione z imienia osoby pojawiające się w Ewangelii, takie jak Maria Magdalena lub Joanna (Łk 8,2–3; 24,10); Marta i jej siostra Maria (10,38–42); Zacheusz (19,1–10); Kleofas (24,13–354; a w przypadku narodzin Jezusa nawet Maryja, Jego matka (2,19.51)5. Towarzysz Łukasza, Paweł, mógłby być uznany za źródło jako sługa słowa, lecz nie jako naoczny świadek ziemskiego życia Jezusa (1 Kor 15,3).

To, że Łukasz zamierza napisać tekst historyczny, widać także wyraźnie, gdy podkreśla, że postanowił zbadać wszystko dokładnie od pierwszych chwili opisaćpo kolei. To ostatnie słowo może oznaczać porządek chronologiczny (Dz 3,24), a zarazem porządek logiczny w narracji (Dz 11,4). Ta cecha miałaby odróżniać Ewangelię Łukasza od jej poprzedniczek (Ewangelia Marka nie opisuje narodzin Jezusa) i pokazywać zarazem, że Łukasz jest autorem godnym zaufania, który potrafi we właściwy sposób przedstawić zebrany materiał.

ŻYWATRADYCJA:

Łukasz jako historyk i historyczność Ewangelii

Święty Bonawentura w swoim komentarzu do wstępu poprzedzającego trzecią Ewangelię zauważa, że jest ona tekstem historycznym. „Historyk musi odznaczać się trzema cechami” – pisze, powołując się na 2 Mch 2,31 i wskazując na nie u Łukasza, który „wziął pod uwagę wystarczającą ilość materiału i przedstawił go w sposób sumienny i uporządkowany”6.

Również Sobór Watykański II cytuje wstęp Łukasza na potwierdzenie historyczności Ewangelii:

Święta Matka Kościół mocno i niezmiennie utrzymywał i ciągle utrzymuje, że cztery wymienione Ewangelie, których historyczność bez wahania potwierdza, przekazują wiernie to wszystko, co Jezus, Syn Boga, żyjąc wśród ludzi, dla ich wiecznego zbawienia rzeczywiście uczynił i czego uczył. (…) Autorzy zaś święci spisali cztery Ewangelie, wybierając niektóre z wielu wiadomości przekazywanych ustnie albo już na piśmie, niektóre podając syntetycznie albo wyjaśniając stosownie do sytuacji Kościołów. Zachowali też formę przepowiadania, zawsze jednak w taki sposób, aby podzielić się z nami nieskażoną prawdą o Jezusie. Pisali bowiem, czy to z własnej pamięci i wspomnień, czy też na podstawie świadectw tych, „którzy od początku byli naocznymi świadkami i sługami słowa”, po to, abyśmy poznali prawdę słów (por. Łk 1,1n), w których otrzymaliśmy pouczenie7.

Podobnie św. Jan Paweł II pisze: „Ewangelie bowiem nie chcą uchodzić za wyczerpującą biografię Jezusa, odpowiadającą normom współczesnych nauk historycznych. Mimo to wyłaniające się z nich oblicze Nazarejczyka ma solidny fundament historyczny, ponieważ tworząc go, ewangeliści starali się gromadzić wiarygodne świadectwa (por. Łk 1,3)”8.

Łukasz zwraca się do jednego czytelnika w szczególności – do kogoś o wysokim statusie społecznym, skoro pisze: dostojny Teofilu(zob. także Dz 1,1). Możliwe, że Teofil to patron Łukasza, który sfinansował opublikowanie Ewangelii9, i że był rzymskim urzędnikiem takim jak Feliks lub Festus (Dz 23,26; 24,3; 26,25), aczkolwiek znamy z tego okresu także znaczących Żydów o takim imieniu10. Prawdopodobnie jest to już chrześcijanin (zob. Łk 1,4). I chociaż Łukasz ma na myśli konkretną osobę, nie zapominajmy, że „Teofil” to po grecku „kochający Boga” lub „kochany przez Boga”, a zatem może symbolicznie oznaczać każdego takiego czytelnika Ewangelii.

Celem Łukasza jest przekonać Teofila i wszystkich czytelników o całkowitej pewności11 tego, o czym pisze. W tekście greckim słowo to zyskuje dodatkowe wzmocnienie, ponieważ pojawia się na końcu zdania. Czytelnicy chrześcijańscy mogą być pewni prawdziwości nauk o Jezusie, których im udzielono, lub – dosłownie – mieć pewność co do rzeczy, o których ich „pouczono” lub „katechizowano”, ponieważ taki właśnie czasownik (katēcheō) pojawia się w oryginale (zob. Dz 18,25).

Rozważanie i zastosowanie praktyczne (1,1–4)

Czytajmy jak „Teofil”. Święty Ambroży pisze: „Napisana zaś jest Ewangelia dla Teofila, to jest dla tego, którego Bóg miłuje. Jeśli Boga kochasz, dla ciebie jest napisana; jeśli jest napisana dla ciebie, przyjmij dar ewangelisty i podarunek przyjaciela zachowaj pilnie w głębi serca”12. Orygenes zaś zauważa: „»Kto jest Teofilem«, ten jest »najlepszy« i »najdzielniejszy«. (…) Czerpie siłę i moc od Boga albo od Jego Słowa, aby mógł się przekonać również o »prawdzie«”13.

Pismo Święte a katecheza. Ewangelia Łukasza została napisana jako pomoc w nauczaniu wiary chrześcijańskiej i temu od samego początku służy. Dzisiejsza katecheza winna się zatem karmić ewangeliami (a także pozostałymi księgami Pisma Świętego), aby prowadzić ludzi do wiedzy o wierze Kościoła i do głębszej osobistej więzi z Jezusem.

Bóg nawiedza swój lud

Ewangelia Łukasza 1,5–80

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki

Rodzi się Zbawiciel

Ewangelia Łukasza 2,1–52

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki

Prekursor i Syn Boży

Ewangelia Łukasza 3,1–4,13

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki

Misja Jezusa jako Mesjasza

Ewangelia Łukasza 4,14–44

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki

Powołanie uczniów i odpowiedzi dawane faryzeuszom

Ewangelia Łukasza 5,1–6,11

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki

Dwunastu i Kazanie na równinie

Ewangelia Łukasza 6,12–49

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki

Jezus wielki prorok

Ewangelia Łukasza 7,1–50

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki

Ewangelia Łukasza 8,1–56

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki

Mesjasz i cierpiący Syn Człowieczy

Ewangelia Łukasza 9,1–50

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki

Początek podróży do Jerozolimy

Ewangelia Łukasza 9,51–10,42

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki

Modlitwa i jałmużna

Ewangelia Łukasza 11,1–54

Rozdział dostępny w pełnej wersji książki