Fascynacja Jezusem. Wczoraj, dziś, zawsze ebook

PRZED­MO­WA

DLA­CZE­GO NA­PI­SA­LI­ŚMY TĘ KSI­ĄŻKĘ?

Czy Je­zus na­praw­dę ist­niał? A może wy­da­rze­nia opi­sa­ne w No­wym Te­sta­men­cie to tyl­ko zmy­ślo­ne dużo pó­źniej opo­wie­ści? Pod­czas na­szych wy­kła­dów na uni­wer­sy­te­tach i uczel­niach w Niem­czech oraz kra­jach Eu­ro­py Wschod­niej czu­li­śmy, jak wie­lu lu­dzi nur­tu­je to py­ta­nie. Wy­kła­dy o Je­zu­sie przy­ci­ąga­ły często set­ki słu­cha­czy, stu­den­tów i pro­fe­so­rów, chrze­ści­jan i in­no­wier­ców, wie­rzących i nie­wie­rzących.

Kim rze­czy­wi­ście był Je­zus? Do cze­go dążył? Wie­lu pyta o to po dziś dzień, po­nie­waż Je­zus w dal­szym ci­ągu po­zo­sta­je obiek­tem ogrom­nej fa­scy­na­cji. Jest oczy­wi­ste, że na­wet świa­tłe umy­sły nie są wol­ne od fa­łszy­wych in­for­ma­cji. Nie­je­den usły­szał gdzieś kie­dyś ja­kieś pó­łpraw­dy czy wręcz nie­praw­dę i uznał je za pew­nik. Nie­je­den jest prze­ko­na­ny, że Je­zus nie ist­niał, a przy­naj­mniej nie spo­sób tego udo­wod­nić. Owa sze­ro­ko roz­po­wszech­nio­na rze­ko­ma wie­dza ba­zu­je jed­nak w wi­ęk­szo­ści na uprze­dze­niach i prze­sta­rza­łych, od daw­na nie­ak­tu­al­nych prze­ko­na­niach. To wiel­ka szko­da, że tak wie­lu lu­dzi przez całe ży­cie igno­ru­je kwe­stię Je­zu­sa, za­miast się z nią zmie­rzyć.

Nie­ste­ty, scep­ty­cyzm wo­bec wia­ry­god­no­ści Bi­blii czy rze­czy­wi­ste­go ist­nie­nia Je­zu­sa po­tęgu­ją często tre­ści za­sły­sza­ne pod­czas lek­cji re­li­gii lub wręcz pod­czas ka­zań. Jak to mo­żli­we? Trze­ba przy­znać, że nie wszyst­ko, co – rów­nież w dzie­dzi­nie teo­lo­gii – mie­ni się na­uką, ma istot­nie na­uko­we pod­sta­wy. Trze­ba ta­kże pa­mi­ętać, że nie­któ­rzy przez całe swo­je ży­cie roz­po­wszech­nia­ją zdez­ak­tu­ali­zo­wa­ne opi­nie, z któ­ry­mi ze­tknęli się dzie­si­ąt­ki lat temu pod­czas stu­diów. Tym­cza­sem ich uwa­dze uszło, że tek­sty bi­blij­ne za­częto trak­to­wać z wi­ęk­szym za­ufa­niem jako źró­dła hi­sto­rycz­ne, rów­nież w ob­sza­rze ba­dań na­uko­wych, oraz że ko­lej­ne od­kry­cia ar­che­olo­gicz­ne po­twier­dza­ją bi­blij­ne tre­ści. Mimo to wie­lu wspó­łcze­snych wci­ąż ob­sta­je przy swo­im dy­stan­sie wo­bec Bi­blii.

Wła­śnie o tym jest ta ksi­ążka. Na­pi­sa­li­śmy ją, aby sta­wić czo­ła owym uprze­dze­niom i pó­łpraw­dom. Fa­scy­na­cja Je­zu­sem przed­sta­wia rze­czy­wi­stą i wia­ry­god­ną wie­dzę na te­mat Je­zu­sa. Z dru­giej stro­ny nie jest to żad­ne kom­pen­dium wie­dzy, lecz za­le­d­wie przy­czy­nek do nie­go, ma­jący jed­nak uzu­pe­łnić pew­ne bra­ki w pod­sta­wo­wej zna­jo­mo­ści za­gad­nień zwi­ąza­nych z Je­zu­sem. Ma do­star­czyć in­for­ma­cji i umo­żli­wić czy­tel­ni­ko­wi wy­ro­bie­nie wła­sne­go po­glądu o Je­zu­sie.

Dla­te­go ostrze­ga­my – kie­dy znik­ną uprze­dze­nia, nie­któ­rzy z was za­da­dzą so­bie py­ta­nia: „Jaki jest mój oso­bi­sty sto­su­nek do Je­zu­sa?”, „Kim jest Je­zus w dzi­siej­szej rze­czy­wi­sto­ści?” lub jesz­cze kon­kret­niej: „Ja­kie wy­zwa­nie Je­zus sta­no­wi dla mnie i mo­je­go ży­cia?”.

Choć obaj je­ste­śmy uty­tu­ło­wa­ny­mi teo­lo­ga­mi, ta ksi­ążka nie jest żad­ną na­uko­wą roz­pra­wą zro­zu­mia­łą wy­łącz­nie dla spe­cja­li­stów. Prze­ciw­nie, za­le­ża­ło nam na przej­rzy­sto­ści i zro­zu­mia­łym języ­ku. Uwzględ­ni­li­śmy oczy­wi­ście ta­kże od­kry­cia na­uko­we z ostat­nich de­kad. Czy­tel­ni­cy za­in­te­re­so­wa­ni po­głębie­niem swo­jej wie­dzy znaj­dą dal­sze wska­zów­ki w bi­blio­gra­fii. Pra­gnie­my jed­nak unik­nąć losu, któ­ry spo­ty­ka wie­le teo­lo­gicz­nych dzieł, kie­dy to czy­tel­nik za­po­znaw­szy się z nową wie­dzą, uzna­je ją za in­te­re­su­jącą, god­ną prze­my­śleń czy dys­ku­sji, na­wet trak­tu­je jako praw­dę, a mimo to osta­tecz­nie nie wy­cho­dzi poza aka­de­mic­kie roz­wa­ża­nia i nie od­no­si owej wie­dzy do sa­me­go sie­bie. My zaś mamy na­dzie­ję, że na­sze oso­bi­ste po­de­jście wi­docz­ne w tej ksi­ążce, po­zwo­li nam tego unik­nąć.

W grun­cie rze­czy o to cho­dzi – kim jest Je­zus? I co nas z Nim łączy? I przede wszyst­kim o tym jest na­sza ksi­ążka. Do­dat­ko­wo pi­sze­my też o spra­wach zwi­ąza­nych nie­co ści­ślej z teo­lo­gią. Stąd nasz tan­dem au­tor­ski. Za­sad­ni­cza część wy­szła spod mo­je­go (Ro­lan­da Wer­ne­ra) pió­ra, zaś Gu­ido Bal­tes opra­co­wał tek­sty za­war­te w Do­dat­ku. Po­mi­mo ta­kie­go po­dzia­łu pra­cy, wszyst­ko do­pra­co­wy­wa­li­śmy i oma­wia­li­śmy wspól­nie, nie­raz pod­czas dłu­gich noc­nych de­bat.

Pi­sze­my z punk­tu wi­dze­nia chrze­ści­ja­ni­na, czy­li ko­goś, kto spo­tkał ży­we­go Je­zu­sa Chry­stu­sa i kto sta­ra się go na­śla­do­wać w swo­im co­dzien­nym ży­ciu. Dla­te­go nie je­ste­śmy w tej ma­te­rii obiek­tyw­ni. Ale kto z pi­szących rze­czy­wi­ście za­cho­wu­je obiek­ty­wizm? Je­ste­śmy ocza­ro­wa­ni Je­zu­sem. Uwa­ża­my, że jest wspa­nia­ły. Dla­te­go pra­gnie­my, aby rów­nież nasi czy­tel­ni­cy ule­gli tej fa­scy­na­cji i dzi­ęki spo­tka­niu z Nim od­kry­li w swo­im ży­ciu nowe mo­żli­wo­ści.

Post­scrip­tum

W żad­nej ksi­ążce nie uda się przed­sta­wić Je­zu­sa ca­ło­ścio­wo. Po­wsta­ną za­le­d­wie częścio­we aspek­ty wi­dzia­ne z per­spek­ty­wy wspó­łcze­snych nam lu­dzi. Ten, kto na­praw­dę chcia­łby po­znać Je­zu­sa, po­wi­nien za­głębić się in­ten­syw­nie w lek­tu­rę czte­rech Ewan­ge­lii. Ni­g­dzie in­dziej, w żad­nej in­nej ksi­ążce nie spo­tka­my Je­zu­sa w tak au­ten­tycz­ny spo­sób.

Je­zus nie prze­sta­je fa­scy­no­wać. Cho­ciaż po­wsta­ło już tyle wy­dań i prze­kła­dów tej ksi­ążki, mi­ędzy in­ny­mi na ro­syj­ski, serb­ski i ma­ce­do­ński, po­sta­no­wi­li­śmy opu­bli­ko­wać ją raz jesz­cze (V wy­da­nie w Niem­czech) w nie­co prze­re­da­go­wa­nej for­mie. Tam, gdzie to ko­niecz­ne, uwzględ­ni­li­śmy ta­kże wy­ni­ki naj­now­szych ba­dań na­uko­wych. I je­ste­śmy jesz­cze bar­dziej prze­ko­na­ni, że Je­zus ist­niał na­praw­dę.

Ro­land Wer­ner i Gu­ido Bal­tes, rok 2017

ROZ­DZIAŁ 1

JE­ZUS: MITY I FAN­TA­ZJE

Pa­nie, chce­my uj­rzeć Je­zu­sa[1].

Je­zus fa­scy­nu­je. Żad­na inna po­stać hi­sto­rycz­na nie zdo­ła­ła po­ci­ągnąć za sobą tak wie­lu lu­dzi. Po­wsta­ły o nim nie­zli­czo­ne licz­by ksi­ążek, opie­wa go mnó­stwo pie­śni, jest wy­sła­wia­ny w set­kach języ­ków, a jego ży­cie i prze­sła­nie zgłębia­ją w ka­żdym aspek­cie całe za­stępy na­ukow­ców. Nowy Te­sta­ment, ksi­ęga sta­no­wi­ąca za­pis jego ży­cia, jest naj­po­pu­lar­niej­szą lek­tu­rą na świe­cie. Po­szcze­gól­ne części Bi­blii zo­sta­ły do­tych­czas prze­tłu­ma­czo­ne na nie­mal 2000 języ­ków, Nowy Te­sta­ment uka­zał się w prze­szło 1000 języ­ków, zaś Bi­blia w ca­ło­ści w bli­sko 500 języ­kach. Dzie­je Je­zu­sa czy­ta­ją lu­dzie w ka­żdym za­kąt­ku na­sze­go glo­bu. Na wy­ży­nach Pa­pui Za­chod­niej i No­wej Gwi­nei, któ­rych miesz­ka­ńcy mu­szą się mie­rzyć z prze­sko­kiem z epo­ki ka­mie­nia wprost w XXI wiek. W sin­ga­pur­skich dra­pa­czach chmur, w afry­ka­ńskich me­tro­po­liach, w ma­le­ńkich an­dyj­skich wio­skach albo na eu­ro­pej­skich uni­wer­sy­te­tach. Głód wie­dzy o Je­zu­sie jest prze­ogrom­ny. Po dziś dzień – Je­zus fa­scy­nu­je.

ZA­DZI­WIA­JĄCY FE­NO­MEN

To zdu­mie­wa­jące. Je­zus nie na­pi­sał żad­nej ksi­ążki. Żył w od­le­głym za­kąt­ku im­pe­rium rzym­skie­go, z dala od wa­żnych ośrod­ków an­tycz­nej kul­tu­ry. Ni­g­dy też nie od­da­lił się za­nad­to od swo­ich ro­dzin­nych stron, z wy­jąt­kiem pierw­szych lat dzie­ci­ństwa spędzo­nych w Egip­cie, do­kąd jego ro­dzi­ce mu­sie­li ucie­kać przed prze­śla­do­wa­nia­mi ze stro­ny He­ro­da. Ni­g­dy na wła­sne oczy nie zo­ba­czył Rzy­mu, Aten, Efe­zu ani An­tio­chii.

Jak za­tem wy­tłu­ma­czyć tak prze­mo­żny wpływ Je­zu­sa? Ży­cie i dzia­łal­no­ść tego czło­wie­ka ogar­nęły swo­im za­si­ęgiem tak wiel­kie kręgi, ja­kich nikt z jemu wspó­łcze­snych nie by­łby w sta­nie na­wet so­bie wy­obra­zić. I ża­den z nich nie po­my­śla­łby też, że będzie­my się zaj­mo­wać Je­zu­sem aż do dzi­siaj. On sam jed­nak wy­da­wał się prze­ko­na­ny, że jego ży­cie będzie mia­ło zna­cze­nie w ka­żdej ko­lej­nej epo­ce i w ka­żdym miej­scu na świe­cie. Świad­czą o tym jego licz­ne wy­po­wie­dzi. Kie­dy Ma­ria, sio­stra Mar­ty i Ła­za­rza, przy­ja­ciół Je­zu­sa, na­ma­ści­ła go swo­im kosz­tow­nym olej­kiem, prze­po­wie­dział, że na­wet w przy­szło­ści będą na pa­mi­ąt­kę opo­wia­dać o tym, co uczy­ni­ła[2]. Albo gdy mó­wił, że Do­bra No­wi­na, któ­rą przy­nió­sł, będzie gło­szo­na na ca­łym świe­cie, nim na­dej­dzie ko­niec[3]. Kto wów­czas mógł przy­pusz­czać, że tak wła­śnie się sta­nie i że nie po­pad­nie w za­po­mnie­nie, jak mi­lio­ny wspó­łcze­snych mu lu­dzi?

Je­zus jest fe­no­me­nem, któ­ry ka­żdy po­wi­nien zgłębić. Czas, w któ­rym ży­je­my, okre­śla­my nie­raz mia­nem „po Chry­stu­sie”, anno do­mi­ni, „w roku Pa­ńskim”. Na­szą erę li­czy­my od daty jego na­ro­dzin, na­wet je­śli rzym­ski mnich Dio­ni­zjusz Mały[4], któ­ry za­po­cząt­ko­wał ta­kie da­to­wa­nie, po­my­lił się w ob­li­cze­niach o kil­ka lat. Dzi­siaj przyj­mu­je się, że Je­zus uro­dził się oko­ło 7 lub 8 roku „przed Chry­stu­sem”. Obo­jęt­nie zresz­tą, kie­dy przy­sze­dł na świat, naj­istot­niej­sze jest to, że jego na­ro­dzi­ny sta­ły się punk­tem zwrot­nym w hi­sto­rii świa­ta.

Czy Je­zus w ogó­le ist­niał?

Teza, że Je­zus ni­g­dy nie ist­niał, sta­no­wi­ła ofi­cjal­ną dok­try­nę mark­si­zmu-le­ni­ni­zmu. By­wa­łem za­pra­sza­ny na ró­żne uczel­nie w daw­nym Zwi­ąz­ku Ra­dziec­kim. Pew­ne­go razu po moim wy­kła­dzie na te­mat hi­sto­rycz­no­ści Ewan­ge­lii wy­gło­szo­nym na Uni­wer­sy­te­cie Mo­skiew­skim, pe­wien pro­fe­sor opo­wie­dział mi, jak uczo­no go w szko­le, że Je­zus nie ist­nie­je. Do­wo­dem na to miał być fakt, że He­rod Wiel­ki zma­rł w roku 4 p.n.e. Za­tem w chwi­li rze­ko­mych na­ro­dzin Je­zu­sa daw­no już nie żył, a co za tym idzie, nie mógł po­dej­mo­wać u sie­bie Mędr­ców ze Wscho­du ani na­ka­zać rze­zi nie­mow­ląt w Be­tle­jem, któ­rej ce­lem było wy­eli­mi­no­wa­nie po­ten­cjal­ne­go ry­wa­la do tro­nu, upa­try­wa­ne­go wła­śnie w Je­zu­sie[5]. Im­po­nu­jąca ar­gu­men­ta­cja! Tym­cza­sem fakt, że He­rod Wiel­ki zma­rł czte­ry lata przed ko­ńcem na­szej ery, wska­zu­je, że Je­zus mu­siał uro­dzić się wła­śnie przed ro­kiem ze­ro­wym! Nie da się bo­wiem ni­cze­go zma­ni­pu­lo­wać w hi­sto­rycz­nym umiej­sco­wie­niu za­rów­no Je­zu­sa, jak i He­ro­da Wiel­kie­go. Ani je­den na­uko­wiec nie ma co do tego żad­nych wąt­pli­wo­ści[6]. Jak za­tem po­wsta­ło to myl­ne prze­ko­na­nie?

Na po­gląd Ka­ro­la Mark­sa, ja­ko­by Je­zus nie żył na­praw­dę, a był je­dy­nie wy­my­słem grup­ki chrze­ści­jan z II wie­ku, wpły­nął ber­li­ński dok­tor teo­lo­gii Bru­no Bau­er (1809-1882), któ­ry ca­łko­wi­cie za­kwe­stio­no­wał wia­ry­god­no­ść No­we­go Te­sta­men­tu. Po­su­nął się wręcz do za­ne­go­wa­nia Je­zu­sa jako po­sta­ci hi­sto­rycz­nej. Jego teza nie mia­ła żad­nych pod­staw i sta­ła się przy­czy­ną utra­ty przez Bau­era upraw­nień wy­kła­dow­cy aka­de­mic­kie­go w 1842 roku. Ka­rol Marks, zna­ny ze swo­je­go wol­no­my­śli­ciel­stwa, był tak wzbu­rzo­ny tym fak­tem, że jesz­cze bar­dziej za­an­ga­żo­wał się w zgłębia­nie my­śli Bau­era. W ten oto spo­sób kil­ka­dzie­si­ąt lat pó­źniej gło­szo­no nie­ist­nie­nie Je­zu­sa jako je­den z do­gma­tów na­uko­we­go ate­izmu. Nie miał on jed­nak żad­nych pod­staw hi­sto­rycz­nych. Jak­kol­wiek nie oce­nia­li­by­śmy idei Ka­ro­la Mark­sa, w tym przy­pad­ku się my­lił. Nie tak ła­two po­zbyć się Je­zu­sa.

Po­dwój­na re­ak­cja

To zdu­mie­wa­jące, jak ró­żnie lu­dzie re­agu­ją na Je­zu­sa. Dla jed­nych jego imię jest tyl­ko czło­nem po­wta­rza­ne­go bez­my­śl­nie zwro­tu. Dla in­nych jest Sy­nem Bo­żym, do któ­re­go się mo­dlą i któ­re­go chcą na­śla­do­wać. Nie­któ­rzy trak­tu­ją kwe­stię Je­zu­sa jako naj­wi­ęk­sze hi­sto­rycz­ne oszu­stwo, inni po­świ­ęca­ją jej całe swo­je ży­cie, uwa­ża­jąc, że nie ma nic wa­żniej­sze­go od nie­go. Ksi­ążki do­stęp­ne obec­nie na ryn­ku pre­zen­tu­ją całą pa­le­tę po­glądów i na­wet je­śli ich tre­ść wy­da­je się neu­tral­na czy na­uko­wa, nie­jed­na z nich od­zwier­cie­dla gwa­łtow­ny opór wo­bec bi­blij­nej wi­zji ży­cia Je­zu­sa.

Wy­gląda na to, że trud­no za­cho­wać neu­tral­no­ść wo­bec Je­zu­sa. Jak gdy­by ocze­ki­wał on opo­wie­dze­nia się po któ­re­jś stro­nie. W uszach wie­lu wspó­łcze­snych imię Je­zu­sa nie brzmi przy­jem­nie, nie­kie­dy na­wet w ko­ście­le. Ła­twiej jest mó­wić ogól­nie o „Bogu”, ewen­tu­al­nie o „Chry­stu­sie”. Je­zus brzmi zbyt kon­kret­nie, zbyt jed­no­znacz­nie i zbyt wy­zy­wa­jąco. W wy­twor­nym to­wa­rzy­stwie roz­ma­wia się o wszyst­kim, byle nie o Je­zu­sie – nie wy­pa­da. O ile w ubie­głym wie­ku te­ma­tem tabu było za­gad­nie­nie sek­su­al­no­ści, o tyle dzi­siaj sta­ły się nim wąt­ki Je­zu­sa, re­li­gii czy śmier­ci. W cza­sach, gdy to­czy się nie­skrępo­wa­ne dys­ku­sje na wszel­kie mo­żli­we te­ma­ty, tych za­gad­nień uni­ka­my jak ognia.

Czyż owa nie­chęć, to upar­te prze­mil­cza­nie Je­zu­sa, nie jest jed­nak naj­lep­szym do­wo­dem na jego zna­cze­nie? Czy za­kło­po­ta­nie wy­wo­ła­ne wspo­mnie­niem o nim, nie jest podświa­do­mą su­ge­stią, że wszy­scy do­sko­na­le wie­my, jak wa­żny jest Je­zus? Że in­stynk­tow­nie czu­je­my, że on cze­goś od nas ocze­ku­je?

Kim jest Je­zus?

Za­tem cho­dzi o Je­zu­sa. Kim był? Co po­wie­dzą fak­ty hi­sto­rycz­ne, kie­dy już je po­zna­my? Co gło­sił Je­zus? Na czym po­le­ga­ło za­fa­scy­no­wa­nie nim? Ja­kie zna­cze­nie mia­ło jego ży­cie? I jak mamy ro­zu­mieć jego śmie­rć na krzy­żu? Jako po­ra­żkę, smut­ny ko­niec do­bre­go ży­cia czy też po­czątek cze­goś no­we­go, jak uwa­ża­ją chrze­ści­ja­nie? Czy Je­zus zmar­twych­wstał?

Oto nie­któ­re z py­tań, któ­ry­mi zaj­mie­my się w tej ksi­ążce. Za­chęca­my was, aby­ście sami z otwar­tym umy­słem i bez uprze­dzeń za­da­li so­bie py­ta­nia – kim był Je­zus? Ja­kie miej­sce może za­jąć w moim ży­ciu? Być może pod­czas roz­my­ślań nad nimi, oka­że się, że fa­scy­na­cja Je­zu­sem udzie­li się ta­kże wam.

WY­OBRA­ŻE­NIE JE­ZU­SA

Na prze­strze­ni wie­ków wi­ze­ru­nek Je­zu­sa ule­gał wie­lu zmia­nom. We wszyst­kich mo­żli­wych ka­te­go­riach. Ma­jąc przed ocza­mi ga­le­rię ob­ra­zów przed­sta­wia­jących Je­zu­sa, wi­dzi­my wy­ra­źnie, jak na ka­żdym z nich jego po­stać kszta­łto­wa­ły sche­ma­ty i ka­no­ny da­nej epo­ki. Jak pod wpły­wem wła­snych po­glądów i oso­bi­stych upodo­bań po­wsta­wa­ła co­raz to inna wi­zja Je­zu­sa. Nie spo­sób nie za­uwa­żyć, że często taka ró­żno­rod­no­ść od­zwier­cie­dla­ła ra­czej oso­bo­wo­ść twór­cy, ani­że­li mó­wi­ła co­kol­wiek o sa­mym Je­zu­sie. Nie­któ­re z nich tak się roz­po­wszech­ni­ły i da­lej po­zo­sta­ją ak­tu­al­ne, że po­sta­no­wi­łem po­krót­ce je omó­wić.

Re­wo­lu­cjo­ni­sta

Kie­dy w la­tach sze­śćdzie­si­ątych XX wie­ku wy­bu­chły za­miesz­ki stu­denc­kie, a wie­lu lu­dzi za­tęsk­ni­ło za no­wym po­rząd­kiem spo­łecz­nym, zbu­do­wa­nym na dro­dze re­wo­lu­cji i oba­le­nia sta­re­go świa­ta, Je­zus stał się uoso­bie­niem re­wo­lu­cjo­ni­sty. Jego wi­zja stwo­rzo­na przez ar­ty­stów pop-artu do złu­dze­nia przy­po­mi­na­ła fo­to­gra­fie po­łu­dnio­wo­ame­ry­ka­ńskie­go re­wo­lu­cjo­ni­sty Che Gu­eva­ry. Nie­mal wszędzie wi­sia­ły li­sty go­ńcze z na­pi­sem „Wan­ted: Je­sus Christ!”. Je­zus był na nich przed­sta­wio­ny jako wiel­ki re­be­liant, bun­tow­nik z Ga­li­lei, co do­sko­na­le wpi­sy­wa­ło się w ak­tu­al­ne tren­dy – Je­zus re­wo­lu­cjo­ni­sta, bro­ni­ący bied­nych przed za­ku­sa­mi bo­ga­czy, ata­ku­jący eli­ty, wal­czący z ko­łtu­ństwem i tra­dy­cją. Wi­ze­ru­nek Je­zu­sa re­wo­lu­cjo­ni­sty zo­stał zna­ko­mi­cie wkom­po­no­wa­ny w wi­zję tam­tych cza­sów.

Hip­pis

Od­mia­ną tam­te­go wi­ze­run­ku był Je­zus przed­sta­wia­ny jako hip­pis, któ­ry w po­rów­na­niu z Je­zu­sem re­be­lian­tem wy­pa­dał dużo ła­god­niej. „Make love, not war!” – z ta­kim za­wo­ła­niem dzie­ci-kwia­tów na ustach Je­zus hip­pis na­wi­ązy­wał do ob­ra­zów przed­sta­wia­jących de­li­kat­ne­go i ła­god­ne­go Je­zu­sa, któ­re wy­szły spod pędz­la ma­la­rzy z prze­ło­mu XVIII i XIX wie­ku. Tak wła­śnie przed­sta­wia­li go ar­ty­ści z gru­py tak zwa­nych Na­za­re­ńczy­ków – jako miłą, uśmiech­ni­ętą i za­my­ślo­ną po­stać. I taki wi­ze­ru­nek wy­kre­owa­ny w daw­no mi­nio­nych cza­sach wy­ra­żał stan du­cha no­we­go po­ko­le­nia: mło­dzie­ńczy Je­zus o dłu­gich ja­snych wło­sach, odzia­ny w po­włó­czy­ste sza­ty, kro­czący po­śród pól i roz­ma­wia­jący z dzie­ćmi, zwie­rzęta­mi i ro­śli­na­mi. Je­zus jako mło­dy czło­wiek nie­ro­zu­mia­ny przez star­sze po­ko­le­nie, po­nie­waż uosa­biał po­ko­jo­wy pro­test li­be­ral­nych dzie­ci-kwia­tów wo­bec ich drob­no­miesz­cza­ńskich ro­dzi­ców i ich ma­te­ria­li­stycz­nych po­glądów. W ten oto spo­sób Je­zus zo­stał pierw­szym hip­pi­sem.

John Al­le­gro, bry­tyj­ski hi­sto­ryk re­li­gii, spo­tęgo­wał jesz­cze tę wi­zję, gło­sząc, że pierw­si chrze­ści­ja­nie od­kry­li nar­ko­tycz­ne dzia­ła­nie pew­ne­go grzy­ba, wy­zwa­la­jące ko­smicz­ną eks­ta­zę i po­zwa­la­jące osi­ągnąć „oświe­ce­nie”. Nie za­wa­hał się przy tym przed ca­łko­wi­tym za­ne­go­wa­niem hi­sto­rycz­no­ści Je­zu­sa, twier­dząc, że jego imię było po pro­stu ha­słem dla wy­znaw­ców kul­tu owe­go grzy­ba. Choć jego tezy brzmia­ły ab­sur­dal­nie, wy­wo­ła­ły mnó­stwo dys­ku­sji i zy­ska­ły roz­głos w me­diach, ale po­tem szyb­ko po­pa­dły w za­po­mnie­nie. Po­zo­sta­ły jed­nym z dzi­wacz­nych przed­sta­wień Je­zu­sa hip­pi­sa, w któ­rym on lub jego ucznio­wie wy­stępu­ją jako od­kryw­cy ha­lu­cy­no­gen­ne­go nar­ko­ty­ku. Bio­rąc pod uwa­gę dzi­siej­szą wie­dzę o ne­ga­tyw­nych skut­kach uza­le­żnie­nia od nar­ko­ty­ków, ów­cze­sny na­iw­ny za­chwyt Joh­na Al­le­gro wo­bec ich dzia­ła­nia wy­da­je się tym bar­dziej nie­zro­zu­mia­ły[7]. Jest przy tym oczy­wi­ste, że żad­na z tych teo­rii nie mia­ła nic wspól­ne­go z praw­dzi­wym Je­zu­sem.

Je­zus psy­cho­te­ra­peu­ta

Roz­wi­ni­ęciem wy­obra­że­nia Je­zu­sa jako mi­łu­jące­go po­kój hip­pi­sa jest Je­zus będący przed­sta­wi­cie­lem no­we­go prądu wy­wie­dzio­ne­go z psy­cho­lo­gii głębi, któ­rej ce­lem było od­na­le­zie­nie klu­cza do wła­sne­go ja i swo­je­go ży­cia. Stwo­rzy­ła go nie­miec­ka psy­cho­te­ra­peut­ka Han­na Wolff i opi­sa­ła w swo­jej ksi­ążce Je­sus, der Mann[8]. Kil­ka lat pó­źniej nie­miec­ki pi­sarz i pu­bli­cy­sta Franz Alt wy­snuł wnio­sek, że Je­zus był „pierw­szym no­wym mężczy­zną”[9]. We­dług nie­go Je­zus był ła­god­nym czło­wie­kiem, w któ­rym męska de­li­kat­no­ść była w pe­łni zin­te­gro­wa­na z pier­wiast­kiem ko­bie­cym. Kimś, w kim pier­wot­ne siły yin i yang trwa­ją w har­mo­nij­nej rów­no­wa­dze. Psy­cho­lo­gicz­nym wzo­rem, któ­ry w na­szej przy­gnębia­jącej erze tech­no­lo­gii mówi nam, że praw­dzi­we szczęście od­naj­dzie­my wy­łącz­nie w głębi wła­snej du­szy. Zgod­nie z tą wi­zją Je­zus jest pierw­szym te­ra­peu­tą, któ­ry do­ko­naw­szy naj­pierw wła­snej psy­cho­ana­li­zy, osi­ągnął pe­łną in­te­gra­cję oso­bo­wą jako mężczy­zna, by stać się wzor­cem sa­mo­re­ali­za­cji dla mężczyzn i ko­biet.

Taki wi­ze­ru­nek Je­zu­sa zna­ko­mi­cie wpi­su­je się w epo­kę, w któ­rej nic tak bar­dzo nie ule­gło za­chwia­niu jak wła­sna to­żsa­mo­ść czy zdol­no­ść do bu­do­wa­nia re­la­cji. Gdzie nie cho­dzi już o prze­mia­nę spo­łe­cze­ństwa jako ca­ło­ści, a wy­łącz­nie o sku­pie­nie się na wła­snej psy­chi­ce. Gdzie w ka­żdym z względ­nie wia­ry­god­nych cza­so­pism al­ter­na­tyw­nych aż roi się od ogło­szeń ró­żnych psy­cho­lo­gów i psy­cho­te­ra­peu­tów. Tu­taj Je­zus psy­cho­te­ra­peu­ta pa­su­je ide­al­nie.

Pra­gnie­nie czy rze­czy­wi­sto­ść?

Fa­scy­nu­jące są wszyst­kie te ró­żno­rod­ne wy­obra­że­nia Je­zu­sa. Nie­raz z wiel­kim za­cie­ka­wie­niem mo­żna śle­dzić, jak ich twór­cy ro­zu­mie­ją i opi­su­ją tę po­stać, na­gi­na­jąc ją do wła­snych za­in­te­re­so­wań. Z dru­giej stro­ny w ka­żdej z tych wi­zji tkwi zia­ren­ko praw­dy. Ow­szem, Je­zus po­sia­dał do­sko­na­le in­te­gral­ną oso­bo­wo­ść, cze­go nie­je­den psy­cho­log do­wió­dłby w ba­da­niach. Był kom­plet­ny – mowa i czy­ny szły ze sobą w jed­nej pa­rze, a ja­ko­ść jego ży­cia może w nas wy­wo­ły­wać je­dy­nie zdu­mie­nie.

Zgo­da, był de­li­kat­ny wo­bec dzie­ci, przyj­mo­wał do swo­je­go kręgu au­tsaj­de­rów, pro­te­sto­wał prze­ciw fa­ry­zej­skiej po­bo­żno­ści, któ­ra za­po­mnia­ła już o od­ró­żnia­niu pra­wa i bez­pra­wia, czy praw­dy od kłam­stwa. Sta­wał po stro­nie ubo­gich, pi­ęt­no­wał za­sta­ne struk­tu­ry i sys­te­my rządze­nia po­le­ga­jące głów­nie na nie­ludz­kim uci­sku. A wszyst­ko to czy­nił z nad­zwy­czaj­ną ła­god­no­ścią, spo­ko­jem i ja­sno­ścią umy­słu. Od­rzu­cił prze­moc wo­bec lu­dzi i zwie­rząt. Wszyst­ko to pa­su­je do opi­sa­nych wcze­śniej wi­ze­run­ków. Tak wła­śnie po­stępo­wał i dla­te­go tak wie­le osób o ró­żnych po­trze­bach iden­ty­fi­ku­je się z Je­zu­sem.

Jed­no­cze­śnie Je­zus wy­kra­czał poza wszel­kie wi­zje i to ra­zem wzi­ęte. Nie za­po­mi­naj­my o tym – Je­zus był kimś wi­ęcej! Nie uda się wtło­czyć go do żad­ne­go sche­ma­tu.

Pró­by ujęcia po­sta­ci Je­zu­sa w okre­ślo­nej for­mie nie są jed­nak wy­na­laz­kiem na­szych cza­sów. Na ka­żdym z eta­pów hi­sto­rii na­tknie­my się na po­dob­ne dąże­nia, aby okie­łznać jego oso­bo­wo­ść, wci­snąć w ramy ja­kie­goś po­glądu. Po­zwól­cie, że opi­szę wam jesz­cze kil­ka ko­lej­nych wy­obra­żeń Je­zu­sa.

Je­zus ra­cjo­nal­ny

XIX stu­le­cie sta­ło się tłem pierw­szej re­wo­lu­cji tech­no­lo­gicz­nej. Wszyst­ko, co do tej pory wy­da­wa­ło się nie­mo­żli­we, na­gle się zma­te­ria­li­zo­wa­ło. Elek­trycz­no­ść, ko­lej, od­kry­cia i pod­bo­je na ca­łym glo­bie spra­wi­ły, że świat za­chod­ni uznał: nie ma rze­czy nie­re­al­nych. Na­uka opa­no­wy­wa­ła ko­lej­ne dzie­dzi­ny co­dzien­ne­go ży­cia, tym­cza­sem za­bra­kło w nim miej­sca dla Boga, a już z pew­no­ścią dla du­cho­wo­ści. Spo­łe­cze­ństwo miesz­cza­ńskie bar­dziej dba­ło o su­mien­ne i żar­li­we wy­pe­łnia­nie obo­wi­ąz­ków ani­że­li o mo­ral­no­ść czy do­bre oby­cza­je.

Teo­lo­dzy wy­my­śli­li więc wów­czas ob­raz Je­zu­sa, któ­ry do­sko­na­le od­da­wał du­cha tam­tych cza­sów. Wszyst­kie zja­wi­ska nad­przy­ro­dzo­ne opi­sa­ne w Ewan­ge­liach, jak cuda, prze­po­wied­nie i ich spe­łnie­nia, uzdro­wie­nia czy wy­pędza­nie złych du­chów tra­fi­ły na mar­gi­nes. Wszyst­kie bo­wiem opo­wie­ści o tego ro­dza­ju zda­rze­niach były ja­ko­by po­dyk­to­wa­ne pry­mi­tyw­nym du­chem sta­ro­żyt­no­ści. Au­to­rzy licz­nych ksi­ążek o Je­zu­sie ra­cjo­nal­nym do­szli wręcz do wnio­sku, że były one je­dy­nie pó­źniej­szym do­dat­kiem do głów­nej opo­wie­ści, we­dle któ­rej Je­zus praw­dzi­wy to na­uczy­ciel przy­zwo­ito­ści po­ka­zu­jący nam, jak wie­ść ży­cie su­mien­ne i obo­wi­ąz­ko­we. To na­uczy­ciel udzie­la­jący swo­im pil­nym, choć po­trze­bu­jącym dal­szych nauk uczniom lek­cji o tym, co wy­pa­da, a co nie. Ten, któ­ry po­zo­sta­wił nam po so­bie obo­wi­ązu­jącą już na wie­ki re­gu­łę mi­ło­ści bli­źnie­go.

W tym wi­ze­run­ku po­zba­wio­no Je­zu­sa wszel­kich atry­bu­tów nad­przy­ro­dzo­no­ści. Po­wsta­ła po­stać wzo­ro­wa­na na pru­skim wy­cho­waw­cy – Je­zus przy­po­mi­na­jący bar­dziej bel­fra z nie­miec­kie­go gim­na­zjum ani­że­li ży­dow­skie­go rab­bie­go. Ro­dzaj an­tycz­ne­go Im­ma­nu­ela Kan­ta, dru­gi So­kra­tes. Ła­god­ny, do­bro­tli­wy, choć rzu­ca­jący też od cza­su do cza­su su­ro­we spoj­rze­nie.

Wpraw­dzie taki ob­raz ra­cjo­nal­ne­go Je­zu­sa miał swo­je za­le­ty i nie za­gra­żał ów­cze­sne­mu sta­tus quo, szyb­ko jed­nak ob­na­żył swo­je bra­ki. Ka­żdy z au­to­rów pro­du­ko­wał bo­wiem swo­ją wła­sną wi­zję jego ży­cia, a kie­dy uka­za­ła się Hi­sto­ria ba­dań nad ży­ciem Je­zu­sa Al­ber­ta Schwe­it­ze­ra[10], osta­tecz­nie sta­ło się ja­sne, że ten pro­jekt za­brnął w śle­pą ulicz­kę. Nie łu­dźmy się, że po­zba­wia­jąc ży­cie Je­zu­sa tak zwa­nych nad­przy­ro­dzo­nych ele­men­tów, uda się za­cho­wać przy­naj­mniej w mia­rę sen­sow­ny wi­ze­ru­nek jego po­sta­ci. Nie mo­żna od­dzie­lić od sie­bie po­szcze­gól­nych ele­men­tów oso­by Je­zu­sa od jego dzia­łal­no­ści, po­nie­waż w re­zul­ta­cie nie by­li­by­śmy w sta­nie nic wi­ęcej o nim po­wie­dzieć. To zde­cy­do­wa­nie za mało! Al­bert Schwe­it­zer był tego świa­do­my.

Mimo to w pó­źniej­szym cza­sie teo­lo­dzy na­dal pró­bo­wa­li two­rzyć po­stać Je­zu­sa „wia­ry­god­ną” z punk­tu wi­dze­nia nauk ści­słych. Na­le­żał do nich miesz­ka­jący w Mar­bur­gu bi­bli­sta Ru­dolf Bult­mann. Pro­blem po­le­gał jed­nak na tym, że stan wie­dzy z za­kre­su ty­chże nauk, na ja­kim ba­zo­wał za­rów­no on, jak i inni ucze­ni w swo­ich pu­bli­ka­cjach na te­mat Ewan­ge­lii, zdążył się już moc­no zdez­ak­tu­ali­zo­wać. Świa­to­po­gląd ma­te­ria­li­stycz­ny i dzie­wi­ęt­na­sto­wiecz­ne me­cha­ni­stycz­ne ro­zu­mie­nie fi­zy­ki, wy­klu­cza­jące ja­kie­kol­wiek cuda czy inne nad­na­tu­ral­ne zja­wi­ska w przy­ro­dzie, były obec­ne w ich pra­cach aż do po­ło­wy XX wie­ku. Tym­cza­sem teo­rie o do­sko­na­łej mo­no­to­nii i prze­wi­dy­wal­no­ści przy­ro­dy zo­sta­ły już wcze­śniej za­kwe­stio­no­wa­ne przez no­wo­cze­sną fi­zy­kę kwan­to­wą. Ra­cjo­nal­ne wy­obra­że­nie Je­zu­sa do­pa­so­wa­ne do daw­nych za­ło­żeń fi­zy­ki było ża­ło­śnie prze­sta­rza­łe już w mo­men­cie jego po­pu­la­ry­zo­wa­nia przez owych teo­lo­gów. Znik­nął bo­wiem po­dyk­to­wa­ny ra­cjo­na­li­zmem przy­mus ru­go­wa­nia cu­dów jako cze­goś nie­mo­żli­we­go. Taki ob­raz, roz­po­wszech­nia­ny na­dal w wie­lu ksi­ążkach i lek­cjach re­li­gii, jest jed­nak obec­ny w świa­do­mo­ści wie­lu lu­dzi i utrud­nia im zo­ba­cze­nie praw­dzi­we­go Je­zu­sa.

Ger­ma­ński bo­ha­ter

Ta pró­ba włącze­nia po­sta­ci Je­zu­sa do okre­ślo­nej ide­olo­gii mia­ła miej­sce rów­nież w XX wie­ku. Triumf wi­dze­nia świa­ta tyl­ko z per­spek­ty­wy bio­lo­gii, prze­ko­na­nie, że prze­trwa­ją je­dy­nie naj­sil­niej­sze jed­nost­ki, przy­czy­ni­ły się do tego, że czło­wiek za­czął być po­strze­ga­ny z punk­tu wi­dze­nia swo­jej przy­na­le­żno­ści do okre­ślo­nej rasy czy na­ro­du. Stąd był już tyl­ko je­den krok do uzna­nia wy­ższo­ści jed­ne­go na­ro­du, jako rasy pa­nów, nad inną zbio­ro­wo­ścią, do któ­rej za­li­czo­no „pod­lu­dzi”. Człon­kom tak zwa­ne­go Nie­miec­kie­go Ru­chu Wia­ry (niem. Deut­sche Glau­bens­be­we­gung), sta­no­wi­ące­go mie­szan­kę ele­men­tów po­ga­ńskich i chrze­ści­ja­ństwa, któ­re­go dok­try­na ba­zo­wa­ła na za­ło­że­niach na­ro­do­we­go so­cja­li­zmu oraz od­wo­ła­niach do sta­ro­ger­ma­ńskich wie­rzeń, po­dob­nie jak części osób na­le­żących do ru­chu Nie­miec­kich Chrze­ści­jan (niem. Deut­sche Chri­sten) bar­dzo nie w smak było wie­rzyć w sma­głe­go, ciem­no­wło­se­go ży­dow­skie­go Je­zu­sa. Na­le­ża­ło ufor­mo­wać go na nowo, prze­mie­nić w ja­sno­wło­se­go, mu­sku­lar­ne­go aryj­czy­ka, któ­ry sta­łby się mo­ral­nym wzor­cem dla no­wych Niem­ców. Sta­ry Te­sta­ment od­rzu­co­no jako ży­dow­ski i nie­nie­miec­ki, a Je­zus zo­stał zger­ma­ni­zo­wa­ny, by słu­żyć jako przy­kład dla wol­ne­go nie­miec­kie­go mężczy­zny wy­ru­sza­jące­go na pod­bój no­wej prze­strze­ni ży­cio­wej, Le­ben­sraum, dla swo­je­go na­ro­du.

Cho­ciaż dzi­siaj nie spo­sób po­jąć, jaka ekwi­li­bry­sty­ka umy­sło­wa sta­ła za ta­kim znie­kszta­łce­niem do­ku­men­tów bi­blij­nych, jed­na rzecz ma miej­sce w dal­szym ci­ągu – Je­zus jest do­pa­so­wy­wa­ny do ak­tu­al­nych tren­dów.

A jed­nak i w tym wy­obra­że­niu znaj­dzie się ziar­no praw­dy. Je­zus i jego na­uki od­gry­wa­ją wa­żną rolę w ka­żdej kul­tu­rze, któ­ra – po­dob­nie jak ka­żdy czło­wiek – po­strze­ga go z okre­ślo­nej per­spek­ty­wy, wie­rząc przy tym, że ma Je­zu­sa po swo­jej stro­nie. Wi­dać to wy­ra­źnie zwłasz­cza w sztu­ce. Na ka­żdym z kon­ty­nen­tów po­stać Je­zu­sa na ob­ra­zach czy in­nych ar­te­fak­tach jest przed­sta­wia­na jako ktoś stam­tąd. Mamy więc wi­ze­run­ki Je­zu­sa czar­no­skó­re­go, czy Je­zu­sa o in­do­ne­zyj­skich albo in­dia­ńskich ry­sach. Ka­żda kul­tu­ra wchła­nia go i asy­mi­lu­je – i do­brze, po­nie­waż w ten spo­sób ujaw­nia się jego uni­wer­sal­na war­to­ść. Je­zus po­sia­da moc prze­ma­wia­nia do lu­dzi z ró­żnych kul­tur i przy­ci­ąga­nia ich do sie­bie. Nie na­le­ży jed­nak za­po­mi­nać, że żad­ne­go z ta­kich wi­ze­run­ków do­pa­so­wa­nych do da­nej kul­tu­ry nie mo­że­my trak­to­wać jako ab­so­lut­ne­go, po­nie­waż są one je­dy­nie in­ter­pre­ta­cją in­spi­ro­wa­ną okre­ślo­ną sy­tu­acją. Ka­żdy z nich pod­le­ga we­ry­fi­ka­cji i ko­rek­cie na pod­sta­wie do­ku­men­tów hi­sto­rycz­nych za­war­tych w No­wym Te­sta­men­cie. Nie ist­nie­je bo­wiem Je­zus ger­ma­ński, afry­ka­ński czy azja­tyc­ki.

Taj­ny na­uczy­ciel

Ten wi­ze­ru­nek rów­nież cie­szy się obec­nie dużą po­pu­lar­no­ścią, zwłasz­cza w świe­cie Za­cho­du. Oto jak go stwo­rzo­no – za­częto od stwier­dze­nia, że Je­zus po­zo­sta­wił nam dwa ró­żne ro­dza­je swo­ich nauk. Dla ogó­łu wier­nych prze­zna­czył przy­po­wie­ści i pro­ste praw­dy wia­ry, jed­no­cze­śnie swo­im uczniom prze­ka­zał pew­ne­go ro­dza­ju ta­jem­ną wie­dzę, któ­ra mia­ła być do­stęp­na wy­łącz­nie dla nie­licz­nych wy­bra­ńców. Owa wie­dza sy­tu­uje się na dużo wy­ższym po­zio­mie ani­że­li to, co do­stęp­ne jest dla ma­lucz­kich, zbyt pro­stych i za mało ro­zum­nych, aby na­le­ży­cie ją po­jąć. Dla­te­go, jak wie­ść gło­si, owe ukry­te na­uki Je­zu­sa, prze­ka­zy­wa­ne są da­lej w ta­jem­ni­cy, po­nie­waż ofi­cjal­ne in­sty­tu­cje Ko­ścio­ła nie usta­ją w ich tłam­sze­niu i zwal­cza­niu.

Choć na pierw­szy rzut oka ta hi­po­te­za brzmi atrak­cyj­nie i dla­te­go też przy­ci­ąga wie­lu za­in­te­re­so­wa­nych, ma jed­nak je­den po­wa­żny man­ka­ment – brak jej hi­sto­rycz­ne­go podło­ża. Jak ła­two się prze­ko­nać, wszyst­kie Ewan­ge­lie za­wie­ra­ją na­praw­dę wia­ry­god­ne re­la­cje dzia­łal­no­ści i na­ucza­nia Je­zu­sa. Tym­cza­sem teo­ria o ukry­tym prze­ka­zie na­ro­dzi­ła się wie­le po­ko­leń pó­źniej, mniej wi­ęcej na prze­ło­mie II i III wie­ku i była pró­bą przy­po­rząd­ko­wa­nia Je­zu­sa do okre­ślo­nej dok­try­ny. Pre­zen­tu­jące ją tak zwa­ne ewan­ge­lie apo­kry­ficz­ne, za­wie­ra­jące oprócz niej mnó­stwo fan­ta­stycz­nych zmy­śleń na te­mat ży­cia Je­zu­sa, nie mają jed­nak żad­nej hi­sto­rycz­nej pod­sta­wy, nie­trud­no zaś za­uwa­żyć, że od­zwier­cie­dla­ją du­cha tam­tej epo­ki. Ema­nu­je z nich pe­sy­mizm pó­źno­an­tycz­ne­go spo­łe­cze­ństwa, któ­re upa­try­wa­ło szczęścia w wy­ba­wie­niu du­szy z wi­ęzów świa­ta ma­te­rial­ne­go. Zgod­nie z ów­cze­snym po­rząd­kiem Je­zus był prze­ka­źni­kiem du­cho­wych teo­rii, swe­go ro­dza­ju know-how sa­mo­zba­wie­nia. Był prze­wod­ni­kiem du­cho­wym po­ma­ga­jącym du­szy w od­rzu­ce­niu świa­ta ma­te­rial­ne­go i po­wro­cie do wy­ższe­go sta­nu eg­zy­sten­cji, a prze­ka­zy­wa­na prze nie­go ta­jem­na wie­dza była pe­łna ezo­te­ry­ki, teo­rii o wza­jem­nych za­le­żno­ściach ko­smicz­nych wszech­świa­tów, ma­gicz­nych za­klęć, gier słow­nych i mnó­stwa in­nych rze­czy.

Wi­dać więc jak na dło­ni, jak da­le­kie od praw­dzi­we­go Je­zu­sa były tego ro­dza­ju gno­stycz­ne wy­obra­że­nia, w któ­rych wy­stępo­wał on wła­ści­wie wy­łącz­nie jako ta­jem­ny szyfr. On sam stał się nie­istot­ny i funk­cjo­no­wał ra­czej jako prze­ka­źnik wie­dzy, po­ma­ga­jącej czło­wie­ko­wi się wy­zwo­lić. Nie ma mowy o zbli­że­niu do kon­kret­ne­go czło­wie­ka, do wszyst­kich lu­dzi, któ­rych do­strze­ga­my obok praw­dzi­we­go Je­zu­sa, za­miast tego wi­dzi­my tu prze­wod­ni­ka nie­licz­nych „wta­jem­ni­czo­nych”. Za­miast prze­sła­nia o na­wró­ce­niu i od­no­wie ży­cia, sły­szy­my o wy­ższym stop­niu po­zna­nia i sa­mo­zba­wie­niu. Za­miast za­po­wie­dzi pa­no­wa­nia Boga w ka­żdym aspek­cie ży­cia, za­miast uwol­nie­nia od cho­rób i cier­pie­nia, gno­stycz­ny Je­zus gło­si na­uki o po­rzu­ce­niu świa­ta i szu­ka­niu szczęścia w wy­ższych sta­nach umy­słu. Za­miast bu­do­wać nową ko­mu­nię, w któ­rej jest miej­sce dla bied­nych i bo­ga­tych, dla cho­rych i zdro­wych, dla mężczyzn i ko­biet, ów ta­jem­ny na­uczy­ciel zwra­ca się tyl­ko do nie­licz­nych, po­ucza­jąc przy tym ko­bie­ty, jak mogą stać się mężczy­zna­mi, aby w ten spo­sób osi­ągnąć wy­ższy sto­pień wta­jem­ni­cze­nia[11].

To wy­obra­że­nie ta­kże ma nie­wie­le wspól­ne­go z praw­dzi­wym Je­zu­sem, nie­za­le­żnie od tego, czy wy­stępu­je w an­tycz­nej, czy wspó­łcze­snej od­sło­nie.

Je­zus jako tyl­ko pro­rok

Ta­kie­go Je­zu­sa znaj­du­je­my na kar­tach Ko­ra­nu, gdzie, po­dob­nie jak Mo­jżesz, Abra­ham czy Da­wid, jest pro­ro­kiem, Bo­żym po­sła­ńcem. W od­ró­żnie­niu od nich zaj­mu­je jed­nak nad­zwy­czaj­ną po­zy­cję i nosi ty­tu­ły, ja­kie nie przy­słu­gi­wa­ły na­wet sa­me­mu Ma­ho­me­to­wi, jak Sło­wo Boże, Duch Boży i inne. Ko­ran opi­su­je rów­nież cuda, ja­kich do­ko­nał. Mimo to po­zo­sta­je je­dy­nie pro­ro­kiem, ni­kim wi­ęcej. Ko­ra­nicz­na po­stać Je­zu­sa jest wzo­ro­wa­na na pro­ro­ku Ma­ho­me­cie. Mu­zu­łma­nie od­rzu­ca­ją też fakt ukrzy­żo­wa­nia Je­zu­sa, po­nie­waż wy­da­je im się nie­po­jęte, by Bóg po­zwo­lił na tak wiel­kie cier­pie­nie swo­je­go pro­ro­ka. Prze­cież jest wszech­moc­ny i nie po­wi­nien do­pu­ścić, aby jego po­sła­ńca spo­tka­ła tak wiel­ka po­ra­żka[12].

Taki wi­ze­ru­nek Je­zu­sa od­naj­du­je­my jed­nak nie tyl­ko w Ko­ra­nie, ist­nie­je bo­wiem cały sze­reg re­li­gii po­wsta­łych po chrze­ści­ja­ństwie, któ­re pró­bo­wa­ły wbu­do­wać go w swo­ją dok­try­nę. Żad­na z nich nie była w sta­nie prze­jść obo­jęt­nie obok jego po­sta­ci. Je­śli więc nie dało się Je­zu­sa zi­gno­ro­wać, to na­le­ża­ło po pro­stu włączyć go w ramy no­we­go wy­zna­nia, naj­częściej jako jed­ne­go z pro­ro­ków za­po­wia­da­jących na­de­jście za­ło­ży­cie­la da­nej kon­fe­sji. W ten spo­sób Je­zus był uniesz­ko­dli­wia­ny. Za­wsze mo­żna było przy­znać – ow­szem, wie­rzy­my w Je­zu­sa, ale tyl­ko w pro­ro­ka. Jako jed­ne­go z wie­lu. Jako for­pocz­tę. Tak oto włącza­no go, jed­no­cze­śnie po­zba­wia­jąc na­le­żne­go mu miej­sca.

Co praw­da ta­kie roz­wi­ąza­nie kwe­stii Je­zu­sa wy­da­je się bar­dzo atrak­cyj­ne, na­stręcza jed­nak też wie­le pro­ble­mów. Wszyst­ko, co wie­my na te­mat praw­dzi­we­go Je­zu­sa, zmie­rza bo­wiem w zu­pe­łnie in­nym kie­run­ku. Prze­cież on sam nie uwa­żał się tyl­ko za jed­ne­go spo­śród pro­ro­ków, jed­ne­go z tych, któ­rzy dość spo­ra­dycz­nie po­ja­wia­ją się na kar­tach hi­sto­rii świa­ta. Wy­obra­że­nie Je­zu­sa jako tyl­ko pro­ro­ka jawi się jako fa­łszy­wy kom­pro­mis. Nie da się z jed­nej stro­ny igno­ro­wać jego po­sta­ci, nie uzna­jąc z dru­giej stro­ny jego fun­da­men­tal­nej roli. Ow­szem, mo­żna uczy­nić z Je­zu­sa jed­ne­go z pro­ro­ków, nad­cho­dzące­go twór­cę re­li­gii, jest tyl­ko je­den szko­puł – nie po­zwa­la na to tre­ść No­we­go Te­sta­men­tu. Je­zus tyl­ko pro­rok, po­dob­nie jak Je­zus ra­cjo­nal­ny czy Je­zus taj­ny na­uczy­ciel, oka­zu­je się zwy­czaj­nym wy­my­słem.

KIM NA­PRAW­DĘ BYŁ JE­ZUS?

To istot­ne py­ta­nie, po­nie­waż Je­zus był wa­żny. Fa­scy­na­cja nim ist­nie­je dzi­siaj tak samo, jak w cza­sach, gdy po­wo­ły­wał swo­ich uczniów. Po­tra­fił prze­ma­wiać do lu­dzi w taki spo­sób, że po­rzu­ca­li wszyst­ko i szli za nim. Nie ko­ńczy­ło się jed­nak na krót­ko­trwa­łym za­uro­cze­niu czy po­wierz­chow­nym za­chwy­cie. Jego ucznio­wie prze­mie­rza­li z nim pa­le­sty­ńskie mia­sta, słu­cha­li jego słów za­rów­no w trak­cie zgro­ma­dzeń, jak i pod­czas ka­me­ral­nych oso­bi­stych spo­tkań. Byli świad­ka­mi jego cu­dów i uzdro­wień, a jed­no­cze­śnie to­wa­rzy­szy­li mu w co­dzien­nym ży­ciu. Je­śli kto­kol­wiek go po­znał, to wła­śnie oni. Mimo to Je­zus wci­ąż bu­dził ich zdu­mie­nie. „Kim jest ten czło­wiek?”, za­sta­na­wia­li się w du­chu, czu­jąc za­ra­zem, jak w nich sa­mych ro­dzi się od­po­wie­dź.

Tę po­cząt­ko­wą, a pó­źniej sta­le ro­snącą fa­scy­na­cję po­sta­cią Je­zu­sa opi­su­ją wła­śnie Ewan­ge­lie. Zaś w tle ka­żdej z opo­wie­ści wy­brzmie­wa ukry­te py­ta­nie – kim jest Je­zus. Wszy­scy, za­rów­no jego przy­ja­cie­le, jak i wro­go­wie, lu­dzie wy­kszta­łce­ni i pro­ści, po­zna­li na nie od­po­wie­dź, choć by­wa­ła ró­żna. Rzym­ski na­miest­nik Pi­łat na­ka­zał za­pi­sać na krzy­żu, kim jest ska­za­ny – Je­sus Na­za­re­nus Rex Iu­da­eorum, czy­li: Je­zus z Na­za­re­tu Król Ży­dow­ski. Czy rze­czy­wi­ście tak uwa­żał, czy też była to kpi­na ze ska­za­ńca? Z ko­lei ży­dzi uwa­ża­li Je­zu­sa za blu­źnier­cę. Ilu lu­dzi, tyle od­po­wie­dzi. Jed­nak to py­ta­nie w dal­szym ci­ągu nie daje nam spo­ko­ju, wci­ąż chce­my wie­dzieć, kim był ten Je­zus.

On sam za­dał kie­dyś to wła­śnie py­ta­nie swo­im to­wa­rzy­szom: „Za kogo lu­dzie mają Syna Czło­wie­cze­go?” Od­po­wie­dzi, ja­kie od nich usły­szał, były tak samo ró­żno­rod­ne, jak te dzi­siej­sze: „Jed­ni za Jana Chrzci­cie­la, dru­dzy za Elia­sza, a inni za Je­re­mia­sza albo za ja­kie­goś in­ne­go pro­ro­ka”[13]. Po­tem za­py­tał ich sa­mych: „A wy za kogo Mnie ma­cie?”. Od­po­wie­dź, któ­rej za wszyst­kich udzie­lił Piotr, brzmia­ła jed­no­znacz­nie: „Ty je­steś Me­sjasz, Syn Boga ży­we­go”. Do ta­kie­go bo­wiem wnio­sku do­szli jego ucznio­wie, prze­by­wa­jąc z Je­zu­sem. Ni­g­dy nie prze­stał ich fa­scy­no­wać, mimo że nie od­stępo­wa­li go na­wet na chwi­lę. Ni­g­dy nie na­tknęli się na ja­ki­kol­wiek fa­łsz albo prze­wi­nie­nie z jego stro­ny. Byli bez­gra­nicz­nie prze­świad­cze­ni o tym, że Je­zus jest Chry­stu­sem, sam Bóg go na­ma­ścił. Je­śli chce­my wie­dzieć co­kol­wiek wia­ry­god­ne­go o Bogu, to na­szym naj­lep­szym źró­dłem te­jże wie­dzy jest sam Je­zus.

Je­że­li tak jest, nie spo­sób wtło­czyć jego oso­by w ramy któ­re­go­kol­wiek z ludz­kich wy­obra­żeń. Ka­żda z ka­te­go­rii oka­zu­je się za mała. Nie da się wpi­sać go w ża­den ze sche­ma­tów, bo wszyst­kie za­wio­dą. Wte­dy sta­je się ja­sne – na­praw­dę cho­dzi o Je­zu­sa. Je­zus jest bo­wiem je­dy­ny.

ROZ­DZIAŁ 2

JE­ZUS: RE­LA­CJE I HI­STO­RIA

A gdy Je­zus roz­po­czy­nał [dzia­łal­no­ść], miał oko­ło trzy­dzie­stu lat. Był, jak mnie­ma­no, sy­nem Jó­ze­fa, syna He­le­go... [14].

Kon­fron­tu­jąc się z mno­go­ścią za­ko­rze­nio­nych w okre­ślo­nym cza­sie wy­obra­żeń Je­zu­sa, po­win­ni­śmy po­szu­kać mia­ry, jaką będzie­my do nich przy­kła­dać. Co wie­my o Je­zu­sie? Skąd po­cho­dzi na­sza wie­dza?

Często się mówi, że wła­ści­wie nic o nim nie wie­my. Ta­kie prze­świad­cze­nie po­ku­tu­je jesz­cze w wie­lu umy­słach. Pe­wien dwu­dzie­sto­wiecz­ny teo­log z Mar­bur­ga, Ru­dolf Bult­mann wy­ra­ził to eks­tre­mal­nym stwier­dze­niem, iż wy­star­czy nam je­dy­nie wie­dza, że Je­zus „przy­sze­dł”. Sam jed­nak nie był chy­ba o tym do ko­ńca prze­ko­na­ny, bo za­prze­czał temu wie­lo­krot­nie w swo­ich pra­cach, for­mu­łu­jąc wła­sne opi­nie na te­mat ży­cia hi­sto­rycz­ne­go Je­zu­sa, czy przed­sta­wia­jąc jego in­dy­wi­du­al­ne ce­chy. Poza tym w obec­nym cza­sie je­ste­śmy już krok da­lej i zde­cy­do­wa­nie po­zy­tyw­niej roz­pa­tru­je­my aspek­ty hi­sto­rycz­ne[15].

Nikt z nas nie żył w tam­tych cza­sach i po­dob­nie jak w przy­pad­ku ka­żdej in­nej hi­sto­rycz­nej po­sta­ci je­ste­śmy zda­ni na re­la­cje świad­ków, czy­li na źró­dła hi­sto­rycz­ne. To z nich mo­że­my wy­ci­ągnąć wnio­ski na te­mat ów­cze­snych wy­da­rzeń. Nikt z nas nie żył w cza­sach, kie­dy Ju­liusz Ce­zar prze­kra­czał ze swo­ją ar­mią Ru­bi­kon, a jed­nak ba­zu­jąc na pi­sem­nych prze­ka­zach oraz skut­kach, ja­kie ten fakt wy­wa­rł na losy ce­sar­stwa, uwa­ża­my, że tak było na­praw­dę. Ża­den czło­wiek ży­jący w XXI wie­ku nie wi­dział na wła­sne oczy So­kra­te­sa, a mimo to nie wąt­pi­my w to, że był po­sta­cią hi­sto­rycz­ną, po­nie­waż dys­po­nu­je­my re­la­cja­mi o jego ży­ciu au­tor­stwa Pla­to­na i in­nych wspó­łcze­snych mu osób.

Ewan­ge­lie jako wia­ry­god­ne źró­dła hi­sto­rycz­ne

Je­śli cho­dzi o re­la­cje z ży­cia Je­zu­sa, ba­zu­je­my na rów­nie do­brych, je­śli nie lep­szych źró­dłach niż w przy­pad­ku wie­lu in­nych sta­ro­żyt­nych po­sta­ci, o czym pi­sze­my wy­czer­pu­jąco w Do­dat­ku. Ewan­ge­lie ofe­ru­ją nam bo­wiem nie­zwy­kle war­to­ścio­wy zbiór re­la­cji na­ocz­nych świad­ków. Ręko­pi­sy No­we­go Te­sta­men­tu za­cho­wa­ły się w o wie­le lep­szym sta­nie i są da­to­wa­ne dużo wcze­śniej niż wszyst­kie po­zo­sta­łe źró­dła z okre­su an­ty­ku. Cy­ta­ty z No­we­go Te­sta­men­tu po­ja­wia­ją się w in­nych pi­smach już pod ko­niec I wie­ku, po czym wy­stępu­ją bar­dzo licz­nie w II wie­ku, co świad­czy o tym, że już wów­czas były bar­dzo roz­po­wszech­nio­ne. Wszyst­kie są przy tym spój­ne w tre­ści. Za­war­to­ść Ewan­ge­lii i Dzie­jów Apo­stol­skich od­da­je ta­kże w pe­łni to, co wie­my o sta­ro­żyt­no­ści z in­nych źró­deł. Świ­ęty Łu­kasz, au­tor jed­nej z Ewan­ge­lii oraz Dzie­jów Apo­stol­skich wy­ka­zu­je się zna­ko­mi­tym ro­ze­zna­niem na te­mat sto­sun­ków pa­nu­jących w Ce­sar­stwie Rzym­skim w I w. n.e. i przez hi­sto­ry­ków jest uzna­wa­ny za ce­nio­ne źró­dło wie­dzy o sta­ro­żyt­no­ści[16]. Wie­le z trak­to­wa­nych nie­gdyś z re­zer­wą za­so­bów udo­wod­ni­ło wraz z upły­wem cza­su swo­ją wia­ry­god­no­ść[17]. Na przy­kład opis ukrzy­żo­wa­nia Je­zu­sa po­kry­wa się z prak­ty­ko­wa­ną w tam­tych cza­sach karą, o czym wie­my z in­nych rzym­skich do­ku­men­tów. Po­dob­ne przy­kła­dy mo­że­my mno­żyć w nie­sko­ńczo­no­ść.

Jak wi­dać, Je­zu­sa da się osa­dzić hi­sto­rycz­nie znacz­nie le­piej niż wie­le in­nych po­sta­ci ze sta­ro­żyt­no­ści.

Przy­czy­ny kry­ty­ki Ewan­ge­lii

Mimo to do re­la­cji za­war­tych w Ewan­ge­liach pod­cho­dzi­my wy­jąt­ko­wo scep­tycz­nie. Dla­cze­go? Dużą rolę od­gry­wa­ją tu na pew­no dwie przy­czy­ny. Po pierw­sze wie­le z ewan­ge­licz­nych opi­sów nie przy­sta­je do na­sze­go obec­ne­go za­chod­nie­go świa­to­po­glądu – wszyst­kie tak zwa­ne ele­men­ty nad­przy­ro­dzo­ne, czy­li uzdro­wie­nia, cuda, pro­roc­twa oraz inne nie­wy­tłu­ma­czal­ne od razu kwe­stie, są przez wie­lu wspó­łcze­snych na­tych­miast od­rzu­ca­ne. Ty­po­wa za­chod­nia po­sta­wa wy­ni­ka­jąca z tak zwa­ne­go po­de­jścia na­uko­we­go. W in­nych kul­tu­rach ta­kie nad­przy­ro­dzo­ne zja­wi­ska są czy­mś na­tu­ral­nym. Lecz na­wet w świe­cie Za­cho­du, pod wpły­wem od­kryć no­wo­cze­snej fi­zy­ki i po­stępu in­nych nauk, za­częto w ko­ńcu znacz­nie ostro­żniej fe­ro­wać wy­ro­ki na te­mat tego, co mo­żli­we, a co nie. Choć ów trend nie do­ta­rł jesz­cze do wszyst­kich, z całą pew­no­ścią się utrwa­li, a dzi­ęki temu w gru­zach le­gnie też wie­le za­sad­ni­czych obiek­cji wo­bec Ewan­ge­lii.

Oprócz za­rzu­tu, że wie­le ele­men­tów nie pa­su­je do na­sze­go obec­ne­go i jed­no­stron­ne­go za­chod­nie­go świa­to­po­glądu, kry­ty­ka tek­stów No­we­go Te­sta­men­tu ma jesz­cze jed­ną przy­czy­nę. Dość kon­tro­wer­syj­ną. Je­śli bo­wiem re­la­cje opi­su­jące Je­zu­sa są praw­dzi­we, au­to­ma­tycz­nie wy­ni­ka­ją z nich kon­se­kwen­cje dla na­sze­go ży­cia, któ­re nie­ko­niecz­nie są przy­jem­ne. Wy­zwa­nia sta­wia­ne przez Je­zu­sa są nie­wy­god­ne. Je­że­li to, co mówi, jest praw­dą, trud­no się przed tym uchy­lić. Mu­si­my sta­wić czo­ła temu wy­zwa­niu, a to ro­dzi skut­ki we wszyst­kich aspek­tach na­sze­go ży­cia. Ja­kże często nas to uwie­ra, po­nie­waż zmu­sza do dzia­ła­nia.

Sądzę, że to wła­śnie jest naj­głęb­szy po­wód na­sze­go we­wnętrz­ne­go wzbra­nia­nia się przed Bi­blią. Szczyp­ta re­li­gii nie za­wa­dzi, ale kon­se­kwent­ne na­śla­do­wa­nie Je­zu­sa, któ­ry na­praw­dę po­cho­dzi od Boga i, jak mówi Nowy Te­sta­ment, ma wo­bec nas wy­ma­ga­nia, to już ca­łkiem inna spra­wa. To zbyt duży koszt.

Tym­cza­sem wró­ćmy do py­ta­nia, co wie­my o Je­zu­sie. Pew­ne in­for­ma­cje znaj­du­je­my rów­nież w po­za­bi­blij­nych tek­stach. Oto ich prze­gląd.

JE­ZUS W RZYM­SKIM PI­ŚMIEN­NIC­TWIE HI­STO­RYCZ­NYM

Nie na­le­ży się dzi­wić, że w sta­ro­żyt­nych źró­dłach rzym­skich nie znaj­du­je­my żad­nych wspó­łcze­snych re­la­cji na te­mat ży­cia Je­zu­sa. W tam­tych cza­sach – po­dob­ne jak dzi­siaj – hi­sto­ry­cy zaj­mo­wa­li się przede wszyst­kim ży­ciem mo­żnych i wpły­wo­wych lu­dzi. Pa­łac ce­sar­ski, pod­bo­je, se­nat w Rzy­mie, in­try­gi, skan­da­le i ro­man­se zna­nych oso­bi­sto­ści – oto te­ma­ty, któ­re war­to było opi­sy­wać. Poza tym pi­sa­rze i po­eci mu­sie­li do­sto­so­wy­wać się do gu­stów rządzących. Pi­sa­li hym­ny po­chwal­ne na cze­ść wład­ców i ich osi­ągni­ęć, na­to­miast kry­ty­ka by­wa­ła bar­dzo ogra­ni­czo­na i do­pusz­czal­na do­pie­ro po fak­cie, jak w przy­pad­ku ce­sa­rza Ne­ro­na, któ­ry po­pa­dł w nie­ła­skę. Nic więc dziw­ne­go, że tak nie­wie­le do­wia­du­je­my się od rzym­skich dzie­jo­pi­sa­rzy na te­mat Je­zu­sa, ży­dow­skie­go na­uczy­cie­la ży­jące­go na da­le­ko­wschod­nich ru­bie­żach im­pe­rium. Za to bu­dzi zdzi­wie­nie, że jego po­stać w ogó­le po­ja­wia się w ów­cze­snym pi­śmien­nic­twie. Nie za­cho­wał się ani je­den z ra­por­tów, ja­kie na­miest­nik Ju­dei mu­siał za­pew­ne re­gu­lar­nie wy­sy­łać do Rzy­mu. Do spu­sto­sze­nia ar­chi­wów „wiecz­ne­go mia­sta”, oprócz upły­wu cza­su, przy­czy­ni­ły się rów­nież wiel­kie po­ża­ry oraz na­jaz­dy bar­ba­rzy­ńców zwi­ąza­ne z wędrów­ką lu­dów, któ­ra przy­wio­dła do Ita­lii cho­ćby ger­ma­ńskie ple­mio­na. Po­zo­sta­ło więc nie­wie­le.

Jed­nak mu­sia­ły ist­nieć w Rzy­mie re­la­cje, rów­nież z okre­su urzędo­wa­nia Pon­cju­sza Pi­ła­ta, bo­wiem jesz­cze w 150 roku n.e. świ­ęty Ju­styn Męczen­nik w swo­jej apo­lo­gii chrze­ści­jan skie­ro­wa­nej na pi­śmie do ce­sa­rza An­to­niu­sza Piu­sa od­wo­ły­wał się do spo­rządzo­nych przez ad­mi­ni­stra­cję Pi­ła­ta akt opi­su­jących ukrzy­żo­wa­nie Je­zu­sa[18].

Re­la­cje ob­szer­niej­sze niż te krót­kie wzmian­ki po­ja­wia­jące się w wie­lu miej­scach, od­naj­dzie­my u in­nych rzym­skich hi­sto­ry­ków, Swe­to­niu­sza, Ta­cy­ta czy Pli­niu­sza Młod­sze­go. Przej­rzyj­my je i prze­ko­naj­my się, ja­kie wia­do­mo­ści na te­mat Je­zu­sa nam ofe­ru­ją.

Swe­to­niusz

Oko­ło 120 roku n.e. rzym­ski pi­sarz Ga­jus Swe­to­niusz Tran­kwil­lus na­pi­sał po ła­ci­nie Ży­wo­ty ce­za­rów, bio­gra­fie dwu­na­stu pierw­szych ce­sa­rzy rzym­skich. W opi­sie ży­cia ce­sa­rza Klau­diu­sza od­naj­du­je­my taki frag­ment: „Ży­dów wy­pędził z Rzy­mu za to, że bez­u­stan­nie wi­chrzy­li, podże­ga­ni przez ja­kie­goś Chre­sto­sa”.[19] Wy­da­rze­nie to mia­ło miej­sce w 49 roku n.e., a wie­dzę o nim Swe­to­niusz za­czerp­nął za­pew­ne z ra­por­tu pre­fek­tu­ry, choć źle go zro­zu­miał. Za­ło­żył bo­wiem, że ów Chre­stos był w tam­tym cza­sie obec­ny w Rzy­mie. W rze­czy­wi­sto­ści cho­dzi­ło o spo­ry, ja­kie to­czy­ły się wśród ży­dow­skiej spo­łecz­no­ści o to, czy Je­zus był Chry­stu­sem. Pi­sow­nia Chre­stos za­miast Chri­stos da się wy­tłu­ma­czyć tak zwa­nym ita­cy­zmem, pro­ce­sem fo­ne­tycz­nym do­ty­czącym głów­nie języ­ka grec­kie­go, po­le­ga­jącym na tym, że pew­ne sa­mo­gło­ski oraz dy­fton­gi są wy­ma­wia­ne jako dłu­gie „i”. Na przy­kład na­zwa Athen wy­ma­wia­na po grec­ku brzmi Athi­ni. Za­mia­na Chre­sto­sa na Chri­sto­sa jest zro­zu­mia­ła, wszak sło­wo to wy­wo­dzi się z gre­ki, zaś Swe­to­niusz tyl­ko je sły­szał, zaś po­tem pró­bo­wał za­pi­sać po ła­ci­nie.

Z no­tat­ki Swe­to­niu­sza ja­sno wy­ni­ka, że już w la­tach czter­dzie­stych – a więc nie­ca­łe dwa­dzie­ścia lat po ukrzy­żo­wa­niu i zmar­twych­wsta­niu Je­zu­sa wśród ży­dow­skiej lud­no­ści za­miesz­ku­jącej Rzym byli obec­ni chrze­ści­ja­nie. Oraz że spo­ry o Chry­stu­sa do­pro­wa­dzi­ły do wy­pędze­nia wszyst­kich Ży­dów z wiecz­ne­go mia­sta. Wy­gląda więc na to, że we­wnątrz gmi­ny ży­dow­skiej w Rzy­mie to­czy­ły się za­cie­kłe dys­ku­sje o to, czy Je­zus był, czy też nie był Chry­stu­sem. A ta klu­czo­wa kwe­stia do dziś ró­żni ży­dów i chrze­ści­jan!

Cie­ka­we, że o tym sa­mym wy­pędze­niu Ży­dów z Rzy­mu czy­ta­my też w Dzie­jach Apo­stol­skich. Świ­ęty Łu­kasz tak o tym pi­sze: „Po tym, co za­szło, Pa­weł opu­ścił Ate­ny i przy­był do Ko­ryn­tu. Spo­tkał tam Żyda Akwi­lę, po­cho­dzące­go z Pon­tu, któ­ry nie­daw­no wraz ze swo­ją żoną Pry­scyl­lą przy­był z Ita­lii. Klau­diusz wy­dał bo­wiem za­rządze­nie, by wszy­scy Ży­dzi opu­ści­li Rzym; przy­łączył się więc do nich”[20]. Kie­dy Akwil­la i jego żona Pry­scyl­la opusz­cza­li Rzym, byli już chrze­ści­ja­na­mi. W tym miej­scu wi­dzi­my zna­ko­mi­cie, jak re­la­cje rzym­skie­go hi­sto­ry­ka Ga­ju­sa Swe­to­niu­sza oraz no­wo­te­sta­men­to­we­go hi­sto­ry­ka Łu­ka­sza wza­jem­nie się po­twier­dza­ją. Na­le­ży przy tym pa­mi­ętać, że Łu­kasz two­rzył pi­ęćdzie­si­ąt do sze­śćdzie­si­ęciu lat przed Swe­to­niu­szem, za­tem jego re­la­cje są dużo bli­ższe praw­dzi­wym zda­rze­niom!

Ba­zu­jąc na tym epi­zo­dzie, wi­dzi­my przy tym wy­ra­źnie jed­ną rzecz – fa­scy­na­cja Je­zu­sem po­ja­wi­ła się już wkrót­ce po jego śmier­ci w sto­li­cy Ce­sar­stwa Rzym­skie­go.

Ży­dzi, a wraz z nimi i ży­dow­scy chrze­ści­ja­nie po­wró­ci­li do Rzy­mu po śmier­ci ce­sa­rza Klau­diu­sza w 54 roku. W tym cza­sie chrze­ści­ja­ństwo przy­jęło mnó­stwo Rzy­mian i Gre­ków, a nowa re­li­gia do­ta­rła na­wet do ce­sar­skie­go pa­ła­cu, gdzie chrze­ści­ja­na­mi zo­sta­li nie­któ­rzy pre­to­ria­nie oraz kil­ko­ro nie­wol­ni­ków. Kie­dy w roku 64 Rzym stra­wił po­żar i po­ja­wi­ły się po­gło­ski, ja­ko­by to sam Ne­ron podło­żył ogień, ce­sarz za­czął szu­kać ko­zła ofiar­ne­go, aby tym sa­mym od­su­nąć od sie­bie po­dej­rze­nie. Obar­czył winą znie­na­wi­dzo­nych chrze­ści­jan. Wie­lu z nich zo­sta­ło wów­czas aresz­to­wa­nych, rzu­co­no ich na po­żar­cie dzi­kim zwie­rzętom lub spło­nęło jako żywe po­chod­nie pod­czas jed­ne­go z wy­pra­wia­nych przez Ne­ro­na przy­jęć. Swe­to­niusz wspo­mi­na o tych wy­da­rze­niach w opi­sa­nej przez sie­bie bio­gra­fii Ne­ro­na: „Uka­ra­no tor­tu­ra­mi chrze­ści­jan, wy­znaw­ców no­we­go i zbrod­ni­cze­go za­bo­bo­nu”[21].

Ta­cyt

Znacz­nie ob­szer­niej­szą re­la­cję na ten te­mat znaj­du­je­my jed­nak u Pu­bliu­sza Kor­ne­liu­sza Ta­cy­ta, ko­lej­ne­go rzym­skie­go hi­sto­ry­ka. O po­ża­rze Rzy­mu i pró­bach Ne­ro­na zrzu­ce­nia winy na chrze­ści­jan pi­sze w Rocz­ni­kach: „(…) tych, któ­rych znie­na­wi­dzo­no dla ich sro­mot, a któ­rych gmin chrze­ści­ja­na­mi na­zy­wał. Po­czątek tej na­zwie dał Chry­stus, któ­ry za pa­no­wa­nia Ty­be­riu­sza ska­za­ny zo­stał na śmie­rć przez pro­ku­ra­to­ra Pon­cju­sza Pi­la­tu­sa; a przy­tłu­mio­ny na ra­zie zgub­ny za­bo­bon zno­wu wy­buch­nął, nie tyl­ko w Ju­dei, gdzie się to zło wy­lęgło, lecz ta­kże w sto­li­cy, do­kąd wszyst­ko, co po­twor­ne albo sro­mot­ne, ze­wsząd na­pły­wa i licz­nych znaj­du­je zwo­len­ni­ków”[22]. Ta­cyt pi­sząc tę no­tat­kę mi­ędzy 115 a 117 ro­kiem n.e., opie­rał się praw­do­po­dob­nie na do­ku­men­tach z ce­sar­skie­go ar­chi­wum w Rzy­mie, do któ­rych miał swo­bod­ny do­stęp. Je­śli znaj­do­wał się wśród nich jesz­cze ra­port Pi­ła­ta, hi­sto­ryk mu­siał go rów­nież wi­dzieć.

To, co pi­sze Ta­cyt, za­słu­gu­je na szcze­gól­ną uwa­gę, bo­wiem po­da­je on nie tyl­ko do­kład­ną in­for­ma­cję o eg­ze­ku­cji Je­zu­sa, któ­ra od­by­ła się za pa­no­wa­nia Pon­cju­sza Pi­ła­ta w Ju­dei, lecz sy­gna­li­zu­je ta­kże, że po jego śmier­ci nic się nie sko­ńczy­ło. „Zgub­ny za­bo­bon” zo­stał zdu­szo­ny rap­tem na chwi­lę, aby po­tem z wiel­ką siłą roz­po­wszech­nić się we wszyst­kich za­kąt­kach rzym­skie­go im­pe­rium. Nikt nie po­sądzi Ta­cy­ta o przy­ja­zne na­sta­wie­nie do chrze­ści­jan, a mimo to jego za­pi­ski po­kry­wa­ją się z tre­ścią z No­we­go Te­sta­men­tu. Sta­je się on ko­lej­nym, nie­za­le­żnym świad­kiem po­twier­dza­jącym praw­dzi­wo­ść ży­cia i śmier­ci Je­zu­sa, oraz kon­se­kwen­cji tych fak­tów, bo­wiem wie­lu lu­dzi, rów­nież Rzy­mian, zo­sta­ło chrze­ści­ja­na­mi – ucznia­mi owe­go Je­zu­sa Chry­stu­sa.

Pli­niusz Młod­szy

W swo­jej ko­re­spon­den­cji pro­wa­dzo­nej z ce­sa­rzem Tra­ja­nem w Rzy­mie Pli­niusz Młod­szy do­star­cza nam wie­lu wa­żnych in­for­ma­cji o wspó­łcze­snych mu chrze­ści­ja­nach oraz Je­zu­sie. W roku 111 n.e. Pli­niusz pe­łnił urząd ce­sar­skie­go na­miest­ni­ka Bi­ty­nii, czy­li te­re­nów le­żących dzi­siaj w pó­łnoc­no-za­chod­niej Tur­cji. Ad­mi­ni­stro­wa­ną przez nie­go pro­win­cję za­miesz­ki­wa­ło wie­lu chrze­ści­jan. Miał też do czy­nie­nia z ca­łym mnó­stwem ano­ni­mo­wych do­no­sów, w któ­rych oska­rża­no ko­goś o przy­na­le­żno­ść do te­jże re­li­gii. Pli­niusz nie był prze­ko­na­ny, czy sam tyl­ko ten fakt wy­star­cza do ska­za­nia ko­goś na śmie­rć, czy ra­czej na­le­ża­ło­by naj­pierw do­wie­ść rze­czy­wi­stych wy­stęp­ków. Pi­sał, że tych, któ­rzy przy­zna­li się do by­cia chrze­ści­ja­na­mi, wy­sy­łał na eg­ze­ku­cję, tym zaś, któ­rzy zło­ży­li ofia­ry ce­sar­skiej po­do­bi­źnie, da­ro­wał ży­cie, na­wet je­śli wcze­śniej wy­zna­wa­li wia­rę w Chry­stu­sa. W jed­nym z li­stów do Tra­ja­na Pli­niusz pi­sze: „Dla­te­go od­ro­czyw­szy po­stępo­wa­nie, zwró­ci­łem się do cie­bie o radę; spra­wą tą, jak mi się wy­da­je, po­wi­nie­neś się za­in­te­re­so­wać, zwłasz­cza ze względu na ogrom­ną licz­bę oska­rżo­nych: wie­le osób w ró­żnym wie­ku, wszel­kich sta­nów, i to obu płci, po­sta­wio­no w stan ci­ężkie­go oska­rże­nia, a cze­ka to jesz­cze rze­sze ko­lej­nych. Nie tyl­ko prze­cież mia­sta, ale rów­nież wsie i opłot­ki ska­zi­ła za­ra­za tych gu­seł, co, jak się zda­je, mo­żna jesz­cze po­wstrzy­mać i wy­ple­nić”[23].

O co oska­rża­no chrze­ści­jan? Pli­niusz nie był w sta­nie do­szu­kać się żad­nej fak­tycz­nej zbrod­ni, może poza upo­rem, z ja­kim wie­lu z nich trwa­ło przy swo­jej wie­rze i od­ma­wia­ło zło­że­nia ofia­ry przed ce­sar­skim wi­ze­run­kiem. W in­nym miej­scu pi­sał: „Inni wy­mie­nie­ni w ano­ni­mie po­cząt­ko­wo przy­zna­li, że są chrze­ści­ja­na­mi, jed­nak za­raz po­tem za­prze­czy­li. Twier­dzi­li, że prze­sta­li nimi być, jed­ni przez trze­ma laty, inni jesz­cze wcze­śniej; nie­któ­rzy na­wet przed dwu­dzie­stu laty. Wszy­scy oni ta­kże od­da­li cze­ść twe­mu wy­obra­że­niu i po­do­bi­znom bóstw, i zło­rze­czy­li Chry­stu­so­wi”[24].

Oto re­la­cja rzym­skie­go urzęd­ni­ka, w któ­rej pi­sze, że całą pro­win­cję opa­no­wa­ła re­li­gia chrze­ści­ja­ńska – sze­śćdzie­si­ąt do osiem­dzie­si­ęciu lat po śmier­ci Je­zu­sa. Bi­ty­ńscy chrze­ści­ja­nie czczą Chry­stu­sa jako boga (qu­asi deo