Oferta wyłącznie dla osób z aktywnym abonamentem Legimi. Uzyskujesz dostęp do książki na czas opłacania subskrypcji.
14,99 zł
Najniższa cena z 30 dni przed obniżką: 14,99 zł
Najniższa cena z 30 dni przed obniżką: 14,99 zł
Zbieraj punkty w Klubie Mola Książkowego i kupuj ebooki, audiobooki oraz książki papierowe do 50% taniej.
Dowiedz się więcej.
- Wydawca: Więź
- Kategoria: Literatura popularnonaukowa•Publicystyka literacka i eseje
- Język: polski
Życie erotyczne FRANZA KAFKI jest tematem licznych analiz, opracowań biograficznych, a nawet powieści. FELICE, MILENĘ, DORĘ traciliśmy jednak z oczu z chwilą, gdy ich związek z autorem „Procesu” z różnych powodów kończył się. W tej książce trzy kobiety interesują nas nie tylko dlatego, że łączyła je z Kafką więź seksualna. Widzimy w nich autonomiczne osoby, które odzyskują prawo do własnego losu.
Ebooka przeczytasz w aplikacjach Legimi na:
Liczba stron: 177
Rok wydania: 2021
Podobne
Andrzej Stanisław Kowalczyk
FeliceMilenaDora
Biblioteka „Więzi”Tom 369Warszawa
© Copyright by Andrzej St.Kowalczyk, Warszawa 2021
Projekt okładki – Janusz GórskiOpracowanie wersji elektronicznej – Marcin KiedioRedakcja – Ewa Kiedio, Paweł KądzielaKorekta – Ewa Kiedio
Na okładce wykorzystano obraz Stefana Gierowskiego, CLIII, 1964, płótno, 134 × 78 cm, nr inw.MZG-S-II-80, własność Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, fot.z archiwum MZL.
Wydawca składa podziękowania dyrektorowi Muzeum Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, Panu Leszkowi Kani za wyrażenie zgody na reprodukcję obrazu Stefana Gierowskiego na okładce książki.
ISSN 0519-9336ISBN 978-83-66769-13-7
Towarzystwo „WIĘŹ”ul.Trębacka 3, 00-074 Warszawa, tel.22 827 29 17
Zapraszamy do naszej księgarni internetowej – www.wiez.plZamówienia – Dział Handlowy, tel.22 828 18 08, [email protected]
Or puoi la quantitateComprender dell’amor ch’a te mi scalda,Quando dismento nostra vanitate,Trattando l’ombre come cosa salda.[Teraz możesz miaręPojąć mojej miłości, co dla ciebie płonie,Kiedy zapomniałem, żeśmy tylko duchy,Obcując z cieniami jak z żywymi ludźmi].Dante, Purgatorio, Canto XXI, w.133–136
Milena
Zanim między Franzem Kafką a Mileną Jesenską pojawiła się aura erotyczna, wydarzyło się kilka epizodów, które nie zapowiadały romansu. Żaden coup de foudre nie nastąpił. Zaczęło się od lektury, lektury opowiadań Kafki, bo Milena jeszcze nie publikowała. Najpierw zaproponowała Kafce tłumaczenie jego opowiadań na czeski, a nikt jeszcze jego utworów na inny język nie przekładał. Jesienią 1919 roku spotkali się w praskiej kawiarni, zapewne w Café Arco. Kiedy był w sanatorium w Meranie, we włoskim Tyrolu, zaczęli do siebie systematycznie pisywać. Frank, jak nazywała Kafkę Milena, wspominał ich spotkanie w kawiarni. Nie zapamiętał jej twarzy, ale zachował obraz jej postaci, jak szła między stolikami. Reszta należała do listów, które zaczęły krążyć między Meranem a Wiedniem jak jaskółki. List jest świadkiem życia intymnego. Co byśmy o nim wiedzieli, gdyby ludzie nie przechowywali listów; co byśmy wiedzieli o miłości Heloizy i Abelarda, gdyby zniknęła ich korespondencja?
Ich romans miał wiele cech związku intelektualistów. Zanim obudziła się namiętność, łączyła ich wspólna pasja – literatura. Oboje szukali bratniej duszy. Byli samotni, Milena doznała zawodu w małżeństwie, Kafka tęsknił za kimś bliskim, z kim miałby głęboką więź duchową, z kim mógłby się nie tylko śmiać, ale i rozmawiać o tym, co najważniejsze, i o tym, co mniej ważne. Wzajemnej fascynacji sprzyja korespondencja, zwłaszcza gdy brak bliskości zmysłowej i wspólnego doświadczenia codzienności. Element kreacji jest w epistolografii równie silny, jak w innych dziedzinach ekspresji artystycznej. Wykreowany zostaje nie tylko tekst, ale i obraz realnego człowieka. Euforyczna reakcja Kafki na listy Mileny przekonuje nas, że również ona potrafiła wykreować w listach swój wizerunek.
Nie wiemy, jak sobie wyobrażali przyszłość. W przypadku Kafki konwencjonalne małżeństwo nie wchodziło w grę. Stała relacja seksualna z kobietą nie była dla niego czymś oczywistym. Milena aż do spotkania w Wiedniu o tym nie wiedziała. Nie zdawała sobie też sprawy ze stanu zdrowia Kafki. Nie potrafiła zdobyć się na porzucenie męża nie tylko dlatego, że wciąż ją fascynował, ale również dlatego, że związek z Kafką zamknąłby ją w kręgu jego problemów zdrowotnych, psychicznych, twórczych. A on sam wydawał jej się osobą kompletnie oderwaną od życia1.
Ich miłość rozgorzała (Kafka chętnie odwoływał się do metaforyki ognia) w kwietniu 1920 roku i wygasła w listopadzie. Rozeszli się w różne strony, ale kontaktowali się; ostatnia karta pocztowa pisarza datowana jest 25 grudnia 1923 roku w Berlinie-Steglitz. Milenie, która nieodmiennie cieszyła się jego zaufaniem, dał kilka rękopisów, w 1920 roku – List do ojca, a w rok później, a więc już po rozstaniu – Dziennik obejmujący lata 1910–1920. Dzieła te przekazała Maksowi Brodowi, listy miłosne zatrzymała. Po agresji Niemiec na Czechy w marcu 1939 roku Milenie, która zaangażowała się w działalność konspiracyjną, groziło w każdej chwili aresztowanie. Listy Kafki powierzyła swemu przyjacielowi Willy’emu Haasowi. Ten przed ucieczką z Czech ukrył je u rodziny, a po wojnie odzyskał i opublikował w oficynie Salmana Schockena. Nie oparł się pokusie cenzury, skracał listy, nie zaznaczając ingerencji. Schocken, wydawca skądinąd poważny, wzbraniał się drukować kilka lat po Zagładzie ostre sformułowania Kafki dotyczące Żydów. Haas uznał, że pewnych listów i akapitów jeszcze nie należy wydobywać na światło dzienne: „Listy – pisał w posłowiu do pierwszej edycji w roku 1952 – zawierają literackie portrety, czy raczej karykatury, które nie mają związku z rzeczywistością i dziś nie mogą zostać opublikowane. Ogromną niezgodność tych portretów z prawdą trzeba ciągle podkreślać, także mając na względzie przyszłe – i mam nadzieję – pełne wydanie. Z oczywistych względów także niemal wszystkie odniesienia do rodziny Mileny zostały pominięte”2.
A jednak listów, które warto wydać, nie warto cenzurować. W kilkadziesiąt lat później ukazała się niemal pełna edycja listów w starannym opracowaniu Jürgena Borna i Michaela Müllera3. Listy Mileny do Kafki nie zachowały się.
Milena Jesenská urodziła się w Pradze w roku 1896. Ojciec Mileny, Jan Jesenský, był dentystą i chirurgiem szczękowym o europejskiej renomie. Wykładał na Fakultecie Medycznym Uniwersytetu Karola. Po przedwczesnej śmierci żony i syna została mu tylko córka, którą chciał ukształtować na własne podobieństwo. Z przekonań był nacjonalistą. Na nacjonalistycznej pożywce doktor Jesenský hodował swoją nienawiść do reżymu austro-węgierskiego, do Niemców i Żydów. Nie wiemy, jak profesor Jesenský komunikował się z bliźnimi, którzy nie byli jego pacjentami. Swoją córkę musztrował i bił, co nie jest najlepszym programem pedagogicznym4. Niemniej szkołę dla córki wybrał doskonałą. Prywatne liceum Minerva, pierwsza w Austro-Węgrzech średnia szkoła dla dziewcząt, wolne było od austriackiego drylu panującego w zakładach państwowych. Do Minervy posyłały swoje córki zamożne rodziny praskie. Ale uczennice nie zamierzały kopiować losu swoich matek. Milena stała się przywódczynią grupy dziewcząt, które manifestowały nonkonformizm i epatowały mieszczańską Pragę swoimi strojami i swoim zachowaniem. Milena posunęła się dalej, wykradała z gabinetu ojca narkotyki i dziewczęta raczyły się nimi po lekcjach albo na wagarach. Podkradała nie tylko morfinę, sfałszowała podpis profesora Jesenskiego na czeku, co na pewien czas zapewniło jej obfitość gotówki. Oczywiście minerwianki bywały w Café Arco, gdzie Milena się zadomowiła i stała się, jak pisze Ernst Pawel, „uwielbianą i rozpieszczaną maskotką koła Franza Werfela”, a więc młodszych kolegów Kafki, Broda, Bauma i Weltscha. Fascynowała ją literatura niemiecka, ale czytała wszystko, co na początku XX wieku dystansowało stary świat. Kwestionowała konwencje i zasady, wszystko gotowa była rzucić na szalę, gdy w grę wchodziła namiętność. „Trwoniła wszystko na niewiarygodną skalę – wspominał Willy Haas w przedmowie do listów Kafki – swoje życie, pieniądze, uczucia – własne i te, którymi ją darzono, a ona traktowała je jak swoją własność, którą może dowolnie szafować”.
Adresatem prowokacji Mileny był jej ojciec. Wiele wytrzymał. Chciał, żeby poszła w jego ślady, i skłonił ją, by po maturze rozpoczęła studia medyczne. Musiała mu asystować przy operacjach rannych na froncie żołnierzy, którym profesor Jesenský rekonstruował twarze. Były to rzecz jasna makabryczne spektakle. Milena nie potrafiła się zdobyć na obiektywny stosunek do cierpienia, jaki manifestował ojciec. Wytrzymała na medycynie kilka semestrów i przeniosła się do konserwatorium. Miała doskonały słuch, ale brakowało jej wytrwałości i studia przerwała.
1 „Dla niego życie jest czymś zupełnie innym niż dla wszystkich innych ludzi – pisała do Broda w roku 1920 – przede wszystkim pieniądze, giełda, centrala dewizowa, maszyna do pisania to dla niego rzeczy całkowicie mistyczne, dla niego to najdziwniejsze zagadki, do których ma zupełnie inny stosunek niż my. Dla niego urząd – również jego własny – jest czymś równie zagadkowym i godnym podziwu jak dla małego dziecka lokomotywa. Nie potrafi on zrozumieć najprostszej rzeczy w świecie. Człowiek, który szybko pisze na maszynie, czy ktoś, kto ma cztery kochanki, jest dla niego równie niepojęty jak owa korona w urzędzie pocztowym [kiedy sądził, że za dużo lub za mało mu wydano – A.S.K.]. Niepojęty dlatego, że przemawia przez niego życie. Frank zaś nie potrafi żyć. Frank jest pozbawiony zdolności do życia. Frank nigdy nie będzie zdrów. Frank wkrótce umrze” (cyt.według: M.Brod, Franz Kafka. Opowieść biograficzna, przeł.T.Zabłudowski, wstępem opatrzył M.Wydmuch, Czytelnik, Warszawa 1982, s.301–303).
2 Cyt.za: E.Pawel, Franz Kafka. Koszmar rozumu, przeł.I.Stąpor, Wyd.Książkowe Twój Styl, Warszawa 2003, s.492. Kafka listów na ogół nie datował, a Haas nie potrafił ułożyć ich chronologicznie. Brak oryginalnej paginacji sprawił, że pewne fragmenty listów znalazły się nie na swoim miejscu. Chronologia listów i inne błędy Haasa poprawione zostały dopiero w edycji Jürgena Borna i Michaela Müllera: F.Kafka, Briefe an Milena. Erweiterte und neu geordnete Ausgabe, S.Fischer Verlag, Frankfurt am Main 1983. Polscy wydawcy aż do dziś ignorują tę uzupełnioną i poprawioną edycję, wznawiając Listy do Mileny w takiej postaci, jaką nadał im niefortunny edytor Willy Haas. Niemniej należy podkreślić walory polskiego przekładu Feliksa Konopki. Listy do Mileny Jesenskiej cytuję w jego tłumaczeniu według wydania drugiego (F.Kafka, Listy do Mileny, przeł.F.Konopka, przedmowę napisał Z.Bieńkowski, Wydawnictwo Literackie, Kraków 1969). Jeżeli odwołuję się do edycji Jürgena Borna i Michaela Müllera, zaznaczam to.
3 F.Kafka, Briefe an Milena, op.cit., hrsg. von J.Born und M.Müller, Fischer Taschenbuch. Posługuję się szesnastym wydaniem: Frankfurt am Main 2019. Wydawcy zaznaczają, że usunęli cztery fragmenty tekstu, które mogłyby zostać odczute jako obraźliwe czy nawet zniesławiające. Sama adresatka w wielu miejscach zamazała skutecznie fragmenty liczące od kilku słów do kilku zdań.
4 Syn Hermanna Kafki wiedział, co mówi, kiedy radził swojej siostrze Elli wysłanie syna, Feliksa, do szkoły z internatem: „Rodzina [...] jak każdy organizm dąży do równowagi. Jak długo ma miejsce owo dążenie do równowagi między rodzicami a dziećmi, nazywa się je wychowaniem. Dlaczego tak się je nazywa, jest rzeczą niezrozumiałą, bo nie ma tu śladu prawdziwego wychowania, a więc spokojnego, bezinteresownego rozwijania zdolności tego, który staje się człowiekiem, albo też tylko spokojnego znoszenia samodzielnego rozwoju. [...] Kiedy ojciec «wychowuje» (z matką jest zresztą podobnie), wynajduje w dziecku rzeczy, które znienawidził już w sobie i nie mógł przezwyciężyć, i które ma teraz nadzieję na pewno przezwyciężyć, słabe dziecko wydaje się bowiem bardziej w jego mocy niż on sam, i tak oto ingeruje, zaślepiony wściekłością, nie czekając na rozwój, w tego, który staje się człowiekiem [...]. Oto dwa zrodzone z egoizmu środki wychowawcze rodziców: tyrania i niewolnictwo we wszystkich stopniach, przy czym tyrania może wyrażać się bardzo delikatnie («musisz mi wierzyć, jestem twoją matką!»), a niewolnictwo bardzo dumnie («jesteś moim synem, dlatego uczynię cię moim wybawcą»), ale są to dwa straszliwe środki wychowawcze, dwa środki antywychowawcze, zdatne do tego, by dziecko wdeptać w ziemię, z której wyszło. Rodzice mają właśnie do dzieci miłość jedynie zwierzęcą, bezsensowną, bezustannie się z dziećmi utożsamiającą, wychowawca ma wobec dziecka szacunek, a to w sensie wychowawczym nieporównanie więcej. [...] Jeżeli N. nazywa siebie kwoką, ma całkowitą słuszność, każda matka w zasadzie nią jest, a ta, która nie jest, jest albo boginią, albo chorym zwierzęciem, skoro jednak ta kwoka N. nie chce mieć kurcząt, lecz ludzi, nie wolno jej samej wychowywać własnych dzieci” (list do Elli Hermann z jesieni 1921, w: F.Kafka, Listy do rodziny..., op.cit., s.384–387).
Indeks
A
Abélard Pierre
Altman Heinz
Ambrožova Jarmila
B
Baal Szem Tow Israel
Badeni Kazimierz
Balint Benjamin
Barth Bernd-Rainer
Bauer Anna
Bauer Carl
Bauer Erna
Bauer Felice
Bauer Ferdynand (Ferri)
Baum Oskar
Baumer Sara
Bażyńska-Chojnacka Katarzyna
Becker Anatolij
Becker Carola
Ben-Tovim Puah
Beneš Edvard
Bergmann Hugo
Bieńkowski Zbigniew
Bloch Grete
Born Jürgen
Braak Menno ter
Brecht Bertold
Brenner Josef Chaim
Broch Hermann
Brod Elsa
Brod Max
Buber Martin
Buber Rafael
Buber-Neumann Margarete
Burian Vaclav
C
Canetti Elias
Černá Jana
Chojnacki Piotr
D
Dante Alighieri
David Helene
David Josef
David Otilie (Ottla), z d.Kafka
David Vera
Diamant Avner
Diamant David
Diamant Dora (ps.Maria Jelen)
Diamant Kathi
Dostojewski Fiodor
Dymant Frajda
Dymant Herszel
E
Ehrenstein Albert
Engelking Leszek
Engels Fryderyk
F
Franciszek Józef, cesarz
Friedländer Ernst
Friedländer Ruth
Frisch Shelley
Fučik Julius
G
Gazda Grzegorz
Goebel Rolf J.
Goethe Johann Wolfgang von
Gray Richard T.
Grimm Jacob
Grimm Wilhelm
Gross Ruth V.
H
Haas Willy
Habsburgowie
Hajek Markus
Hansi, kelnerka
Hašek Jaroslav
Helm Sara
Heloiza
Henschel Lotte
Hermann Feliks
Hermann Gabriele (Elli)
Hermann Gerti
Hermann Hanne
Hermann Karl
Hertz Paweł
Hilsner Leopold
Himmler Heinrich
Hitler Adolf
Hoffe Esther
Hoffmann Camill
Hoffmann Hugo
Hoffmann E.T.A.
Höß Rudolf
J
Jacobsohn-Lask Louis
Jesenská Milena
Jesenský Jan
Jezus Chrystus
K
Kafka Gabriele (Elli) zob.Hermann Gabriele (Elli)
Kafka Franz passim
Kafka Hermann
Kafka Julie
Kafka Ottilie (Ottla) zob.David Ottilie (Ottla)
Kafka Valerie (Valli) zob.Pollak Valerie
Kamieniew Lew
Kaufmann Gertrude
Kirchner Margarete
Kirow Siergiej
Kisch Egon Erwin
Kleist Heinrich von
Klopstock Robert
Klinger Evžen
Koelb Clayton
Konopka Feliks
Kopřiva Ladislav
Kozak Jolanta
Krejcar Jana (Honza)
Krejcar Jaromír
Krońska Irena
Kurek Krzysztof
L
Langefeld Johanna
Langer Jiři
Lask Alice
Lask Berta
Lask Ernst
Lask Hermann
Lask Ludwik (Lutz)
Lask Marianne
Lehmann Siegfried
Lenin Włodzimierz
Lindström Carl
Löwy Icchak
Löwy Siegfried
Lubiejewska Magdalena
Lubiejewski Tadeusz
M
Majewski Tomasz
Marasse Heinz
Marasse Moritz
Marasse Ursula
Marks Karol
Masaryk Tomáš
Mennecke Friedrich
Michoels Solomon
Mołotow Wiaczesław
Müller Michael
Musil Robert
Mussolini Benito
N
Nettel Käthe
Neumann Heinz
Nowotniak Justyna
O
Ostrowska Barbara
P
Pasley Malcolm
Pawel Ernst
Peroutka Ferdinand
Piscator Erwin
Pollak Ernst
Pollak Josef
Pollak Lotti
Pollak Marianne zob.Steiner Marianne
Pollak Oskar
Pollak Valerie (Valli), z d.Kafka
Q
Quernheim Gerda
R
Ramdohr Ludwig
Reiner Josef
Ribbentrop Joachim von
Rosenthal Rolf
Rössler Tile
Rowohlt Ernst
Rybicki Andrzej (ps.Jan Werter)
S
Salveter Emmy
Schaffgotsch Xaviere von
Schiller Friedrich von
Schmidhäuser Elsbeth
Schnitzler Arthur
Schocken Miriam
Schocken Salman
Schönbornowie
Sonntag Walter
Stach Reiner
Stalin Józef
Stąpor Irena
Steiner Marianne, z d.Pollak
Stempowski Jerzy
Stencl Avrom Nochem
T
Treite Percival
Trepper Leopold
U
Urbańska Anna
Urbański Robert
Urzidil Johannes
W
Wagenbach Klaus
Werter Jan zob.Rybicki Andrzej
Weiler Hedwig
Weiss Ernst
Weltsch Feliks
Werfel Franz
Werner Josef
Wimmler Elizabeth
Wohryzek Julie
Wójcik Maja
Wydmuch Marek
Z
Zabłudowski Tadeusz
Zedtwitz Joachim von
Zeidler-Janiszewska Anna
Zinowiew Grigorij
Ziółkowski Jarosław 160
Biogram autora
Andrzej Stanisław Kowalczyk – ur.1957, historyk literatury, edytor, pracuje w Instytucie Literatury Polskiej Uniwersytetu Warszawskiego (Zakład Literatury XX i XXI w.) i w Muzeum Literatury im.Adama Mickiewicza (Dział Rękopisów). Zajmuje się kulturą polską XX wieku, ze szczególnym uwzględnieniem twórczości emigrantów po roku 1939. Obok książek eseistycznych: Sawinkow (1992, 2017), Pan Petlura? (1998, nagroda Fundacji Kultury oraz nominacja do nagrody Nike, przekłady: węgierski i ukraiński), Miejskie (2001), Pessoa lizboński (2020) opublikował książki historycznoliterackie: Kryzys świadomości europejskiej w eseistyce polskiej 1945–1977. Vincenz – Stempowski – Miłosz (1990), Nieśpieszny przechodzień i paradoksy. Rzecz o Jerzym Stempowskim (1997), Giedroyc i „Kultura” (1999), Od Berdyczowa do Lafitów. Jerzego Giedroycia Rzeczpospolita epistolarna (2006), Wena do polityki. O Giedroyciu i Mieroszewskim (2014, nagroda UMCS im.J.Giedroycia).
Spis rzeczy
Felice
Milena
Dora
Indeks
Biogram autora
