Filozofia ekonomii ebook

Czy istnieje filozofia ekonomii?

Roger E. Backhouse, znany brytyjski profesor historii i filozofii ekonomii, w swojej książce The Puzzle of Modern Economics przytacza anegdotę o brytyjskiej królowej Elżbiecie II, która otwierając w dniu 5 listopada 2008 roku nowy budynek London School of Economics, w trakcie przemówienia odniosła się do kryzysu finansowego. W pewnym momencie odwróciła się do obecnych na sali kilku ekonomistów, pytając retorycznie: „To okropne. Dlaczego nikt nie zauważył, że on nadchodzi?”[1]. Pytanie to, wydawać by się mogło banalne, wyraża nasze bardzo proste oczekiwania w odniesieniu do każdej nauki (albo też do Nauki przez duże „N”, rozumianej jako całokształt tzw. działalności naukowej człowieka). To, co dostrzegamy w pierwszej kolejności, to jej praktyczny wymiar. Nauka ma nas informować o nadchodzących zdarzeniach albo też o skutkach podejmowanych przez nas działań. W ten sposób oswajamy świat. Czynimy go bardziej przewidywalnym. Współczesny człowiek, którego w przytoczonej anegdocie uosabia brytyjska królowa, tak bardzo przywykł do sukcesów Nauki, że ilekroć okazuje się, że są one wątpliwe, wzbudza to jego poważne zaniepokojenie, by nie rzec irytację. Niezależnie od tego, czy chodzi o przewidywalność trzęsienia ziemi i wywołanego przez nie tsunami, czy też kryzysu ekonomicznego. Jeśli jednak na kwestie zdolności Nauki do tworzenia trafnych przewidywań (filozofowie będą mówili raczej o jej sile predykcyjnej) spojrzymy z odpowiednio dużego, kilkusetletniego dystansu, to pytaniem znacznie ciekawszym będzie nie to, dlaczego czasami nie udaje się tworzyć owych trafnych predykcji, ale to dlaczego się udaje, albo też dlaczego miałoby się w ogóle udawać. Od tak trywialnych pytań rozpoczyna się w historii refleksja nad Nauką jako pewną metodą oswajania świata. Ta dojrzała refleksja rodzi się na przełomie XIX i XX wieku, kiedy to ludzie nauki i filozofowie zaczynają zadawać podstawowe pytania: Czym jest Nauka i co ją odróżnia od nie-Nauki (tzw. problem demarkacji)[2]. Jaką posługuje się metodą, która byłaby odpowiedzialna za jej predykcyjny sukces? Czy metoda ta jest uniwersalna, czy też może zmienia się w czasie i w zależności od badanego przedmiotu? Czym są byty, którymi zajmuje się nauka? Czy mają swoje odpowiedniki w istniejącej rzeczywistości, czy też stanowią konstrukcje naszego umysłu? Jakim językiem posługuje się Nauka? Jakie zdania formułuje? Czym są teorie naukowe i jakie są kryteria ich prawdziwości czy też akceptowalności? Innymi słowy, dlaczego jedne teorie miałyby być lepsze od drugich? Próby odpowiedzi na te i podobne pytania zaowocowały co najmniej w dwojaki sposób. Po pierwsze, uformował się pewien kanon zagadnień, który dzisiaj raczej zgodnie określany jest mianem filozofii nauki. Po drugie, szereg prowadzonych sporów ujawnił, jak niewiele wiemy i na jak kruchych podstawach ufundowana jest nasza Nauka. Nie chcę przez to powiedzieć, że filozoficzno-metodologiczne spory były jałowe. Choć niewątpliwie wiele egzotycznych koncepcji pokrył kurz historii, z pewnością dzisiejsze rozumienie tego, czym jest, a czym nie jest Nauka, jest zdecydowanie lepsze. Aby posłużyć się kilkoma prostymi przykładami: nikt dzisiaj nie stawia pasjansa, aby zweryfikować prawdziwość określonej hipotezy naukowej. Spór zaś o prawdziwość założeń niektórych teorii z obszaru tzw. medycy niekonwencjonalnej weryfikowany jest ich skutecznością, mierzoną zrandomizowanymi testami.

W toku tych sporów, ujawniających kruchość naszych naukowych fundamentów, jednym z powracających zagadnień była kwestia jedności Nauki i tym samym jedności stosowanej metody naukowej. Przy całej świadomości odmienności przedmiotu badań poszczególnych nauk powracającym pytaniem była i jest możliwość wyciągnięcia przed nawias określonych wspólnych cech wszystkich nauk, tak aby możliwe było stworzenie wspólnego, metodologicznego „dekalogu”. Czy rzeczywiście poszczególne obszary badań naukowych i sposób prowadzenia tych badań są do siebie na tyle zbliżone, że wyodrębnienie takiego „dekalogu” jest możliwe? Dlaczego by nie? Granica pomiędzy Nauką i nie-Nauką wydaje się jasno zarysowana – a jeśli tak, to musi istnieć jakiś katalog wspólnych cech (metod?), który uprawnia nas do wykreślenia tej granicy. Nie mamy wątpliwości, gdy chodzi o fizykę, chemię, biologię. Problem jednak zaczyna się wówczas, gdy do zbioru „Nauka” dołączymy tzw. nauki formalne: matematykę i logikę, oraz tzw. nauki społeczne: historię, socjologię, psychologię i – jakżeby inaczej – ekonomię. Jeśli do tego dorzucimy jeszcze metanauki i filozofię, hipoteza jedności nauk zaczyna się chwiać. Stwierdzenie, że historia posługuje się tymi samymi metodami badawczymi co fizyka, intuicyjnie wydaje się nieprawdziwe. Choć nie jest to wcale tak oczywiste, bo w dużej mierze zależy od przyjęcia tego, jakie zdania (twierdzenia) będziemy uważali za konstytutywne dla nauki historii. Jeśli naukę historii zredukować tylko do twierdzeń obejmujących zaistnienie określonych zdarzeń w przeszłości, to te metodologiczne różnice nie byłyby aż tak znaczące. Jeżeli uznamy za naukowe także twierdzenia obejmujące interpretacje określonych zdarzeń historycznych, próby ustalenia ich uprzednich przyczyn, twierdzenia opisujące i ujawniające dziejowe regularności, to wówczas ta metodologiczna jedność budzi już poważne wątpliwości.

Zarysowany spór, sięgający początków filozofii nauki, wydaje się kluczowy dla rozstrzygnięcia pytania o istnienie takiej dziedziny wiedzy jak filozofia ekonomii. Do pytania tego można bowiem podejść dwojako. Albo uznamy, że filozofia ekonomii istnieje, bo są tacy, którzy się nią zajmują i coś na ten temat piszą, a nawet ich teksty są publikowane w uznanych w społeczności naukowej czasopismach, albo też będziemy domagać się, aby z punktu widzenia przyjętych założeń dotyczących uprawiania nauki jako takiej owi filozofowie ekonomii mieli coś rozsądnego do powiedzenia i aby to coś było na tyle wyróżnione, by nie mieściło się w innych kategoriach wiedzy.

Zacznijmy od tej drugiej kwestii. Jeśli spór o jedność Nauki zostałby rozstrzygnięty pozytywnie (czyli że jednak jest jedna Nauka, a nie wiele różnych nauk), to wówczas refleksja nad przedmiotem i metodami ekonomii jest tylko częścią szerszej refleksji dotyczącej owej Nauki. Nawet jeśli w obszarze ekonomii występuje tu jakaś specyfika, to co najwyżej może to uzasadniać nieco odrębną metodologię na poziomie detali. Zagadnienia podstawowe – takie jak przedmiot nauki, charakter bytów postulowanych przez teorie naukowe, struktura teorii, problem wyjaśnienia naukowego, uprawdopodabnianie i dowodzenie twierdzeń itp. – powinny być omawiane tak samo jak przy innych naukach. Tak zdaje się rozumieć to Adam Grobler. W najbardziej aktualnym i obszernym opracowaniu dotyczącym metodologii nauk filozofia ekonomii traktowana jest raczej jako historyczna ciekawostka[3]. Takie podejście sam Grobler, a w ślad za nim także inni metodolodzy określają jako naturalistyczne. Naturalizm ma we współczesnej filozofii bardzo wiele znaczeń. Poniekąd wspólnym elementem tych wszystkich znaczeń jest jakieś nawiązanie do natury, rozumianej współcześnie jako przedmiot badań nauk przyrodniczych i skontrastowanie tegoż z tymi elementami rzeczywistości, które mają pozanaturalny charakter. Antynaturalista czy też supernaturalista będzie przyjmował istnienie jakichś bytów, które nie są przedmiotem badań nauk przyrodniczych. W skrajnych przypadkach będą to wytwory ludzkiej duchowości bądź też religijności, ale mogą to być również idealne byty matematyczne, czy też prawda, piękno, sprawiedliwość. Z tego punktu widzenia rychło okazałoby się, że większość ludzkiej populacji to antynaturaliści. Trudno byłoby z sukcesem twierdzić, że nie istnieje piękno czy sprawiedliwość. Naturalizm w nawiązaniu do twierdzenia o jedności nauk też będzie wywodził swoją proweniencję z pojęcia natury, ale ma nieco inne znaczenie, niekoniecznie ontologiczne. Nie przesądzając o faktycznej strukturze istniejącej rzeczywistości, naturaliści będą twierdzić, że Nauka rozumiana jako pewien zorganizowany sposób poznawania świata ma jedną określoną charakterystykę i jedną określoną metodę. Nie istnieją zatem istotne powody, dla których ze względu na badane byty lub stosowane metody uprawnione byłoby wyodrębnienie pewnych kategorii nauki. W szczególności nie ma powodu, aby tzw. nauki społeczne traktowane były jako jakościowo istotnie odmienne od nauk przyrodniczych. Jest jedna filozofia nauki, jedna metodologia. Naukowe rozumowania czy struktura twierdzeń lub teorii naukowych powinny być co do zasady takie same. Myśliciele skłonni w ten sposób postrzegać metanaukową refleksję niechętnie będą wyróżniać odrębne filozofie nauk, a jeśli już to raczej jako zespół historycznych informacji na temat poglądów różnych twórców, którzy tradycyjnie są określani jako np. filozofowie społeczni lub filozofowie matematyki czy logiki. Zgoła inaczej do zagadnienia podejdą antynaturaliści. Źródła ich przekonania co do jakościowej odmienności nauk społecznych (bo o te wszak nam głównie chodzi) będą bardzo różne. Najczęściej jednak (jak słusznie identyfikuje to Grobler) u podstaw leży przeświadczenie o tym, iż w naukach o człowieku kluczową rolę odgrywają zachowania intencjonalne, a zatem takie, które są zamierzone, stanowią wynik realizacji jakiegoś hipotetycznego planu, mającego swoje alternatywne wersje. Trywializując, chodzi o tzw. wolną wolę i jej funkcje w „domknięciu przyczynowym”. Jeśli świat wyobrażamy sobie jako zespół zdarzeń oddziałujących na siebie przyczynowo, to w tym przyczynowym ciągu charakter ludzkich decyzji – niezdeterminowanych, wolnych – wydaje się jakościowo odmienny. Ale to nie jedyne źródło antynaturalistycznych przeświadczeń. Innym może być swoiste sprzężenie zwrotne ujemne, które możemy obserwować w sytuacji, w której pozyskiwana przez obserwatora wiedza na temat ludzkich zachowań jednocześnie zmienia podstawy tych zachowań. Znowu trywializując: ci, którzy poznają mechanizmy kształtujące ceny akcji na giełdzie, z pewnością będą chcieli wiedzę tę wykorzystać, a tym samym wpłyną na spodziewaną cenę akcji i na owe mechanizmy kształtujące cenę. Jeszcze inną przyczyną antynaturalistycznych postaw może być przekonanie o silnych ograniczeniach poznawczych człowieka wynikających z całokształtu naszego biologicznego bagażu. To domena współczesnej psychologii i neurokognitywistyki. Jeśli owe poznawcze ograniczenia w szczególny sposób dotyczą nas samych, to może to implikować jakościowe rozróżnienie na nauki poznające środowisko, w którym żyje człowiek (przyrodnicze), i nauki poznające samego człowieka (społeczne). Dla antynaturalistów różnych proweniencji pojęcie filozofii ekonomii czy też filozofii nauk społecznych będzie miało głęboki sens.

Ale na pytanie, czy istnieje filozofia ekonomii, można też odpowiedzieć nieco przewrotnie: istnieje, bo są tacy, którzy twierdzą, że się nią zajmują. Taka odpowiedź wcale nie jest ironiczna. Jednym z niekwestionowanych osiągnięć filozofii nauki jest zwrócenie uwagi na tzw. kontekst odkrycia naukowego, a zatem zespół czynników psychologicznych, socjologicznych i kulturowych, które stoją za wieloma naukowymi odkryciami. Nauka nie jest bowiem tworzona w próżni. Dla jej postępów czasami niebagatelne znaczenie może mieć fakt pokłócenia się z sobą dwóch naukowców na forum publicznym. Skrajnie socjologiczne podejście do Nauki prowadzi nas do intrygującej definicji: Nauką jest to, co robią naukowcy, bez wnikania w jakiekolwiek pseudoobiektywne próby demarkacji. Myślicieli prezentujących podobne zapatrywanie nie brakowało w historii. Nie brakuje ich też we współczesnej filozofii i będzie o nich mowa w dalszej części książki. Problem jednak w tym, że określenie „filozofia ekonomii” jest powszechne w literaturze anglosaskiej i niemal nieobecne w literaturze polskiej. Z tego punktu widzenie filozofia ekonomii istnieje w Stanach Zjednoczonych, ale nie istnieje w Polsce oraz w wielu innych krajach europejskich. Czym zajmują się filozofowie ekonomii w USA? Z grubsza przedmiot ich zainteresowań można podzielić na dwa obszary: historię myśli ekonomicznej i metaekonomicznej oraz współczesną refleksję nad tym, co jest przedmiotem nauki ekonomii, jaki charakter ma ta nauka i jakie stosuje metody badawcze. Nie oznacza to, że w Polsce nie prowadzi się badań w tym zakresie albo nie publikuje się na ten temat opracowań. Jest ich wiele, ale prawie nigdy nie są wydawane pod hasłem filozofii ekonomii. Spotykamy natomiast tradycyjne określenia, takie jak: historia myśli ekonomicznej, historia gospodarcza, teoria ekonomii i metodologia ekonomii. Jest ku temu powód związany właśnie z kontekstem badań naukowych. O ile bowiem w USA zagadnieniami tymi zajmują się często filozofowie albo przynajmniej ci, którzy za takich się uważają, o tyle w Polsce i ogólnie na kontynencie europejskim zajmują się tym ekonomiści. Jako że z kolei filozofia nie najlepiej kojarzy się przeciętnemu reprezentantowi świata nauki (zawiła, skomplikowana, niezrozumiała, niepraktyczna, niepotrzebna), toteż niechętnie będzie się on przyznawał, że refleksja, którą snuje, ma ściśle filozoficzny charakter. Jest ponadto drugi powód. W Polsce wykłada się głównie ekonomię klasyczną tudzież neoklasyczną, określaną również mianem ortodoksyjnej. To ekonomia, pod którą podwaliny położyli Alfred Marshall, John Maynard Keynes, Paul Samuelson, Robert Lucas i im podobni. To ekonomia teoretycznych modeli matematycznych. Ekonomiczna heterodoksja oparta na metodologicznym indywidualizmie (szkoła austriacka), ekonomia eksperymentalna, behawioralna itp. pozostają raczej domeną literatury popularnonaukowej. Ekonomiści neoklasyczni mają natomiast skłonność do naturalistycznego podejścia do Nauki. Niechętnie zatem wyróżniać będą uprawianą przez siebie dziedzinę z punktu widzenie ontologii i jej metodologii.

Aby na wstępie zdefiniować swoje stanowisko, pozwalam sobie na następującą deklarację, która jednocześnie będzie stanowić autorską odpowiedź na zadane w tytule pytanie. Bliskie jest mi podejście antynaturalistyczne, które źródło odmienności nauk społecznych – w tym także ekonomii – upatruje w ograniczeniach poznawczych naszego umysłu. Pojęcie filozofii ekonomii ma zatem głęboki, epistemologiczny, ale też ontologiczny sens. Ekonomia różni się w istotny sposób od nauk przyrodniczych i próby sprowadzania jej do wspólnego mianownika nie służą dobrze postępowi w tej nauce. Niezależnie od powyższego, idąc za przykładem amerykańskich autorów, jeśli filozofia ekonomii ograniczałaby się tylko do niespecyficznych rozważań historycznych i metodologicznych, to pozostając wiernym pewnej tradycji zapoczątkowanej przez pozytywistów i neopozytywistów, warto mimo wszystko nazywać ją filozofią.

Zanim przejdę do omówienia specyficznych problemów, z którymi zmaga się filozofia ekonomii, zacznę od prostego na pozór pytania: Jaką nauką jest ekonomia? W języku angielskim nader często bywa określana jako ponura nauka – dismal science. Przymiotnik ten może być tłumaczony jako smutny, ponury, ale także, chyba trafniej, jako beznadziejny, to jest taki, który nie pozostawia nadziei. Użycie tego określenia przypisuje się brytyjskiemu historykowi Thomasowi Carlyle’owi, który po raz pierwszy w tym kontekście zastosował go w bardzo kontrowersyjnym na ówczesne czasy eseju zatytułowanym Occasional Discourse on the Nigger Question[4]. Carlyle w swoim tekście bardzo przewrotnie dowodzi, że zniesienie niewolnictwa w Indiach Zachodnich było błędem. W gruncie rzeczy doprowadza ono do tego, że niewolników zmusza się do uczestniczenia w grze rynkowej, o której nie mają pojęcia i w której z pewnością się zagubią, zamiast zapewnić im należytą opiekę i ochronę właścicieli. Użycie sformułowania dismal dotyczy właśnie nauki społecznej opisującej ów rynek i było kontrapunktem do określenia gay science – nauka radosna, wpływająca na poprawę naszego materialnego bytowania. Carlyle w ten sposób krytycznie odnosi się do obowiązujących od czasów Adama Smitha aksjomatów ekonomii: homo oeconomicusa, który przez zaspokajanie swoich egoistycznych potrzeb nieświadomie kształtuje dobrobyt powszechny, samorównoważącego się rynku poprzez działanie „niewidzianej ręki”, pełnego wykorzystywania jego zasobów (prawo Saya) oraz nieustannego wzrostu gospodarczego. Nie był jedynym krytykiem tych optymistycznych postulatów, niemniej użyty przez niego przymiotnik na trwałe pozostał w języku publikacji specjalistycznych. Nauka ta jest zatem ponura, gdyż fenomeny, które opisuje, czyli zjawiska rynkowe, nic szczególnie dobrego dla społeczeństwa nie przynoszą. Przez lata jednak przymiotnik ten nieco zmienił swoje znaczenie. Jeszcze w XIX wieku ukształtowanie nauk społecznych, w tym zwłaszcza ekonomii, na wzór nauk ścisłych wydawało się w zasięgu ręki. Niestety kolejne opracowywane teorie nie chciały w żaden sposób przystawać do rzeczywistości. Następujące zaś po sobie kryzysy ekonomiczne dawały podstawę do sceptycyzmu, czy w ogóle uda się kiedykolwiek ugruntowanie ekonomii na równie trwałych podstawach jak zasady dynamiki Newtona. Kiedy Robert Lucas, jeden z najbardziej znanych i wpływowych współczesnych ekonomistów, laureat Nagrody Nobla, pisze gościnnie w „The Economist” artykuł pod znamiennym tytułem In Defence of the Dismal Science[5], to nie odnosi się w nim do złowróżbnego działania rynku, ale raczej broni makroekonomii zdolnej do konstruowania spójnych teorii, mimo że żaden ze współczesnych modeli funkcjonowania gospodarki w skali makro nie był w stanie przewidzieć kryzysu finansowego roku 2008/2009 i jego skutków. Nauka ta jest zatem beznadziejna, gdyż nie radzi sobie ze złożoną, empirycznie postrzeganą rzeczywistością gospodarczą. Owa empiryczna nieadekwatność dochodziła do głosu przy każdym większym wstrząsie gospodarczym. Kryzys lat 30. XX wieku ujawnił problem z samokształtującą się równowagą rynkową i prawem zakładającym pełne wykorzystanie zasobów rynkowych. Kryzys lat 70. na zachodzie Europy ukazał zjawisko, którego żadne keynsowkie i postkeynsowskie modele nie przewidywały, czyli tzw. stagflację, długotrwałą inflację połączoną z wysokim bezrobociem. Upadek gospodarek socjalistycznych wydawał się grzebać raz na zawsze idee centralnego planowania. Kryzys zapoczątkowany w 2007 roku podważył zaś przede wszystkim stosowane modele szacowania ryzyka inwestycyjnego. W tym kontekście powraca pytanie, czy ekonomia to w ogóle nauka i czy jest w stanie cokolwiek wyjaśnić.

Potoczne postrzeganie ekonomii jest jednak zgoła inne. Przez ponad 150 lat istnienia tej nauki w systemach edukacyjnych ekonomistom udało się stworzyć przekonanie o jej solidnych fundamentach opartych na trafnych, empirycznie adekwatnych założeniach, rozwijanych przy zastosowaniu złożonego aparatu matematycznego. Wyobrażenie, jakie przeciętny odbiorca ma na temat ekonomii, ukształtowane jest przez szereg wykresów, danych, równań matematycznych, które w rezultacie pokazują określone trendy, zależności, predykcje co do wartości walut, towarów, instrumentów finansowych itp. Jeśli nawet, co zdarza się dość często, owe predykcje okazują się fałszywe, to winę za to ponoszą specjaliści, którzy nie potrafili prawidłowo zastosować fantastycznych osiągnięć teorii ekonomii, a nie teoria jako taka. Niepowodzenia ekonomistów są zatem w powszechnym odbiorze postrzegane jako błąd w sztuce (na wzór błędów medycznych), a nie jako pochodne błędnej sztuki. Przy bliższym jednak zapoznaniu się z ową sztuką ujawnia się zupełnie inna rzeczywistość: plątanina niejednokrotnie wzajemnie sprzecznych z sobą i zwalczających się szkół i teorii, opartych na całkowicie odmiennych założeniach. Szkoła klasyczna, neoklasyczna, keynesizm, neokeynesizm, monetaryzm, instytucjonalizm, ekonomia głównego nurtu, ortodoksja, heterodoksja, ekonomia behawioralna, ewolucyjna, neuroekonomia, a nawet obecna ostatnio w literaturze popularnonaukowej freakonomia, czyli szalona ekonomia. Nie jest przy tym tak, że owe różne szkoły są tylko odmiennym podejściem do tych samych zagadnień (przy spójnych fundamentach danej nauki) lub też różnymi poddziedzinami ekonomii jako takiej. Nie jest też tak, jak chcieliby to widzieć ekonomiści neoklasyczni, że mamy tu do czynienia z jednym głównym programem badawczym (mainstreamem), a cała reszta to poboczne programiki, które jak na razie nie mają szans na przeobrażenie się w poważną naukę. W gruncie rzeczy ekonomia jawi się jako nauka, która nieustannie poszukuje swoich podstaw: przedmiotu badań naukowych oraz stosowanych metod badawczych. Między poszczególnymi szkołami nie ma bowiem zgody właśnie co do tych podstaw. Nie ma zgody, czy ma to być nauka deskryptywna, czy normatywna. Nie ma zgody, czy ma zajmować się jednostką i podejmowanymi przez nią decyzjami na rynku, czy też poszukiwać koniecznych zależności pomiędzy zidentyfikowanymi wielkościami ekonomicznymi. Nie ma zgody, czy ma zajmować się gromadzeniem i analizą danych empirycznych, a w konsekwencji generalizacją stwierdzonych regularności, czy też raczej winna przyjmować pewne założenia co do funkcjonowania rynku i na ich podstawie rozwijać dedukcyjnie określone teorie i modele. Ekonomia jest zatem niewątpliwie nauką osobliwą. Przyjmując nawet antynaturalistyczny podział na nauki przyrodnicze i społeczne – który, jakkolwiek by go nie krytykować, silnie zakorzenił się we współczesnej kulturze – ekonomia wydaje się plasować gdzieś pomiędzy jednymi i drugimi. Jej przedmiot badań, zachowania społeczne lub indywidualne na rynku oraz jej silne aksjologiczne uwikłanie przesądzają o jej klasyfikacji jako nauki społecznej. Co do przedmiotu badań jest raczej zgoda (choć nie do końca, o czym też częściowo będzie niniejsza książka). Aksjologiczne uwikłanie jest jednak przedmiotem sporów. Mam na myśli fakt, że ekonomiści formując swoje teorie, mniej lub bardziej świadomie podporządkowują je swojemu światopoglądowi, swojemu systemowi wartości. W sporach naukowych bardzo trudno jest zrealizować postulat Keynesa zmierzający do wyraźnego rozdzielenia ekonomii pozytywnej (opisującej wyłącznie fakty i zależności między nimi) od ekonomii normatywnej (wskazującej pożądane kierunki działań na rynku). I nie chodzi tu tylko o sposób prezentacji faktów i ich interpretację, ale także o samo rozumienie tychże faktów i gromadzenie o nich wiedzy. Kiedy okazuje się, że skutkiem kryzysu finansowego jest wyraźny spadek PKB w krajach Europy, to niektórzy ekonomiści zaczynają podawać w wątpliwość samo PKB jako rzetelny miernik dobrobytu. Argumenty, które są przy tym wytaczane, wydają się rozsądne, ale w gruncie rzeczy widać wyraźnie, że koniec końców sprowadzają się do pewnych sądów wartościujących. Jeśli ktoś będzie uznawał poczucie satysfakcji życiowej obywateli za wyższą wartość niż gromadzenie przez nich bogactwa, to będzie skłaniał się ku szukaniu innych wskaźników dobrobytu niż powszechnie stosowany PKB. Wielu ekonomistów czy też wiele szkół ekonomicznych twierdziło, że tak jednak nie musi być. Istnieje możliwości odaksjologizowania ekonomii i jest to wysoce pożądane. Z drugiej strony nauka ta ciąży ku naukom przyrodniczym, ujawniając co najmniej dwie ich istotne cechy: skłonność do formułowania powszechnie obowiązujących (na wzór praw fizyki) praw rynkowych oraz szerokie zastosowanie aparatu matematycznego. Źródła obu tych cech złośliwi krytycy upatrują w tzw. zazdrości o fizykę (physics envy), którą przejawiają naturalizujący ekonomiści.

Tak osobliwa nauka musi pociągać za sobą osobliwą refleksję filozoficzną. O co pytają zatem filozofowie ekonomii? Z pewności nie wszyscy o to samo, choć wiele zagadnień powraca nieustannie. Poszczególne tematy cieszą się też różnym zainteresowaniem w danych okresach historii. Bywało tak, że jeden esej stał się przysłowiowym kijem wetkniętym w mrowisko, wywołując cały szereg rozbieżnych wypowiedzi i do dzisiaj budząc skrajne emocje. Takim przykładem może być powracający co jakiś czas demograficzny pesymizm Thomasa Malthusa[6] czy też antyrealizm i falsyfikacjonizm Miltona Friedmana[7]. Inne zaś żywe niegdyś spory zostały zapomniane i stanowią dzisiaj raczej historyczną ciekawostkę, czego przykładem może być słynna wymiana korespondencji między Gustavem von Schmollerem a Carlem Mengerem nazwana później sporem o metodę (Methodenstreit)[8]. Na podstawie jednak przeglądu myśli na przestrzeni ostatnich kilku stuleci wydaje się, że można owe pytania filozoficzne podzielić na siedem kategorii. Będą to:

1.  Pytania o dziedzinę dyskursu, czyli o przedmiot nauki ekonomii, ale też pośrednio pytania o to, jaką nauką jest ekonomia

Nie ma co do tego zgody. Najbardziej klasyczną definicję ekonomii zaproponował John Stuart Mill. Ekonomia polityczna interesuje się zjawiskami społecznymi, które są konsekwencją ludzkiej potrzeby bogacenia się, i abstrahuje od jakichkolwiek innych potrzeb, emocji czy motywacji. Ta definicja do dziś jest istotnym punktem odniesienia. Nieco inaczej do tej kwestii podszedł Lionel Robbins. Również zaproponował skupienie się na ludzkim działaniu, ale w nieco innym (szerszym) aspekcie. Chodzi o relację pomiędzy wyznaczonymi celami a dostępnymi ograniczonymi środkami, które mogą mieć alternatywne zastosowania. Z kolei dla Williama Stanleya Jevonsa wybory konsumpcyjne na rynku służą maksymalizacji szczęśliwości jednostki. Ekonomia jest zatem nauką o tym, jak ową szczęśliwość maksymalizować. Instytucjonaliści i szkoły historyczne postrzegali przedmiot ekonomii na podobieństwo socjologii i historii – byli zainteresowani wzajemnymi relacjami między instytucjami, uchwytnymi metodami historycznymi (Thorstein Veblen, Max Weber, Wesley Clair Mitchell, ale także współcześni twórcy freakonomii – Steven D. Levitt i Stephen J. Dubner). Dla instytucjonalistów przedmiot badań jest też znacznie szerszy i obejmuje wszystkie aspekty kulturowe i społeczne. Veblen postulował w zasadzie utworzenie jednej nauki społecznej, silnie opartej na badaniach empirycznych z ewolucyjnym podejściem. Webera uważa się wręcz za współtwórcę dzisiejszej socjologii. Współcześnie zaś freakonomiści równie chętnie analizują klasyczne zjawiska rynkowe, jak i przestępczość czy prostytucję w społeczeństwie. Ekonometria kładzie nacisk na szeroką analizę dostępnych danych statystycznych i próbę odnajdywania tamże prawidłowości w oderwaniu od zachowań poszczególnych jednostek. Ekonomiści behawioralni natomiast uznają, że podstawą ekonomii są decyzje podejmowane przez jednostki przy uwzględnieniu całego bagażu biologiczno-psychologicznego.

2.  Pytania ontologiczne, czyli pytania o by-ty, które są przedmiotem badania nauki ekonomii, ich obiektywne istnienie oraz charakter wzajemnych relacji

Jako że nie ma zgody w kwestii tego, co jest bytem ekonomicznym, a co nie, co gorsza zaś ich charakter wydaje się bardzo odmienny (np. pieniądz, cena, podaż i popyt, inflacja, Rada Polityki Pieniężnej, przedsiębiorstwo), filozofia ekonomii w aktualnym jej kształcie nie pogłębia tej refleksji. Nie jest tak, że ekonomiści nie snują rozważań nad charakterem poszczególnych instytucji. Funkcja pieniądza do dzisiaj dzieli różne szkoły. Nie jest to jednak refleksja ontologiczna sensu stricto, a zatem taka, która podejmuje próby odpowiedzi na pytania o istnienie lub o sposób istnienia poszczególnych bytów. Na tym tle wyróżnia się Friedrich August Hayek, który krytykując klasyczną ekonomię, zarzucał jej między innymi nieuprawnione traktowanie rynkowych instytucji niczym realnie istniejących obiektów w świecie fizycznym, choć jego zdaniem są to wyłącznie konwencje, będące pochodną istniejącego porządku społecznego. We współczesnej filozofii ekonomii pojawiają się jednak dwa tematy budzące nieustanne spory. To kwestia charakteru oddziaływań przyczynowych w ekonomii oraz kwestia istnienia i charakteru tzw. praw ekonomicznych.

3.  Pytania semantyczne, czyli pytania o znaczenie poszczególnych pojęć stosowanych w ekonomii

Refleksja nad znaczeniem poszczególnych pojęć stosowanych w ekonomii oraz nad ich wzajemną relacją jest z jednej strony schedą po neopozytywistach, którzy chętnie redukowali funkcję filozofii wyłącznie do takich syntaktyczno-semantycznych analiz, a z drugiej domeną współczesnej filozofii analitycznej. Dobre rozumienie znaczenia używanych pojęć prowadzi zarówno do klarowności wypowiedzi, jak i do ważkich problemów ontologicznych. Pewne zjawiska na rynku mogą bowiem być traktowane jak zdarzenia niezależne, będące przyczyną innych zdarzeń, lub tylko jako określona miara, która jest opisywana za pomocą operacyjnej definicji. Typowym przykładem będzie inflacja. W równaniach opisujących tzw. krzywą Phillipsa będzie ona wskazywana jako przyczyna wzrostu gospodarczego i spadającego bezrobocia. Z drugiej jednak strony jest on tylko miarą wzrostu cen na rynku, ustaloną zgodnie z procedurą ujednoliconą na zasadzie pewnej konwencji.

4.  Pytania epistemologiczne

To pytania o sposoby poznania bytów ekonomicznych oraz o ewentualne granice tego poznania czy też wyjaśnienia. Te problemy w powiązaniu z problemami metodologicznymi stanowią oś sporu pomiędzy różnymi szkołami ekonomicznymi i tym samym pomiędzy filozofami ekonomii. Problemy metodologiczne zdają się pochodnymi przyjętych założeń epistemologicznych. Zanegowanie możliwości poznania określonych bytów ekonomicznych prowadzi w konsekwencji do metodologii „kanapowej”, polegającej na snuciu teoretycznych rozważań i konstruowaniu abstrakcyjnych modeli w oderwaniu od empirycznej ich weryfikacji. Z drugiej strony zastosowanie określonych metod badawczych pozwala dookreślić możliwości poznawcze w ekonomii.

5.  Pytania metodologiczne

Metodologia w ekonomii to nic innego jak zespół postulatów i wskazań obejmujących metody badawcze, które są najefektywniejsze w poznawaniu lub wyjaśnianiu bytów ekonomicznych. Spory są tu nieustannie żywe i uczestniczą w nich głównie ekonomiści, a niekoniecznie filozofowie. Pytanie te mogą być szczegółowe i dotyczyć takich zagadnień jak stosowalność analiz statystycznych w ekonomii lub eksperymentów behawioralnych, albo też będą miały bardziej ogólny charakter, jak np. status teoretycznych modeli w ekonomii lub określone, abstrakcyjne metody identyfikowania przyczyn obserwowanych zjawisk i tym samym ich wyjaśniania.

6.  Pytania aksjologiczne

Pytania o wartości i o to, na ile wpływają one na nasze twierdzenia ekonomiczne. Zapewne podstawowym pytaniem będzie to, czy ekonomia jest nauką moralną i jaką rolę pełnią w niej sądy normatywne. Silne uwikłanie ekonomii w aksjologię uwidacznia się na każdym etapie uprawiania tej nauki: począwszy od wyznaczenie przedmiotu badań, poprzez ustalenie znaczeń określonych terminów (dlaczego wzrost gospodarczy miałby być stanem pożądanym?), skończywszy na założeniach epistemologiczno-metodologicznych (eliminowanie określonych metod badawczych a priori jest powszechną praktyką). Keynes proponował podział ekonomii na pozytywną (opisuje tylko fenomeny ekonomiczne i relacje między nimi), normatywną (odpowiada na pytania aksjologiczne – jakie powinny być cele „inżynierii społecznej”) i sztukę ekonomii (jak najlepiej osiągnąć założone cele przy ustalonych, obiektywnych prawach ekonomicznych). Jedna z wątpliwości aksjologicznych to faktyczna możliwość takiego podziału. Już bowiem na poziomie ekonomii pozytywnej aspekty normatywne odgrywają kluczową rolę. Próby oczyszczenia ekonomii z przedzałożeń aksjologicznych były podejmowane wielokrotnie i moim zdaniem nie do końca w sposób udany. Spośród najnowszych i najbardziej kontrowersyjnych można wymienić freakonomistów oraz tzw. konsensus kopenhaski, którego twórcą jest duński ekonomista Bjørn Lomborg. Wśród ekonomistów nie ma nawet zgody co do oceny zdarzeń historycznych – np. czy tzw. globalizacja i konsensus waszyngtoński przyniosły więcej korzyści, czy strat; czy deregulacja rynków finansowych była przyczyną kryzysu 2008 roku itp.

7.  Pytania socjologiczne

Pytania o kontekst odkrycia naukowego i o to, dlaczego określone kierunki ekonomii mają się lepiej, a inne gorzej, i dlaczego nie zależy to od faktycznych wyników ich badań. Chyba w żadnej nauce problem ten nie jest aż tak istotny. Dyskryminacja poszczególnych szkół i supremacja innych jest silnie widoczna, choć wydaje się, że sytuacje zmienia co nieco Internet[9]. Możliwość otwartego publikowanie w sieci swoich poglądów uniezależnia naukowców od oficjalnych czasopism i ich gremiów redakcyjnych. Pytania socjologiczne to także pytania o to, na ile kontekst historyczno-gospodarczy może mieć wpływ na treść określonych poglądów ekonomicznych. Tak jak w obszarze technologii wydaje się, że napięcia związane z konfliktami zbrojnymi mogą być niesłychanie owocne, tak i dla ekonomii podobnie owocne mogą być wszelkiego rodzaju kryzysy gospodarcze. Prowokują one bowiem pytania, które wcześniej by nie padły, jak też próby stawiania odważnych hipotez.

Oczywiście trzeba zastrzec, że zaproponowana typologia pytań filozoficznych, na które i ekonomiści, i filozofowie na przestrzeni stuleci próbowali znaleźć odpowiedzi, jest autorska i ma charakter li tylko porządkujący. Pytania te zachodzą na siebie wzajemnie i niejednokrotnie określona odpowiedź na jedne implikuje odpowiedzi na inne. Niektórzy autorzy próbowali dokonywać podobnego przeglądu zagadnień i zaproponowane przez nich typologie różnią się w nazewnictwie i w szczegółach. Nie uważam za zasadne wdawanie się w niezbyt produktywne spory dotyczące faktycznego czy postulowanego przedmiotu filozofii ekonomii. Mówimy wszak o dwóch dyscyplinach wiedzy: ekonomii i metaekonomicznej refleksji, z których obie składają się z licznych, nieuporządkowanych badań, pomysłów i teorii rodzących się w bardzo różnych kontekstach społeczno-historycznych i którym daleko do jakiejkolwiek systematyki. O ile jeszcze w samej ekonomii możliwe jest wyróżnienie jakiegoś trzonu zagadnień, co do których utrzymuje się względna zgoda, że przynależą one do tej dziedziny, i łatwo go zidentyfikujemy, przeglądając podręczniki do ekonomii, o tyle podręczników do filozofii ekonomii jak na razie nie ma i nie ma też zgody co do owego trzonu[10]. Powyższa typologia służy zatem tylko temu, aby niezorientowany w przedmiocie czytelnik mógł na wstępie wyrobić sobie pogląd, jakimi to tematami zajmują się myśliciele, gdy twierdzą, iż uprawiają filozofię ekonomii. Wierzę, że tematy te choć w części okażą się ciekawe.

[1] Backhouse 2010 (s. 1).

[2] Zob. Aneks: Problem demarkacji (s. 373).

[3] Grobler 2006, s. 252.

[4] Pełny tekst eseju został wydany w postaci książkowej kilka lat po jego opublikowaniu w czasopiśmie „Fraser’s Magazine for Town and Country” (Carlyle 1853). Można go też znaleźć w Internecie (Carlyle 2011).

[5] Lucas 2009.

[6] Malthus 1798.

[7] Friedman 2008. Należy w tym miejscu zastrzec, że ów antyrealizm Friedmana ma także odmienne interpretacje.

[8] Menger 1883; Menger 1884.

[9] Por. Heterodox Economics. Marginal Revolutionaries. The Crisis and the Blogosphere Have Opened Mainstream Economics Up to New Attack, „The Economist” 31 grudnia 2011.

[10] Już po przygotowaniu tej książki na rynku amerykańskim pojawiła się monografia pt. Philosophy of Economics: A Contemporary Introduction autorstwa Juliana Reissa, wydana przez Routledge.