Gusen. Pamiętnik dziennikarza ebook

Wstęp

WSTĘP

O dziele Stanisława Nogaja

O dziele Sta­ni­sława Nogaja

Czy przed­sta­wie­nie ludz­kiej tra­ge­dii jest moż­liwe? Czy każda forma upa­mięt­nie­nia z cza­sem nie staje się celem samym w sobie, a sztuka arty­sty spy­cha cier­pie­nie (ofiar) na drugi plan?

Gusen. Pamięt­nik dzien­ni­ka­rza (cz. 1–3) Sta­ni­sława Nogaja, dzien­ni­ka­rza, powstańca wiel­ko­pol­skiego i ślą­skiego, pol­skiego więź­nia nie­miec­kich nazi­stow­skich2 obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych Dachau i Gusen I (naj­więk­szej filii obozu Mau­thau­sen – Stufe III kate­go­rii naj­cięż­szej) wydany w Kato­wi­cach w latach 1945–1946 nakła­dem Komi­tetu Byłych Więź­niów Obozu Kon­cen­tra­cyj­nego Gusen, jest wyjąt­kowy nie tylko ze względu na spo­sób, w jaki powsta­wał w tym obo­zie wśród więź­niów i ich opraw­ców. To wstrzą­sa­jąca rela­cja więź­nia – świadka nie­miec­kich zbrodni, ludz­kiego cier­pie­nia, ludz­kich postaw w chwili zagro­że­nia śmier­cią – spi­sana chro­no­lo­gicz­nie z podzia­łem tema­tycz­nym, pod­czas pię­cio­let­niego pobytu Autora w tam­tym prze­ra­ża­ją­cym miej­scu, jakim było Gusen I, aż do dnia wyzwo­le­nia 5 maja 1945 r. To jedna z pierw­szych rela­cji pol­skiego więź­nia nie­miec­kich obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych Dachau i Mau­thau­sen-Gusen – pod­da­wa­nego szy­ka­nom (m.in. ska­za­nego na karę słupka, bitego) oraz doświad­cze­niom pseu­do­me­dycz­nym, kil­ka­krot­nie cho­rego, a jed­nak żyją­cego nadzieją prze­trwa­nia – wydana wkrótce po powro­cie Autora do Pol­ski, w paź­dzier­niku 1945 r.3 w for­mie pamięt­nika/repor­tażu, napi­sa­nego w spo­sób żywy, barwny i nie­zwy­kle suge­stywny. Książka ta zawiera rów­nież wiele prze­my­śleń i spo­strze­żeń na temat postaw ludz­kich na róż­nych eta­pach walki o życie i wzbo­gaca lite­ra­turę pamięt­nikarsko-obo­zową o nowe i cenne pier­wiastki. Poza tym nie­wąt­pli­wie Gusen Nogaja to nie­za­prze­czal­nie ważne źró­dło wie­dzy histo­rycz­nej, szcze­gól­nie w czę­ści doty­czą­cej nie­miec­kiego obozu kon­cen­tra­cyj­nego Gusen I, gdzie główny ciąg rela­cji roz­grywa się za dru­tami kol­cza­stymi tego obozu. Dzięki temu Gusen. Pamięt­nik dzien­ni­ka­rza (więź­nia) to także „żywa pamięć”. Podob­nie jak wielu auto­rów, byłych więź­niów nie­miec­kich obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych, ujął tę bole­sną tema­tykę nie tylko syn­te­tycz­nie, gru­pu­jąc ją w pewne zespoły zagad­nień, ale zasto­so­wał także metodę pamięt­nika – rela­cjo­nu­jąc szcze­gó­łowo obo­zowe życie z nara­że­niem wła­snego. Przez pięć dłu­gich lat, żyjąc obok tysięcy wię­zio­nych oraz obo­zo­wych katów, noto­wał to, co widział, co sły­szał, by oca­lić od zapo­mnie­nia i uczcić pamięć tych, któ­rzy zgi­nęli w nie­miec­kich obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych Dachau i Mau­thau­sen-Gusen. Cho­ciaż z pew­no­ścią nie­ła­two było więź­niowi bez­stron­nie opi­sać wstrzą­sa­jące wyda­rze­nia codzien­nego życia w obo­zie, to dostrze­gamy, że sta­rał się zacho­wać mak­si­mum neu­tral­no­ści, wyjść poza krąg emo­cjo­nal­nych sta­nów, wczuć się nie­jako w obo­zową rze­czy­wi­stość. Ponie­waż znał dosko­nale język nie­miecki, został skie­ro­wany do pracy w kan­ce­la­rii komen­danta obozu Karla Chmie­lew­skiego. Dzięki temu „uprzy­wi­le­jo­wa­niu” był bli­sko tego, co działo się w obo­zie – bli­sko ludzi (więź­niów i władz obo­zo­wych). Ryzy­ku­jąc wła­snym życiem, wyko­rzy­stał pracę w kan­ce­la­rii do pro­wa­dze­nia nota­tek od pierw­szych dni aż do dnia wyzwo­le­nia. Zapi­sane kartki, umiesz­czane w koper­tach, prze­cho­wał do końca wojny w skrytce pod pod­łogą. Pod koniec wojny razem z bra­tem (także więź­niem Gusen) wydo­byli koperty i przy­wieźli do Pol­ski. Można ten czy inny pogląd Autora pod­dać pod pożą­daną dys­ku­sję, nie można jed­nak nie usza­no­wać jego bez­kom­pro­mi­so­wego poszu­ki­wa­nia spra­wie­dli­wo­ści w ludz­kich osą­dach. W rela­cji z pobytu w Gusen nie broni swo­ich wybo­rów, uza­sad­nia je walką o prze­trwa­nie swoje i innych więź­niów.

Autor Gusen. Pamięt­nik dzien­ni­ka­rza, wię­zień świa­dek, opi­suje chro­no­lo­gicz­nie (jak sam pisze, „nie umia­łem wyzbyć się żyłki kro­ni­kar­skiej”) nie tylko nie­miec­kie zbrod­nie, ale także uka­zuje ludz­kie wybory, obok zła – czło­wie­czeń­stwo. Obok mun­duru eses­mań­skiego ubrani w wię­zienne pasiaki, ska­zani na cier­pie­nie i śmierć, bez­bronni ludzie, wśród nich Polacy, naj­bar­dziej znie­na­wi­dzeni przez Niem­ców. Gusen to ważny kom­po­nent pamięci histo­rycz­nej, na który składa się także pamięć indy­wi­du­alna Autora. To lek­tura wstrzą­sa­jąca, a zara­zem głę­boko przej­mu­jąca, to także pro­test prze­ciwko złu. Autor dał czy­tel­ni­kowi jasny pogląd na okrutną i haniebną insty­tu­cję nie­miec­kich obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych, na ich orga­ni­za­cję, urzą­dze­nia, a co naj­waż­niej­sze – na to, czym one były lub być miały według zamia­rów ich twór­ców.

Gdy czy­tamy Gusen. Pamięt­nik dzien­ni­ka­rza, zada­jemy sobie pyta­nie, jak czło­wiek mógł przy­spa­rzać dru­giemu czło­wiekowi takich cier­pień i… czy istot­nie, i… czy to moż­liwe. Dla poko­le­nia uro­dzo­nego po woj­nie to trudne zagad­nie­nie, ale prze­cież tak było i musimy o tym mówić gło­śno, by nie powtó­rzyło się ni­gdy wię­cej. Dla­tego tak ważne jest mówie­nie o histo­rii jako o pew­nej cią­gło­ści. Histo­ria est magi­stra vitae. Prze­szłość pozwala lepiej zro­zu­mieć teraź­niej­szość. Histo­ria też lubi się powta­rzać, dla­tego tak istotne jest odwo­ły­wa­nie się do niej i tylko od nas zależy, czy zdą­żymy wie­dzę histo­ryczną o tra­gicz­nych latach nie­miec­kiej oku­pa­cji 1939–1945 prze­ka­zać młod­szemu poko­le­niu tak, by mogło zro­zu­mieć dra­ma­tyzm tam­tych cza­sów. Prawda o obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych była dostępna tylko opraw­com i ich ofia­rom, a czas świad­ków nie­miec­kich zbrodni nie­ubła­ga­nie dobiega końca4. Poprzez wzno­wie­nie publi­ka­cji Gusen prawda o zbrod­niach w two­rzo­nych przez Niem­ców obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych, zagłady, przej­ścio­wych zosta­nie prze­ka­zana przez Autora zapi­sa­nymi na papie­rze sło­wami więź­nia Dachau i Mau­thau­sen-Gusen, świadka tych zbrodni.

Punk­tem wyj­ścia przy pisa­niu pamięt­nika były dla Autora wyda­rze­nia, które z powodu szcze­gól­nej wagi i oso­bi­stych prze­żyć zostały naj­bar­dziej zapa­mię­tane. Była to nie­miecka agre­sja 1 wrze­śnia 1939 r., wyjazd w nocy z 2 na 3 wrze­śnia z zespo­łem redak­cyj­nym z Kato­wic do War­szawy, udział w obro­nie sto­licy, wkro­cze­nie do niej Niem­ców, powrót na Śląsk (miesz­kał w Sosnowcu), praca kon­spi­ra­cyjna, aresz­to­wa­nie przez gestapo, osa­dze­nie kolejno w nie­miec­kich obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych: od 14 kwiet­nia 1940 r. w Dachau; od 25 maja 1940 r. do wyzwo­le­nia 5 maja 1945 r. w Gusen I – naj­więk­szej filii nie­miec­kiego obozu macie­rzy­stego Mau­thau­sen. Zapisy były pro­wa­dzone od pierw­szych dni pobytu w obo­zie. Zain­te­re­so­wa­nie pamięt­ni­kiem było tak duże, że „Robot­nik Kujaw­ski” w Ino­wro­cła­wiu i „Głos Wiel­ko­pol­ski” w Pozna­niu5 już w lipcu 1945 r. w odcin­kach dru­ko­wały pierw­szą część pamięt­nika/repor­tażu. Nogaj jest auto­rem, który „widzi obóz od wewnątrz”. Oprócz wła­snych prze­żyć przed­sta­wia życie współ­więź­niów, opi­suje nie tylko potworne nie­miec­kie zbrod­nie, ale także udręki codzien­nego życia obo­zo­wego: cier­pie­nie z powodu chro­nicz­nego głodu, bicia, braku higieny (świerzb, plu­skwy, wszy, tyfus). Ale nie jest to tylko opo­wia­da­nie o wza­jem­nej pomocy, cier­pie­niu, o umie­ra­niu, o walce o prze­ży­cie. Zapa­mię­tał i zapi­sał mnó­stwo szcze­gó­łów, syl­we­tek, nazwisk, przed­sta­wia gale­rię cha­rak­te­ry­stycz­nych postaci, wśród nich więź­niów noszą­cych tytuł „kapo”6.

Z doku­men­ta­cji znaj­du­ją­cej się w Archi­wum Sta­ni­sława Dobo­sie­wi­cza7, więź­nia Gusen, wynika, że pewne zapisy Nogaja z pobytu w Dachau i Gusen mogą jesz­cze znaj­do­wać się w archi­wach zagra­nicz­nych. Oto, co pisze Sta­szek Nogaj w swo­ich wspo­mnie­niach (kopia maszy­no­pisu s. 44–45, nie wiem czy opu­bli­ko­wa­nych) na temat ugru­po­wań poli­tycz­nych w Gusen:

Nie­mieccy kapo i blo­kowi, wdzięczni Pola­kom za wido­wi­ska kul­tu­ralno-oświa­towe, nie trosz­czyli się o dal­szą dzia­łal­ność pol­skiej orga­ni­za­cji pod­ziem­nej, która oddzielne przed­sta­wie­nia, wie­czorki (nie­czy­tel­nie) kul­tu­ralno-oświa­towe orga­ni­zo­wała spe­cjal­nie dla Pola­ków. Roz­wi­nęła się rów­nież inten­sywna dzia­łal­ność poli­tyczna. Naj­spraw­niej byli zor­ga­ni­zo­wani pepe­snicy, na czele któ­rych stał Wik­tor Szcze­śniak z Kali­sza, nauczy­ciel Dutka z Mię­dzy­bro­dzia i Woj­ciech K. […] z Łaz. Grupa ta była zor­ga­ni­zo­wana w piąt­kach i urzą­dzała nie­dzielne wie­czorki dys­ku­syjne na bloku 10. Te wie­czorki dys­ku­syjne zapo­cząt­ko­wane zostały już w sierp­niu 1940 r. przez Sku­pie­nia i Kró­laka z Pozna­nia. Z pepe­sia­kami współ­pra­co­wała grupa Żydów socja­li­stów pod kie­row­nic­twem […]. Współ­praca trwała do czasu, aż wszyst­kich Żydów wykoń­czono. Drugą grupą utrzy­mu­jącą stały kon­takt z pepe­śni­kami była grupa rady­kal­nych chło­pów. W bloku 2 wokół Cze­sława Łęskiego zebrała się grupa rady­kal­nej mło­dzieży wyka­zu­jąca dużą żywot­ność. Grupa ta zorga­ni­zo­wała śmiałe przed­sta­wie­nia teatralne8, które stwa­rzały bar­dzo opty­mi­styczny nastrój, wpły­wa­jąc na poglądy ludz­kie, na świat i życie. Grupa została okrzy­czana jako bol­sze­wicka i miała dużo wro­gów. W 1943 r. świeżo przy­były do obozu Jerzy Piwie z Czę­sto­chowy wspól­nie z pro­fe­so­rem Sta­ni­sła­wem Dobo­sie­wi­czem zało­żyli na tere­nie obozu Pol­ską Par­tię Robot­ni­czą, nawią­zu­jąc ści­słą współ­pracę z mło­dzie­żową grupą Łęskiego. Oddziel­nie dzia­łała grupa pol­skich komu­ni­stów na bloku 12 pod kie­row­nic­twem Rad­dzy[…]skiego, byłego sekre­ta­rza Komu­ni­stycz­nej Par­tii Pol­skiej w Lubi­niu pod Pozna­niem[…]». Pra­wica w obo­zie miała rów­nież swoje orga­ni­za­cje poli­tyczne, pośród któ­rych naj­cie­kaw­szą dzia­łal­ność ujaw­nili ludo­wcy zor­ga­ni­zo­wani w bloku 1. Nato­miast bar­dzo silne było ugru­po­wa­nie kato­li­ków, skła­da­jące się z byłych dzia­ła­czy Chrze­ści­jań­skiej Demo­kra­cji i odłamu endec­kich księży kato­lic­kich9.

Z nota­tek Sta­ni­sława Dobo­sie­wi­cza dowia­du­jemy się, że Nogaj pro­wa­dził roz­le­głą kore­spon­den­cję10, a wia­do­mo­ści, czy to od niego, czy przy­cho­dzące z zewnątrz, ze względu na cen­zurę były kodo­wane. Pomy­słów nie bra­ko­wało:

Nogaj pro­wa­dził bar­dzo roz­ga­łę­zioną kore­spon­den­cję z Kato­wi­cami, Kra­ko­wem, Będzi­nem, Pozna­niem, War­szawą, i Bran­den­bur­giem. Wysy­łał i otrzy­my­wał listy pełne ukry­tych wia­do­mo­ści. Listy, które Nogaj otrzy­my­wał z wol­no­ści, zawie­ra­jące wia­do­mo­ści ogól­no­po­li­tyczne i wojenne, sta­wały się wła­sno­ścią ogólną i kur­so­wały mię­dzy człon­kami ruchu pod­ziem­nego od bloku do bloku, pod­trzy­mu­jąc nadzieję i doda­jąc sił do wytrwa­nia. Nada­wa­nie listów w więk­szej licz­bie, niż prze­wi­dy­wały prze­pisy obo­zowe, pole­gało na tym, że wyszu­ki­wał on w obo­zie takich towa­rzy­szy, któ­rzy nie posia­dali na wol­no­ści rodziny i zna­jo­mych, więc naprawdę nie mieli do kogo pisać. Takich więź­niów miał Nogaj 14. Pod ich nazwi­skami i imio­nami pisał i poza cen­zurą wysy­łał listy. Rodzina Nogaja otrzy­my­wała listy od niezna­jo­mych więź­niów, ale po cha­rak­te­rze pisma i tre­ści łatwo domy­ślała się wła­ści­wego nadawcy. Dla­tego też Nogaj wie­dział pra­wie wszystko, co się na świe­cie działo. Otrzy­mane wia­do­mo­ści kol­por­to­wał w wyda­wa­nej przez niego gazetce. Gdy Poznań po raz pierw­szy był bom­bar­do­wany przez ame­ry­kań­skich i angiel­skich lot­ni­ków, Nogaj otrzy­mał list nastę­pu­ją­cej tre­ści: «Odwie­dziła mnie cio­cia Celka i Zyg­munt. Może­cie sobie wyobra­zić radość». Cio­cia Celka mieszka w Ame­ryce, a brat Nogaja, lot­nik, prze­bywa w Anglii11.

By zro­zu­mieć to, co z pobytu w nie­miec­kich obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych Dachau i Gusen prze­ka­zał w Gusen. Pamięt­nik dzien­ni­ka­rza jego Autor, konieczne jest przy­po­mnie­nie, czym były nie­miec­kie obozy kon­cen­tra­cyjne zakła­dane w latach 1933–1945 na tere­nie Nie­miec i pod­bi­tych przez nie kra­jów euro­pej­skich i jaką ode­grały rolę w eks­ter­mi­na­cji Pola­ków w latach 1939–1945 pod­czas nie­miec­kiej oku­pa­cji12. Po utwo­rze­niu we wrze­śniu 1939 r. Głów­nego Urzędu Bez­pie­czeń­stwa Rze­szy – w ramach tzw. głów­nych urzę­dów SS – to wła­śnie ta insty­tu­cja decy­do­wała aż do 1945 r. nie tylko o naka­zach osa­dze­nia w obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych, ale także o dal­szych losach więź­niów, w tym rów­nież o ich zwol­nie­niu. W indy­wi­du­al­nych przy­pad­kach to wła­ściwe tery­to­rial­nie pla­cówki gestapo oraz komen­danci i dowódcy poli­cji bez­pie­czeń­stwa byli w pierw­szym rzę­dzie dys­po­nen­tami życia więź­niów obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych. Decy­do­wali o zgła­dze­niu w obo­zie kon­kret­nego więź­nia lub zakład­ni­ków więź­niów poza jego tere­nem. Mogli to robić bez­po­śred­nio lub za pośred­nic­twem oddziału poli­tycz­nego (Poli­ti­sche Abte­ilung), będą­cego eks­po­zy­turą gestapo w obo­zie. Osa­dza­nie w obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych miało nie tylko eli­mi­no­wać z życia spo­łecz­nego kon­kretne osoby lub całe grupy naro­dowe nasta­wione wrogo wobec narodu i pań­stwa nie­miec­kiego, ale także oddzia­ły­wać odstra­sza­jąco, w jakimś sen­sie „wycho­waw­czo”13, na wszyst­kich żyją­cych w Niem­czech lub na tere­nach przez nie oku­po­wa­nych, także Pol­ski. W nie­miec­kich obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych „nad­lu­dzie” tępili osoby uznane przez sie­bie za „pod­lu­dzi”, któ­rzy byli dla nich więź­niami, nie­wol­ni­kami, nume­rami.

Bito za uży­cie przez pomyłkę słowa Mann, czło­wiek – zamiast Häftlinge! – wię­zień. Hier gibt’s keine Männer, hier sind nur Häftlinge!14 Wię­zień mógł ist­nieć tak długo, jak długo przy­no­sił poży­tek swoim panom; osła­bły, chory, nie­zdolny do pracy szedł do komory gazo­wej, do kre­ma­to­rium. Litość nazy­wano sła­bo­ścią, czymś nie­god­nym narodu moc­nych. W obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych były jedy­nie dwie kate­go­rie osób: Her­re­nvolk (naród panów) i min­der­wer­ti­ges Volk (naród pod­rzędny), wszystko to sie­dzi bar­dzo głę­boko w umy­śle prze­cięt­nego Niemca15.

Reżim nie­miecki posłu­gi­wał się fał­szem i hipo­kry­zją oraz masko­wał zło, bar­ba­rzyń­stwo i ludo­bój­stwo. Więź­nio­wie bestial­sko zamor­do­wani w obo­zie figu­rują na listach zgo­nów pod­pi­sa­nych przez nie­mieckich leka­rzy jako zmarli na serce lub nie­wy­dol­ność krą­że­nia. Każda szy­kana i udręka miała nie­winną nazwę i cał­kiem rozumną moty­wa­cję. I tak na przy­kład wyczer­pu­jące i bar­dzo męczące, zwłasz­cza o gło­dzie, a zara­zem ogłu­pia­jące ćwi­cze­nia gim­na­styczne nazy­wane były Exe­rzie­ren albo Sport. Sta­wia­nie nie­wy­ko­nal­nych wyma­gań w zakre­sie schlud­no­ści i porządku nazy­wano Sau­ber­keit. Posła­nie cho­rego do komory gazo­wej okre­ślało się jako Son­der­be­han­dlung. Ska­za­nie starca lub kaleki na śmierć to po pro­stu Inva­li­den­tran­sport16. Więź­niów tych uśmier­cano w ramach pro­gramu euta­na­zji – według roz­po­rzą­dze­nia Adolfa Hitlera z 1 wrze­śnia 1939 r. o kryp­to­ni­mie „T4”, opar­tego na zasa­dach euge­niki (osoby chore psy­chicz­nie i fizycz­nie, zakwa­li­fi­ko­wane jako zbędne dla Trze­ciej Rze­szy) – w komo­rach gazo­wych zamku Har­theim (Schloss Har­theim) koło Linzu. Była to szes­na­sto­wieczna rene­san­sowa budowla znaj­du­jąca się w miej­sco­wo­ści Alko­ven w Gór­nej Austrii. W jej komo­rach gazo­wych śmierć ponio­sło co naj­mniej 30 tys. więź­niów przy­wie­zio­nych z nie­miec­kich obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych w „trans­por­tach inwa­li­dów”, w tym 2–3 tys. Pola­ków. Wśród nich było 500 pol­skich kapła­nów, w tym 311 z obozu w Dachau17. Pro­chy spa­lo­nych wywo­żono poza teren zamku i wrzu­cano do Dunaju lub rzeki Traun. Akta per­so­nalne więź­niów wra­cały do oddziału poli­tycz­nego SS w Dachau lub Mau­thau­sen, skąd wysy­łano do rodzin zawia­do­mie­nia o zgo­nie. Pro­ce­der uśmier­ca­nia ludzi w komo­rach gazo­wych Har­theim – według zacho­wa­nych doku­men­tów – trwał do 29 grud­nia 1944 r.18

Życie w obo­zie kon­cen­tra­cyj­nym nie­wąt­pli­wie otwie­rało głę­bie duszy czło­wie­czej. Czyż można więc się zdzi­wić, że w tej głębi uka­zy­wało się wyłącz­nie to, co naj­bar­dziej ludz­kie, a więc stop złego obok dobrego? Linia prze­ci­na­jąca całe ludz­kie ist­nie­nie i dzie­ląca dobro od zła sięga aż do naj­więk­szych głębi i jest widoczna nawet na dnie tej prze­pa­ści, jaką był obóz kon­cen­tra­cyjny.

Pomimo upływu wielu lat od zakoń­cze­nia dru­giej wojny świa­to­wej skutki pobytu w nie­miec­kich wię­zie­niach, obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych, zagłady, pracy przy­mu­so­wej, prze­sie­dleń­czych i obo­zach jeniec­kich, a przede wszyst­kim póź­niej­sze ich następ­stwa są wciąż tema­tem aktu­al­nym i bada­nym:

Stałe zain­te­re­so­wa­nie i kon­ty­nu­acja badań w tym zakre­sie wynika z nara­sta­ją­cego z per­spek­tywy histo­rycz­nej nie­po­koju, że ogrom zbrodni popeł­nio­nych przez Niem­ców i odtwo­rze­nie wszyst­kiego, co skła­dało się na cier­pie­nia i znisz­cze­nia milio­nów ludzi, zdaje się prze­kra­czać moż­li­wo­ści naszego poko­le­nia – tego, które powinno speł­nić swój ludzki obo­wią­zek zarówno wobec ofiar nie­miec­kiego nazi­zmu, jak i przy­szło­ści19.

Jak wiemy, jed­nym z ide­owych celów nie­miec­kiego agre­sora stało się znisz­cze­nie pol­skiej war­stwy poli­tycz­nej (przy­wód­czej) i pol­skiej inte­li­gen­cji (naj­bar­dziej aktyw­nego pol­skiego ele­mentu). Jesz­cze przed wojną pod­czas ope­ra­cji „Tan­nen­berg” – w ramach dok­tryny naro­do­wego socja­li­zmu – spo­rzą­dzono listy Pola­ków, któ­rych uznano za szcze­gól­nie nie­bez­piecz­nych dla Nie­miec. Na tak zwa­nych listach pro­skryp­cyj­nych:

wyróż­niono nastę­pu­jące kate­go­rie, usta­lone według ich głów­nej dzia­łal­no­ści (wyli­cze­nie nie jest wyczer­pu­jące): duchowni (w szcze­gól­no­ści Kościoła kato­lic­kiego), funk­cjo­na­riu­sze pol­skiej poli­cji oraz innych służb mun­du­ro­wych, żoł­nie­rze i ofi­ce­ro­wie Woj­ska Pol­skiego, byli powstańcy wiel­ko­pol­scy i ślą­scy oraz akty­wi­ści ple­bi­scy­towi z Gór­nego Ślą­ska, War­mii i Mazur, osoby pocho­dze­nia szla­chec­kiego, nauczy­ciele, wycho­wawcy, peda­go­dzy, spo­łecz­nicy, wykła­dowcy, przed­sta­wi­ciele wol­nych zawo­dów (leka­rze, den­ty­ści, wete­ry­na­rze, muzycy, pisa­rze, dzien­ni­ka­rze, człon­ko­wie pale­stry, par­la­men­ta­rzy­ści, repre­zen­tanci admi­ni­stra­cji cen­tral­nej i lokal­nej, zna­czący przed­się­biorcy i wła­ści­ciele ziem­scy, człon­ko­wie orga­ni­za­cji patrio­tycz­nych, zwłasz­cza: Pol­skiego Związku Zachod­niego, ale rów­nież Ligi Mor­skiej i Kolo­nial­nej, Związku Obrony Kre­sów Zachod­nich, Kur­ko­wego Brac­twa Strze­lec­kiego, Towa­rzy­stwa Powstań­ców Wiel­ko­pol­skich i Woj­ska Pol­skiego, Pol­skiego Towa­rzy­stwa „Sokół”20.

Pro­gram wynisz­cze­nia narodu pol­skiego reali­zo­wano poprzez aresz­to­wa­nia, roz­strze­li­wa­nia, osa­dze­nia w wię­zie­niach, obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych nazy­wa­nych fabry­kami śmierci21. W wyroku Naj­wyż­szego Try­bu­nału Naro­do­wego w pro­ce­sie J. Bühlera po prze­pro­wa­dze­niu ana­lizy nie­miec­kiego pro­gramu ludo­bój­stwa stwier­dzono:

Likwi­da­cja wie­lo­mi­lio­no­wego narodu, mają­cego swoją dumną tysiąc­let­nią histo­rię bytu pań­stwo­wego, swoją wysoką kul­turę i cywi­li­za­cję oraz nie­mały wkład w ogólny doro­bek ludz­ko­ści, była jed­nak przed­się­wzię­ciem nie­ła­twym nawet dla zezwie­rzę­co­nych hord hitle­row­skich. Dla­tego akcja likwi­da­cji pomy­ślana była eta­pami22.

Na listę Pola­ków „nie­bez­piecz­nych dla Nie­miec” został wpi­sany Sta­ni­sław Nogaj, pol­ski dzien­ni­karz, były powsta­niec wielkopol­ski i ślą­ski, akty­wi­sta ple­bi­scy­towy. Aresz­to­wany 9 marca 1940 r., przez wię­zie­nie w Sosnowcu wywie­ziony został do nie­miec­kiego obozu kon­cen­tra­cyj­nego Dachau, a stam­tąd do nie­miec­kiego obozu kon­cen­tra­cyj­nego Mau­thau­sen-Gusen I. W roz­dziale pierw­szym Za co dosta­łem się do Gusen Nogaj pisze:

Liczy­łem się poważ­nie z fak­tem, że godziny moje są poli­czone. Nie­po­dobna, by gestapo nie znało mojej prze­szło­ści, dzia­łal­no­ści przed­wo­jen­nej, udziału w powsta­niach. Nie liczy­łem na to, by wspa­nia­ło­myśl­nie zechcieli mi to wszystko daro­wać […]. Dnia 9 marca 1940 r. zosta­łem aresz­to­wany […]. Nie chcia­łem wie­rzyć, że już w 1935 r. figu­ro­wa­łem na liście prze­stęp­ców Trze­ciej Rze­szy23.

Wywie­ziony do Dachau 14 kwiet­niu 1940 r. (numer obo­zowy 3705)24, swoje prze­ży­cia z krót­kiego pobytu w obo­zie opi­sał w roz­dziale Pierw­szy etap: Dachau. Kolejne roz­działy to rela­cje, wspo­mnie­nia z pobytu w Gusen I. Tak opi­suje swój przy­jazd w trans­por­cie więź­niów do KL Dachau:

Po uciąż­li­wej […] dro­dze wylą­do­wa­li­śmy dnia 14 kwiet­nia 1940 r. olbrzy­mim trans­por­tem do Dachau. […] Sztu­bo­wymi byli prze­waż­nie nie­mieccy komu­ni­ści. […] Warunki byto­wa­nia były dość cięż­kie, tak nam się przy­naj­mniej wtedy wyda­wało. Dopiero póź­niej, w Gusen, zro­zu­mie­li­śmy, że Dachau pod wie­loma wzglę­dami był rajem25.

Co decy­do­wało o tym, że jedni prze­żyli obóz, docze­kali wyzwo­le­nia, inni umie­rali? Jaki wpływ na dal­sze powo­jenne losy miał pobyt w obo­zie kon­cen­tra­cyj­nym? Czy wszyst­kich więź­niów obo­zów dotknął syn­drom „KZ” – zabu­rze­nia psy­chicz­nego wyni­ka­ją­cego z nie­ludz­kich warun­ków panu­ją­cych w tych miej­scach? O prze­trwa­niu w obo­zie decy­do­wała mię­dzy innymi wła­śnie siła psy­chiczna. Wię­zień, który nie miał odpor­no­ści psy­chicz­nej, by wal­czyć o prze­trwa­nie, tra­cił też siły fizyczne. Wpa­dał w tak zwane muzuł­mań­stwo. Odpor­ność psy­chiczną w warun­kach obo­zo­wych dawało także poczu­cie wspól­noty z więź­niami. Rolę obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych w cza­sie dru­giej wojny świa­to­wej traf­nie okre­ślił psy­chia­tra Antoni Kępiń­ski (1918–1972):

W kon­cep­cji hitle­row­skiej obozy zagłady – poza bez­po­śred­nim celem poli­tyczno-eko­no­micz­nym, pole­ga­ją­cym na jak naj­bar­dziej efek­tyw­nym i naj­tań­szym wynisz­cze­niu wroga – miały sens głęb­szy; było nim oczysz­cze­nie rasy ger­mań­skiej z tego wszyst­kiego, co nie zga­dzało się z ide­ałem ger­mań­skiego nad­czło­wieka. Przy­świe­cała tu daleka wizja świata ludzi pięk­nych, sil­nych, zdro­wych, świata, w któ­rym nie było miej­sca dla cho­rych, kalek, nie­nor­mal­nych psy­chicz­nie […]. Dla tego pięk­nego celu trzeba było przejść przez wstrętne okrop­no­ści obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych26.

Dachau – pierw­szy nie­miecki nazi­stow­ski obóz kon­cen­tra­cyjny SS (Kon­zen­tra­tion­sla­ger SS), trak­to­wany przez Niem­ców jako wzor­cowy (Muster­la­ger) dla powsta­ją­cych podob­nych mu na tere­nie Nie­miec i oku­po­wa­nych kra­jów Europy, został zało­żony 22 marca 1933 r. – po doj­ściu Adolfa Hitlera do wła­dzy w stycz­niu tego roku – z roz­kazu Hein­ri­cha Him­m­lera w pobliżu mia­steczka Dachau w Bawa­rii, nie­da­leko Mona­chium, nad rzeką Amper. Pod­stawą jego ist­nie­nia – jak i póź­niej­szych obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych – było roz­po­rzą­dze­nie Adolfa Hitlera „o ochro­nie narodu i pań­stwa” z 28 lutego 1933 r. Powstał na spe­cjal­nie w tym celu wybra­nym bagni­stym tere­nie o nie­zdro­wym, wil­got­nym kli­ma­cie. Od marca 1933 do lutego 1940 r. obóz Dachau był miej­scem odosob­nie­nia dla Niem­ców – komu­ni­stów, homo­sek­su­ali­stów, Świad­ków Jehowy, Żydów, Cyga­nów – ofiar nazi­stow­skiej poli­tyki Nie­miec. W chwili wybu­chu wojny 1 wrze­śnia 1939 r. w obo­zie Dachau było uwię­zio­nych także ponad 2 tys. Pola­ków, oby­wa­teli nie­miec­kich miesz­ka­ją­cych na tere­nie Nie­miec: człon­ków Związku Har­cer­stwa Pol­skiego, Mło­dzieży Pol­skiej, Związku Ślą­skich Kół Śpie­wa­czych, nauczy­cieli i innych grup spo­łecz­nych27. Szko­lono tam kadry eses­ma­nów dla innych obo­zów. Tutaj odby­wali prak­tykę tacy prze­stępcy wojenni i sprawcy zagłady milio­nów ofiar nazi­zmu, jak Adolf Eich­mann i Rudolf Höss. Nie­miecki obóz kon­cen­tra­cyjny Dachau był w latach 1939–1945 także cen­tral­nym ośrod­kiem eks­ter­mi­na­cji ducho­wień­stwa w oku­po­wa­nej Euro­pie, ze szcze­gól­nym okru­cień­stwem ducho­wień­stwa pol­skiego. Celem władz obo­zo­wych – jak już wspo­mnia­łam – było uni­ce­stwie­nie więź­niów w róż­no­raki spo­sób: poprzez ciężką pracę (bez­płatne uży­wa­nie nie­wol­ni­czej pracy poszcze­gól­nych jed­no­stek i grup lud­no­ści), gło­dowe racje żyw­no­ściowe, sadyzm, bicie, kary, brak odzieży, brak opieki lekar­skiej, cho­roby, wie­sza­nie, roz­strze­li­wa­nie, doświad­cze­nia pseu­do­me­dyczne prze­pro­wa­dzane na żywych ludziach, mor­do­wa­nie w tzw. trans­por­tach inwa­li­dów. Od samego początku obóz w Dachau był budo­wany z podzia­łem na część admi­ni­stra­cyjno-miesz­kalną dla SS oraz część dla więź­niów. Był to obszar o powierzchni 300x800 m, oto­czony dru­tem kol­cza­stym pod prą­dem elek­trycz­nym o wyso­kim napię­ciu i wie­życz­kami straż­ni­czymi. Na pię­trze budynku admi­ni­stra­cyj­nego SS (Jour­haus) mie­ściły się biura komen­danta obozu, jego zastęp­ców i ofi­cera do spraw śled­czych (Vernehmungsführer), a na par­te­rze – biura sze­fów raportu oraz war­tow­nia. Do budyn­ków gospo­dar­czych nale­żały obszerne maga­zyny, duża łaź­nia natry­skowa, dalej kuch­nia, pral­nia i maga­zyny odzie­żowe, ogród, kró­li­czar­nia; pomię­dzy nimi był plac ape­lowy. Za budyn­kami gospo­dar­czymi znaj­do­wał się na nie­du­żym placu budy­nek słu­żący za areszt, tzw. bun­kier, miej­sce krwa­wych prze­słu­chań i sto­so­wa­nia dotkli­wych kar. Do tego budynku pro­wa­dziła droga znana z tego, że więź­nio­wie musieli tam stać przez wiele godzin. Przy bun­krze w pierw­szym okre­sie ist­nie­nia obozu umiesz­czone były tzw. słupki (jedna z naj­do­tkliw­szych kar), na któ­rych za karę wie­szano więź­niów. Na tym placu odby­wały się egze­ku­cje poprzez powie­sze­nie lub roz­strze­la­nie. Czę­ścią obozu była też „Toten­kam­mer” – gdzie skła­dano zwłoki zmar­łych. Plac ape­lowy był miej­scem ran­nych i wie­czor­nych, cza­sami wie­lo­go­dzin­nych, apeli. Z niego wyru­szały do pracy i powra­cały kolumny więź­niów, tutaj prze­pro­wa­dzano selek­cję nagich więź­niów do trans­por­tów inwa­lidz­kich. Wyko­ny­wano na nim rów­nież karę chło­sty. Z placu ape­lo­wego wcho­dziło się na obsa­dzoną topo­lami aleję, przy któ­rej znaj­do­wały się baraki więź­niów – pod koniec wojny było ich 34. Księża pol­scy zaj­mo­wali bloki nr 28 i 30, poło­żone naj­bli­żej kre­ma­to­rium. Blok 26 prze­zna­czono dla księży nie­miec­kich i innych naro­do­wo­ści. Po prze­kro­cze­niu bramy obo­zo­wej KL Dachau z umiesz­czo­nym cynicz­nym napi­sem Arbeit macht frei (Praca czyni wol­nym) mówiono więź­niom: „Jeste­ście w Dachau, gdzie naj­młod­szy rekrut będzie waszym prze­ło­żo­nym. Stąd się nie wycho­dzi. Jedy­nym wyj­ściem jest komin kre­ma­to­rium”. Każdy wię­zień otrzy­my­wał swój numer obo­zowy i odtąd był Häftling, nume­rem w nie­miec­kim obo­zie kon­cen­tra­cyj­nym, ubra­nym w wię­zienny pasiak, pozba­wio­nym rze­czy oso­bi­stych i wszel­kich praw. Czer­wony trój­kąt z literą „P” ozna­czał: Polak – wię­zień poli­tyczny. Baraki miesz­kalne dzie­liły się na cztery lokale (Stube). Każda izba prze­zna­czona była na 45 osób. Po 1942 r. w całym baraku prze­by­wało 400–800 więź­niów. Niemcy, roz­bu­dza­jąc w zało­dze eses­mań­skiej i więź­niach funk­cyj­nych w obo­zach – czy to prze­sie­dleń­czych, pracy przy­mu­so­wej, kon­cen­tra­cyj­nych czy zagłady – instynkt nie­ogra­ni­czo­nej wła­dzy nad ludźmi, wyra­ża­jący się przez prawo szy­ka­no­wa­nia i znę­ca­nia się bez jakiej­kol­wiek odpo­wie­dzial­no­ści, odwo­ły­wali się do pry­mi­tyw­nego poję­cia fety­szu wła­dzy. Prze­śla­dowca wyraź­nie ustę­po­wał inte­lek­tu­al­nie i moral­nie swo­jej ofie­rze. Im więk­sza była róż­nica, tym dotkliw­sze prze­śla­do­wa­nia. W histo­rii ludz­ko­ści nie prze­pro­wa­dzono tylu zbrod­ni­czych eks­pe­ry­men­tów na ludziach (zdro­wych i cho­rych), ile w nie­miec­kich obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych, a szcze­gól­nie w Dachau, w cza­sie dru­giej wojny świa­to­wej. Robili to nie­mieccy leka­rze, w tym także pro­fe­so­ro­wie medy­cyny i nauk pokrew­nych, człon­ko­wie SS czy Wehr­machtu. Do tych celów wyko­rzy­sty­wano więź­niów obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych. Nie były to doświad­cze­nia poje­dyn­cze ani spo­ra­dyczne dzia­ła­nia leka­rzy SS, podej­mo­wane i reali­zo­wane na ich wła­sną odpo­wie­dzial­ność. Prze­ciw­nie, wyko­ny­wano je zgod­nie z pla­nową poli­tyką czyn­ni­ków rzą­dzą­cych, par­tyj­nych i woj­sko­wych na roz­kaz i za apro­batą ludzi zaj­mu­ją­cych czo­łowe sta­no­wi­ska. Należy pod­kre­ślić, że w kon­se­kwen­cji doświad­cze­nia lekar­skie w obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych zamiast wzbo­ga­cać naukę, stały się jed­nym ze spo­so­bów zabi­ja­nia tysięcy więź­niów. W Dachau sta­cje doświad­czalne, w któ­rych nie­mieccy leka­rze prze­pro­wa­dzali zbrod­ni­cze eks­pe­ry­menty na zdro­wych więź­niach (moż­li­wość eks­pe­ry­men­to­wa­nia na ludziach zamiast na zwie­rzę­tach nęciła SS), utwo­rzono przy rewi­rze w bara­kach nr 3, 5 i 728, A jed­nak w porów­na­niu z warun­kami panu­ją­cymi w Mau­thau­sen-Gusen obóz w Dachau dawał więk­szą szansę prze­ży­cia.

W nie­dzielę 29 kwiet­nia 1945 r. o 17.25 obóz został zajęty przez nie­wielki patrol ame­ry­kań­skich żoł­nie­rzy 7 Armii gene­rała Geo­rge’a Pat­tona (zgod­nie z ame­ry­kań­skim pla­nem ope­ra­cyj­nym miał być zajęty dopiero 30 kwiet­nia w godzi­nach popo­łu­dnio­wych)29. Prze­stał ist­nieć po 12 latach funk­cjo­no­wa­nia. Był jed­nym z obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych i zagłady, tak jak wszyst­kie inne dowo­dem bez­przy­kład­nego bar­ba­rzyń­stwa i pode­pta­nia wszel­kich praw ogól­no­ludz­kich przez nie­miec­kich zbrod­nia­rzy. Po wej­ściu na jego teren żoł­nie­rze ame­ry­kań­scy wszę­dzie widzieli pię­trzące się ciała mar­twych więź­niów. Wielu z tych, któ­rzy prze­żyli, leżało w prze­peł­nio­nych bara­kach, brud­nych i zain­fe­ko­wa­nych. Wil­liam Quin, ofi­cer US Army, w spra­woz­da­niu z wyzwo­le­nia obozu z maja 1945 r. napi­sał: „Dachau 1933–1945 pozo­sta­nie na zawsze jed­nym z naj­strasz­niej­szych w histo­rii sym­bo­lem bar­ba­rzyń­stwa. Nasze oddziały zastały tam widoki tak straszne, że aż nie do uwie­rze­nia, okru­cień­stwa tak ogromne, że aż nie­po­jęte do uwie­rze­nia, okru­cień­stwa tak ogromne, że aż nie­po­jęte dla nor­mal­nego umy­słu”30. Radość z wyzwo­le­nia obozu 29 kwiet­nia 1945 r. była wśród więź­niów tym więk­sza, ze Hein­rich Him­m­ler 14 kwiet­nia 1945 r. wydał roz­kaz znisz­cze­nia obo­zów Buchen­wald i Dachau: Kein Häftling darf leben­dig in die Hände des Fein­des kom­men (Żaden wię­zień nie może dostać się żywy w ręce nie­przy­ja­ciela)31. Jak wyni­kało z póź­niej­szych zeznań, mię­dzy innymi rapportführera Franza Bötgera32, w Dachau więź­nio­wie mieli być wymor­do­wani, a obóz spa­lony 29 kwiet­nia 1945 r. o godz. 21.00. Po woj­nie w pro­ce­sach nie­miec­kich zbrod­nia­rzy na ławie oskar­żo­nych zna­lazł się Mar­tin Got­t­fried Weiss – były komen­dant obozu, a także 39 człon­ków załogi oskar­żo­nych o udział w orga­ni­za­cji prze­stęp­czej, za jaką Try­bu­nał uznał załogę Dachau: 37 z nich ska­zał na karę śmierci przez powie­sze­nie (wyko­nano 28 wyro­ków, dzie­wię­ciu oso­bom karę zamie­niono na wię­zie­nie), a trzy ska­zano na karę pozba­wie­nia wol­no­ści. W następ­nych latach odbyły się dal­sze pro­cesy33. Nie­mal wszy­scy zbrod­nia­rze wojenni w pro­ce­sie norym­ber­skim uwa­żali się za nie­win­nych – i nie kła­mali. Jakże traf­nie kon­sta­to­wał pro­fe­sor Antoni Kępiń­ski:

Czy można czuć się win­nym wymor­do­wa­nia miliona much? Praw­do­po­dob­nie do ostat­niej chwili przed śmier­cią nie zauwa­żyli oni swego błędu myśle­nia, że skut­kiem dziw­nych kolei losu, cho­ro­bli­wych ide­olo­gii prze­stali widzieć w czło­wieku czło­wieka34.

Dzi­siaj były nie­miecki obóz kon­cen­tra­cyjny Dachau, miej­sce zagłady setek tysięcy nie­win­nych ludzi, jest Miej­scem Pamięci – KZ-Gedenkstätte Dachau.

***

Kolejne roz­działy w Gusen. Pamięt­nik dzien­ni­ka­rza to już rela­cje, wspo­mnie­nia Autora z pię­cio­let­niego pobytu w KL Gusen I – naj­więk­szej filii Mau­thau­sen:

Na sta­cję Mau­thau­sen zaje­cha­li­śmy po pół­nocy. […] Nim wyru­szy­li­śmy w drogę, prze­li­czono nas kil­ka­krotne. […] Masze­ru­jące sze­regi sko­tło­wały się. Sie­dem kilo­me­trów cią­gnął się ten krwawy marsz. Bito nas w dro­dze przez mia­steczko Mau­thau­sen i przez wio­skę Lan­gen­stein. Bito nas przy wej­ściu do obozu35.

W dal­szych dwóch czę­ściach książki Autor – tak jak w czę­ści pierw­szej doty­czą­cej krót­kiego pobytu w Dachau – opi­suje szcze­gó­łowo funk­cjo­no­wa­nie i struk­turę oraz archi­tek­turę obozu Mau­thau­sen-Gusen I. Jest zdu­miony pry­mi­ty­wi­zmem i nie­ludz­kimi warun­kami, w jakich ma żyć (obóz był w trak­cie budowy), opi­suje kon­kret­nych ludzi i kon­kretne wyda­rze­nia: opraw­ców i ofiary, zwy­rod­nial­ców i męczen­ni­ków, łaj­da­ków i boha­te­rów. Ni­gdy i ni­gdzie nie było w jed­nym miej­scu tylu zwy­rod­nial­ców-katów i tyle ofiar, a wszyst­kie obo­zowe zbrod­nie popeł­niane były w ramach prze­my­śla­nego sys­temu zwa­nego akcjami eks­ter­mi­na­cji. Opi­suje potworny głód więź­niów i tra­giczny los tak zwa­nych muzuł­ma­nów (Musel­me­ner) czy prze­różne spo­soby zabi­ja­nia:

W Gusen kapo­wie, izbowi zabi­jali na roz­kaz prze­ło­żo­nych SS-manów, zabi­jali z chęci zysku, by zdo­być złote zęby, zega­rek lub inne przed­mioty, zabi­jali nie­wy­god­nych świad­ków, zabi­jali z zemsty za skargi do władz obozu, zabi­jali w unie­sie­niu, pod­świa­do­mie, zabi­jali wresz­cie z żądzy sady­stycz­nej roz­ko­szy36.

Jesz­cze inni zabi­jali ze stra­chu – bo życzył sobie tego kapo, izbowy, komen­dant; inni z przy­jem­no­ścią; jesz­cze inni sta­wali w obro­nie więź­nia – jed­nym z nich był Sta­ni­sław Nogaj. Jego pozy­cja tłu­ma­cza i pisa­rza w biu­rze komen­danta obozu Karla Chmie­lew­skiego dawała moż­li­wość nie­sie­nia pomocy współ­więź­niom i czy­nił to każ­dego dnia, czę­sto z nara­że­niem życia37. Będąc świad­kiem nie­miec­kich zbrodni, czę­sto wsta­wiał się za mal­tre­to­wa­nymi, był odważny, a jego odwaga i zde­cy­do­wa­nie spra­wiały, że zada­jący cier­pie­nie prze­ry­wali zabawę w śmierć. Nogaj pod­kre­śla, że w Gusen wśród więź­niów – ludzi róż­nych zawo­dów, mło­dych, sta­rych, ban­dy­tów, komu­ni­stów, rosyj­skich jeń­ców wojen­nych, księży – pano­wała soli­dar­ność, „nikt nie mógł dono­sić na nikogo”.

Krót­kie przy­po­mnie­nie, czym był nie­miecki obóz kon­cen­tra­cyjny Mau­thau­sen-Gusen ze swo­imi filiami – podob­nie jak w krót­kim prze­ka­zie doty­czą­cym nie­mieckiego obozu kon­cen­tra­cyjny Dachau – jest konieczne. Cała prawda obo­zowa była wie­lo­krot­nie zafał­szo­wana i zaka­mu­flo­wana, doty­czyło to także obozu Gusen. Doświad­czył tego Nogaj zaraz po wyzwo­le­niu, gdy szedł pie­szo w stronę Wied­nia, mijał po dro­dze austriac­kie miej­sco­wo­ści i roz­ma­wiał z ich miesz­kań­cami: „Trudno mi było pojąć, że zale­d­wie 11 kilo­me­trów od obozu guse­now­skiego żyją ludzie, któ­rzy o nim nic nie wie­dzą. Nie wie­dzą, że tam wymor­do­wano 40.000 ludzi”38.

Mau­thau­sen – macie­rzy­sty obóz (Stam­m­la­ger) dla wszyst­kich obo­zów znaj­du­ją­cych się na tere­nie Austrii – był pierw­szym obo­zem kon­cen­tra­cyj­nym zało­żo­nym przez Niemcy poza gra­ni­cami nie­miec­kiej Trze­ciej Rze­szy. Powstał w sierp­niu 1938 r., pięć mie­sięcy po anek­sji Austrii, w pobliżu poło­żo­nej w Małych Alpach miej­sco­wo­ści Mau­thau­sen, nad Duna­jem, nie­da­leko kamie­nio­ło­mów Wie­ner Gra­ben oraz kamie­nio­ło­mów Gusen-Kasten­ho­fen, tzw. Unter­bruch (tereny odkryw­kowe) i Obe­rbruch (górny – tutaj wydo­by­wano kamień). Komen­dan­tem obozu od 17 lutego 1939 r. był Franz Zie­reis39, pod­le­gali mu w Gusen Karl Chmie­lew­ski40 (oso­bi­ście dawał przy­kład swoim ludziom, jak należy bić i zabi­jać) i Fritz Seidler. Mau­thau­sen został zakwa­li­fi­ko­wany przez SS do Stule III – obo­zów trze­ciej kate­go­rii, naj­cięż­szych, prze­zna­czo­nych dla więź­niów nie­na­da­ją­cych się do reso­cja­li­za­cji. Załogę sta­no­wili w więk­szo­ści Austriacy. Więk­szość funk­cyj­nych w obo­zie Mau­thau­sen-Gusen sta­no­wili Niemcy i Austriacy, głów­nie kry­mi­na­li­ści. Z cza­sem pomniej­sze funk­cje obej­mo­wali też więź­nio­wie poli­tyczni z innych naro­do­wo­ści. Obóz Mau­thau­sen ogro­dzono murem gra­ni­to­wym wyso­ko­ści 3,5 m z umiesz­czo­nymi wokół wie­żami straż­ni­czymi. Pobu­do­wano maga­zyny, kre­ma­to­rium, nie zapo­mniano także o komo­rze gazo­wej (Gaska­mer). Wybór Mau­thau­sen i filii Gusen I na sie­dziby obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych był umo­ty­wo­wany poli­tyczne i eko­no­micz­nie, przy czym prze­słanki eko­no­miczne były decy­du­jące. Więk­szość więź­niów natych­miast po przy­by­ciu do obozu kie­ro­wana była do pracy nie­wol­ni­czej na odkrywkę do pobli­skich kamie­nio­ło­mów Wie­ner Gra­ben, sta­no­wią­cych wła­sność przed­się­bior­stwa Deut­sche Erd- und Ste­in­werke (DEST). Przed­się­bior­stwo było spółką nale­żącą do SS. Poło­że­nie przy kamie­nio­ło­mach odpo­wia­dało sze­fowi SS Hein­ri­chowi Him­m­le­rowi, ponie­waż znaj­do­wały się w pobliżu głów­nych dróg. Jed­nym ze spo­so­bów uśmier­ca­nia w kamie­nio­ło­mach w pobliżu Mau­thau­sen było zrzu­ca­nie więź­niów ze scho­dów (186 stopni) w prze­paść. Eses­mani nazwali ten odci­nek drogi „ścianą spa­do­chro­nia­rzy”. Kto z nio­są­cych kamie­nie upadł, ginął zadep­tany nogami współwięź­niów. Drogę powrotną – bez kamie­nia – więź­nio­wie poko­ny­wali bie­giem. W pierw­szym trans­por­cie obco­kra­jow­ców przy­było do Mau­thau­sen-Gusen w marcu 1940 r. około 2 tys. Pola­ków z obozu kon­cen­tra­cyj­nego w Buchen­wal­dzie. Byli to prze­waż­nie miesz­kańcy byłego zaboru nie­miec­kiego oraz Zagłę­bia Dąbrow­skiego. W Mau­thau­sen-Gusen, podob­nie jak w Dachau, prze­pro­wa­dzano eks­pe­ry­menty pseu­do­me­dyczne na zdro­wych więź­niach. Naj­bar­dziej nie­bez­pieczne zabiegi prze­pro­wa­dzał na rewi­rze (szpi­tal obo­zowy) dr Her­man Rich­ter z Linzu, lekarz w Gusen na prze­ło­mie lat 1940/1941. Przez Mau­thau­sen i jego liczne filie prze­szło około 210–250 tys. więź­niów, w tym co naj­mniej 5 tys. kobiet i kilka tysięcy dzieci41 z 39 naro­do­wo­ści42. Pola­ków było około 50 tys. Tak jak więź­niów Dachau mor­do­wano także w komo­rach gazo­wych Schloss Har­theim k. Linzu (Austria). W samym KL Mau­thau­sen i pod­le­głych mu podo­bo­zach Niemcy wymor­do­wali od 125–150 tys. ludzi. W 1945 r. KL Mau­thau­sen-Gusen liczył 56 podo­bo­zów43.

Utwo­rzony wio­sną 1940 r. pod­obóz Gusen I w Gór­nej Austrii był naj­więk­szą filią (Unter­kunft) nie­miec­kiego obozu kon­cen­tra­cyj­nego Mau­thau­sen, o spe­cjal­nym zaostrzo­nym rygo­rze, prze­zna­czo­nym do wynisz­cze­nia pol­skiej inte­li­gen­cji, w tym pol­skiego ducho­wień­stwa. Nazwa obozu Gusen wywo­dziła się od eks­plo­ato­wa­nego od dawna w tym miej­scu kamie­nio­łomu o tej samej nazwie. U wej­ścia do obozu stała kamienna, szara brama i biała tablica z czar­nymi lite­rami Kon­zen­tra­tion­sla­ger (ofi­cjalne otwar­cie nastą­piło 25 maja 1940 r.). Nad lite­rami była czarna tru­pia główka. Obóz Gusen, usy­tu­owany nad rzeczką Gusen w odle­gło­ści pię­ciu kilo­me­trów od obozu macie­rzy­stego, zacho­wał pewną odręb­ność. Od samego początku prze­zna­czony był do eks­ter­mi­na­cji pol­skiej inte­li­gen­cji i pol­skiego ducho­wień­stwa. Eses­mani nad­zo­ru­jący jego budowę nazy­wali go Ver­nich­tung­sla­ger für die polni­sche Intel­li­genz44. Nazy­wano go też „osta­tecz­nym roz­wią­za­niem”, a jedyne wyj­ście, jak mówił komen­dant nowo przy­by­łym więź­niom, pro­wa­dziło przez komin kre­ma­to­rium. Więk­szość więź­niów, w tym pol­scy duchowni, natych­miast po przy­by­ciu do obozu kie­ro­wana była do pracy nie­wol­ni­czej na odkrywkę do kamie­nio­łomu Kasten­ho­fen będą­cego w zarzą­dzie przed­się­bior­stwa Deut­sche Erd-und Ste­in­werke AG w kamie­nio­ło­mach Wie­ner Gra­ben. Pozo­stali więź­nio­wie pra­co­wali przy budo­wie bara­ków, urzą­dzeń sani­tar­nych, ulic obo­zo­wych, placu ape­lo­wego, sieci elek­trycz­nej i wodo­cią­go­wej, zno­sze­niu darni do budowy ale­jek obo­zo­wych, wzno­sili wieże straż­ni­cze itp. Wszyst­kie prace, nawet te naj­cięż­sze, były wyko­ny­wane ręcz­nie i zawsze bie­giem, przy szczu­ciu psami. W drew­nia­nych cho­da­kach, po kamien­nych scho­dach, więź­nio­wie nosili na bar­kach z kamie­nio­łomu Kasten­ho­fen do poło­żo­nego pięć­set metrów niżej, będą­cego w budo­wie obozu gra­ni­towe czter­dzie­sto-sześć­dzie­się­cio­ki­lo­gra­mowe kamie­nie. To była droga śmierci, gdyż pil­nu­jący kapo (czę­sto więź­nio­wie kry­mi­nalni) i eses­mani zaba­wiali się, popy­cha­jąc, bijąc drą­gami i szczu­jąc psami. Na czas pracy kamie­nio­łomy były oto­czone łań­cu­chem poste­run­ków tzw. Posten­kette. To komando, obok komanda budowy kolei Bahn­bau­kom­mando (kolej sze­ro­ko­to­rową z Gusen do St. Geo­r­gen zaczęto budo­wać w 1941 r.), było jed­nym z naj­cięż­szych komand robo­czych.

Praca w Aus­sen­kom­mando Sankt Geo­r­gen była ciężka: wygłod­niali więź­nio­wie, popę­dzani przez wach­ma­nów i kapo, budo­wali osie­dle dla ofi­ce­rów SS. Wielu häftlingów padło już przy fun­da­men­tach, wielu się zała­mało pod cię­ża­rem cegieł, wielu zaro­biło się na śmierć przy wap­nie czy beto­nie45.

Tylko karna kom­pa­nia była strasz­niej­szym miej­scem pracy. Pierw­sze trans­porty Pola­ków i pol­skich księży przy­były do Gusen w marcu i kwiet­niu 1940 r. mię­dzy innymi z KL Buchen­wald i z Dachau 25 maja 1940 r. W trans­por­cie z Dachau 2 sierp­nia 1940 r. z grupą tysiąca pol­skich więź­niów przy­wie­ziono 150 pol­skich duchow­nych. Do grud­nia 1940 r. zamor­do­wano 50 z nich46.

W sys­te­mie obo­zów Mau­thau­sen (podo­bozy: Gusen I, Gusen II i Gusen III) Polacy sta­no­wili naj­więk­szą grupę naro­dową. W latach 1940–1945 w obo­zie zgi­nął co czwarty z wię­zio­nych. Tylko mię­dzy czerw­cem a grud­niem 1940 r. zabito około 1800 więź­niów47. Przez Gusen I prze­szło około 75 tys. więź­niów, z któ­rych nie­mal połowę – 34 tys. – sta­no­wili Polacy (zamor­do­wano 27 tys.)48. Wyczer­pu­jąca praca nie­wol­ni­cza w kamie­nio­ło­mach, głód, zimno, wszech­obecny brud dawały się więź­niom mocno we znaki. Praca w Gusen trwała od dzie­się­ciu do dwu­na­stu godzin, zimą osiem godzin. Niemcy, wyko­rzy­stu­jąc nie­wol­ni­czą pracę więź­niów, wie­dzieli, że z wycień­cze­nia umrą w ciągu trzech–sze­ściu mie­sięcy, dla­tego braki uzu­peł­niali nowymi trans­por­tami. Setki sła­bych i cho­rych zabito pod­czas tzw. akcji kąpie­lo­wych – o tym także pisze świa­dek Nogaj. Mor­do­wano rów­nież za pomocą śmier­tel­nych zastrzy­ków – albo w samo serce, albo dożyl­nie. Począt­kowo obóz w Gusen nie miał wła­snego kre­ma­to­rium i szpi­tala obo­zo­wego, ciała zmar­łych wywo­żono do kre­ma­to­rium w Mau­thau­sen. Na porządku dzien­nym były liczne wypadki więź­niów przy pracy, umie­rali też z powodu roz­prze­strze­nia­ją­cych się róż­nych cho­rób, na przy­kład epi­de­mii tyfusu, dla­tego wybu­do­wano w Gusen szpi­tal obo­zowy zwany rewi­rem, a w jego sąsiedz­twie kre­ma­to­rium. Śmier­tel­ność była tak wysoka, że nie­kiedy dzien­nie spa­lano do 120 ciał. Począt­kowo leka­rzom więź­niom nie pozwo­lono leczyć w obo­zowych szpi­talach, kie­ro­wano ich do róż­nych naj­cięż­szych prac. W oba­wie przed epi­de­mią tyfusu komen­dan­tura Mau­thau­sen w roku 1941 posta­no­wiła powięk­szyć per­so­nel medyczny i do obo­zo­wego szpi­tala w Gusen przy­dzie­leni zostali więź­nio­wie z wykształ­ce­niem medycz­nym. Do pracy w rewi­rze skie­ro­wano także pol­skich leka­rzy. Wśród nich byli dr Antoni Gościń­ski, dr Feliks Kamiń­ski, dr Adam Konieczny, doc. Fran­ci­szek Ada­ma­nis, dr Wła­dy­sław Cza­pliń­ski49 i inni, któ­rzy wszel­kimi spo­so­bami rato­wali cho­rych więź­niów.

O pol­skich leka­rzach z uzna­niem pisze także Nogaj:

dr Antoni Gościń­ski, dr Feliks Kamiń­ski, dr Adam Konieczny50, doc. Fran­ci­szek Ada­ma­nis51 i inni wszel­kimi spo­so­bami, w tych bez­na­dziej­nych obo­zo­wych warun­kach, nio­są­cych pomoc, rato­wali życie innych współ­więź­niów, czę­sto za cenę wła­snego52.

Także pisa­rze rewi­rowi Polacy mieli duże zasługi w rato­wa­niu cho­rych więź­niów. Dzięki ich współ­dzia­ła­niu z leka­rzami było moż­liwe przyj­mo­wa­nie do rewiru jako cho­rych więź­niów prze­zna­czo­nych do eks­ter­mi­na­cji lub selek­cji poprzez zamianę kart cho­rych i zmar­łych. W tych bez­na­dziej­nych warun­kach eks­ter­mi­na­cji więź­niów w obo­zie w Gusen wśród pol­skich więź­niów świec­kich i kapła­nów ufor­mo­wał się tajny „Ruch Oporu”. Dzięki niemu, a także sztuce (poezji53, muzyce – chór obo­zowy stwo­rzony przez Szo­piń­skiego), więź­nio­wie mieli nadzieję prze­trwa­nia i zacho­wa­nie czło­wie­czeń­stwa54. Tade­usz Milke z Płocka i Wła­dy­sław Gębik z Olsz­tyna z pomocą innych więź­niów robili kostki (200 sztuk), małe urny, w które wsy­py­wali pro­chy zamor­do­wa­nych i spa­lo­nych pol­skich więź­niów. Po woj­nie ci, któ­rzy prze­żyli, przy­wieźli je do Pol­ski i z kostek-urn powstały trzy różańce. W tym mię­dzy­na­ro­do­wym ruchu oporu pol­scy więź­nio­wie byli świet­nie zor­ga­ni­zo­wani, „szli” w pierw­szych sze­re­gach wal­czą­cych czy to o dodat­kowe racje żyw­no­ściowe dla cier­pią­cych głód, rato­wa­nie życia, czy o oca­le­nie ska­za­nych na karę śmierci, czy zamianę pracy na lżej­szą, czy o uzu­peł­nie­niem odzieży55. W ruchu oporu dzia­łał także Sta­ni­sław Nogaj, będąc prze­wod­ni­czą­cym Mię­dzy­na­ro­do­wego Komi­tetu Ruchu Oporu w Gusen, współ­pra­co­wał z leka­rzami, m.in. Anto­nim Gościń­skim, rato­wał życie więź­niom, np. ska­za­nym na zagra­ża­jące życiu doświad­cze­nia pseu­do­me­dyczne56.

* * *

Czy­tel­nik za Sta­ni­sła­wem Noga­jem prze­kra­cza bramę obo­zową Gusen, wcho­dzi na jego teren i obok tych, któ­rzy mor­dują, widzi więź­niów, obok cier­pie­nia – miłość, bra­ter­stwo, wza­jemną pomoc. Obok spraw mar­ty­ro­lo­gicz­nych Nogaj poprzez suge­stywne obrazy i opisy przed­sta­wia codzienne życie obo­zowe z całą jego egzo­tyką. Sta­ni­sław Grze­siuk57, wię­zień Mau­thau­sen-Gusen, cytuje jego słowa:

Ci, któ­rzy nie byli sami w obo­zie, niech nie sądzą tych, któ­rzy tam prze­by­wali […] co może powie­dzieć o życiu w obo­zie ten, który tam nie był? Gotów jest sądzić każ­dego za jego poszcze­gólny czyn, nie zda­jąc sobie sprawy z warun­ków ogól­nych i zwie­rzę­cych walki o byt. Nie­je­den z więź­niów ban­dy­tów cie­szył się na wol­no­ści sza­cun­kiem i powa­ża­niem jako dobry, kul­tu­ralny czło­wiek, i gdyby nie dostał się do obozu, byłby takim przez całe życie. Ci, co nie byli w obo­zie, gdy im opo­wiada ktoś, albo czy­tają coś o obo­zie – niech powstrzy­mają się od wyda­wa­nia swego sądu o ludziach i wypad­kach, bo sądem swym skrzyw­dzić mogą tych ludzi58.

W rela­cjach z pobytu w Gusen Nogaj nie broni swo­ich wybo­rów, uza­sad­nia je walką o prze­trwa­nie albo swoje, albo innych więź­niów, co znaj­du­jemy w Pamięt­niku….: „Od pierw­szego nie­mal dnia pobytu w Gusen sta­ra­łem się zdo­być taką pozy­cję, by rato­wać sie­bie i w miarę moż­li­wo­ści poma­gać współ­to­wa­rzy­szom”59. Sta­rał się być obiek­tywny i uczciwy w sto­sunku do sie­bie i dla­tego przy­ta­cza także fakty oso­bi­ście mu nie­miłe:

Zaraz w pierw­szym dniu mojego pobytu w Gusen, i ja zna­la­złem się w gru­pie „pro­mi­nen­tów”, czyli wład­ców, jako ofi­cjalny tłu­macz przy sztu­bo­wym Koke­schu. Sta­no­wi­sko tłu­macza było dość intratne, róż­niło się bar­dzo od takiego samego sta­no­wi­ska w Dachau. […] W Gusen tłu­maczowi pła­cono dodat­kami żyw­no­ścio­wymi, uprzy­wi­le­jo­wa­nym lego­wi­skiem, zwol­nie­niem od wszel­kich prac na bloku, dodat­ko­wym przy­dzia­łem mydła, papie­ro­sów i innych rze­czy, znaj­du­ją­cych się w posia­da­niu sztu­bo­wego. […]. Pierw­szy raz wstyd mi było przy­jąć dodat­kowe por­cje. Zda­wa­łem sobie sprawę z faktu, że okra­dam ogół60.

Traf­nie zauważa Antoni Kępiń­ski, pol­ski psy­chia­tra zaj­mu­jący się m.in. bada­niem „zespołu poura­zo­wego obozu kon­cen­tra­cyj­nego” – KZ syn­dromu:

Więk­szość byłych więź­niów i auto­rów zaj­mu­ją­cych się tym zagad­nie­niem jest zgodna co do tego, że o prze­trwa­niu decy­do­wała chęć prze­ży­cia, wiara, że obóz nie będzie trwać wiecz­nie, moż­ność opar­cia się na kole­gach i przy­ja­cio­łach. Czło­wiek, który się zała­mał, zwy­kle ginął […]. Wydaje się oczy­wi­ste, że w życiu obo­zo­wym nie można było sto­so­wać norm postę­po­wa­nia obo­wią­zu­ją­cych w życiu nor­mal­nym, stąd trud­ność oceny moral­nej, zwłasz­cza dla tych, któ­rzy sami obozu nie prze­żyli. […] Do cech ludz­kich istot­nych dla prze­ży­cia obo­zo­wego nale­żała zdol­ność wewnętrz­nego prze­ciw­sta­wie­nia się temu, co się wokół działo […], przez przy­jaźń, pomoc współwięź­niów, próby orga­ni­zo­wa­nia życia innego niż obo­zowe. Był to jedyny spo­sób wyrwa­nia się spod auto­ma­ty­zmu życia obo­zo­wego. […] Czło­wiek, który nie potra­fił mu się prze­ciw­sta­wić, zwal­czyć swego głodu, panicz­nego lęku, znieść bólu, myśleć choćby przez chwilę o czymś innym […] sam sie­bie ska­zy­wał na zagładę. Sta­wał się bez­wol­nym orga­ni­zmem auto­ma­tycz­nie wal­czą­cym o zacho­wa­nie życia, szybko tra­cił sily i zmie­niał się w „muzuł­ma­nina”. […] Zdol­ność pla­no­wa­nia wyboru decy­zji i celo­wej aktyw­no­ści two­rzyła się przede wszyst­kim w gru­pie. Wię­zień sam czuł się bez­silny, w gru­pie towa­rzy­szy nabie­rał wiary w sie­bie […] gdy wię­zień, wsparty przez towa­rzy­szy, nie czuł się zmiaż­dżony obo­zową machiną i miał na tyle siły, by się jej prze­ciw­sta­wić61.

Autor Gusen. Pamięt­nik dzien­ni­ka­rza prze­trwał obóz, by być świad­kiem nie­miec­kich zbrodni, by być świad­kiem w pro­ce­sach norym­ber­skich62, a jego świa­dec­two się liczy. Także dzięki niemu możemy sobie wyobra­zić życie w obo­zie, pośród tych, któ­rzy zabi­jali, i tych, któ­rzy rato­wali innych. Prze­ży­wał wyroki śmieci wyko­ny­wane w Mau­thau­sen-Gusen na nie­let­nich więź­niach:

Przy maso­wych egze­ku­cjach roz­strze­li­wano po czte­rech, reszta ocze­ki­wała swo­jej kolejki bez buntu i szem­ra­nia, obna­ża­jąc górną część ciała, by strzały nie znisz­czyły cen­nej odzieży. Nie­spo­koj­nie zacho­wy­wali się zwy­kle chłopcy 13-to i 15-letni, któ­rych mor­do­wano także. Takie dzie­ciaki mor­do­wał z roz­ko­szą Seidler. Oboźny albo kapo kre­ma­to­rium musiał chłopca przy­trzy­mać albo powa­lić na zie­mię, wów­czas pod­cho­dził Seidler z rewol­we­rem w ręce i strze­lał63.

Nato­miast, nie­za­leż­nie od oceny postawy pol­skich duchow­nych, w Dachau i w Gusen Sta­ni­sław Nogaj wie­lo­krot­nie sta­wał nie tylko – jak już wspo­mnia­łam – w obro­nie więź­nia świec­kiego, ale także pol­skiego kapłana, za co był bity i w inny spo­sób karany:

W Gusen blo­kowy Mar­tick zbił mię, gdyż wystą­pi­łem w obro­nie więź­niów z mojego bloku (16-go), nad któ­rymi on się znę­cał. Dosta­łem rów­nież drą­giem od „kapy” Adama, gdy pró­bo­wa­łem bro­nić księ­dza kano­nika Putza64. Zbił mnie Hein­rich Roth, gdy z roz­kazu rapportführera Isen­berga dopo­mi­na­łem się o przy­ję­cie na izbę cho­rych, ciężko cho­rego księ­dza Gla­bi­sza65. Z tym Rothem mia­łem czę­ściej zatargi, gdyż czę­sto pró­bo­wa­łem cho­rych prze­my­cić do rewiru. Bicia po twa­rzy i kop­nięć ode­bra­łem od niego nie­zli­czoną ilość66.

Nie­wąt­pli­wie prze­kaz Sta­ni­sława Nogaja, autora wspo­mnień Gusen. Pamięt­nik dzien­ni­ka­rza, więź­nia-świadka nie­miec­kich zbrodni doko­na­nych w nie­miec­kich obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych Dachau i Gusen I w latach 1940–1945, także dzi­siaj sta­nowi istotne uzu­peł­nie­nie i pogłę­bie­nie fak­to­gra­fii doty­czą­cej funk­cjo­no­wa­nia nie­miec­kich obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych, zakła­da­nych przez wła­dze Trze­ciej Rze­szy na tere­nie Nie­miec i kra­jów oku­po­wa­nych w latach 1933–1945, a także pogłębi wie­dzę o szcze­gól­nej eks­ter­mi­na­cji Pola­ków w KL Mau­thau­sen-Gusen. Z całą pew­no­ścią jest także waż­nym dowo­dem potwier­dza­ją­cym nie­miec­kie zbrod­nie na oby­wa­te­lach pod­bi­tych przez Niemcy kra­jów Europy, w tym Pol­ski, która w latach 1939–1945 ponio­sła nie­wy­obra­żalne straty ludz­kie i gospo­dar­cze67. W czę­ści doty­czą­cej Gusen jest wiele cie­ka­wych wąt­ków, do zapo­zna­nia się z któ­rymi pozo­sta­wiam czy­tel­nika, a które poprzez język lite­racki autora pozwa­lają głę­biej poznać funk­cjo­no­wa­nie tej nie­miec­kiej „fabryki śmierci” prze­zna­czo­nej do eli­mi­na­cji prze­ciw­nika. Do cie­ka­wych wąt­ków zawar­tych w pamięt­niku – jak już wspo­mnia­łam wyżej – należą te, w któ­rych Sta­ni­sław Nogaj staje w spo­sób zde­cy­do­wany, z nara­że­niem wła­snego życia, w obro­nie innych współ­więź­niów – a jego sta­now­czość, deter­mi­na­cja i odwaga musiały budzić podziw nie tylko wśród nich.

Ostat­nie czę­ści pamięt­nika to sytu­acje i zda­rze­nia zwią­zane z kon­kret­nymi oso­bami obozu Gusen.

Gusen. Pamięt­nik dzien­ni­ka­rza urywa się nie­spo­dzie­wa­nie takim frag­men­tem:

O roli Józefa Sob­czaka dowie­dzieli się Kokesch i inni „starsi” bloku dopiero po uśmier­ce­niu Mysia i oca­le­niu Nowic­kiego. Los Sob­czaka był prze­są­dzony. Z bloku 16 został on prze­nie­siony do bloku 14, gdzie musiał pra­co­wać w kamie­nio­ło­mie „Kasten­ho­fen” z któ­rego po kilku dniach przy­nie­siono go nie­ży­wego.

Nato­miast o samym wyzwo­le­niu obozu 5 maja 1945 r. przez amię ame­ry­kań­ską i dro­dze powrot­nej do Pol­ski pisze w czę­ści czwar­tej roz­działu pierw­szego Gusen… Gusen…

Sta­ni­sław Nogaj 5 maja 1945 r. docze­kał wyzwo­le­nia, wró­cił do Pol­ski, do Kato­wic, zabrał ze sobą prze­cho­wane notatki i publi­ko­wał w odcin­kach w „Robot­niku Kujaw­skim” w Ino­wro­cła­wiu i „Gło­sie Wiel­ko­pol­skim” w Pozna­niu. W Archi­wum Sta­ni­sława Dobo­sie­wi­cza, więź­nia Gusen, są notatki Sta­ni­sława Nogaja nie­pu­bli­ko­wane w Gusen. Pamięt­nik dzien­ni­ka­rza.

***

Gusen zostało wyzwo­lone przez woj­ska ame­ry­kań­skie 5 maja 1945 r. Tego samego dnia pol­scy więź­nio­wie na beto­nową latar­nię-szu­bie­nicę wcią­gnęli biało-czer­woną flagę i odśpie­wali hymn naro­dowy oraz Rotę. Byli wolni. Z doko­na­nego pod­czas wie­czor­nego apelu obli­cze­nia wyni­kało, że 4 maja 1945 r. w obo­zie było ok. 21 tys. więź­niów. Stan fizyczny wielu z nich – rezul­tat warun­ków panu­ją­cych w obo­zach – był tra­giczny. Nie­któ­rzy więź­nio­wie doko­ny­wali samo­są­dów – roz­pra­wiali się ze zbrod­nia­rzami (eses­ma­nami, kapo).

6 maja 1945 r. ukon­sty­tu­ował się Komi­tet Pol­ski, któ­rego pro­gram dzia­ła­nia zakła­dał opiekę nad byłymi więź­niami naro­do­wo­ści pol­skiej aż do chwili ich wyjazdu oraz przy­go­to­wa­nia do tego wyjazdu. Jed­no­cze­śnie pod­jęto sta­ra­nia o nawią­za­nie kon­taktu z Mię­dzy­na­ro­do­wym Czer­wo­nym Krzy­żem. Zaczął uka­zy­wać się „Pol­ski Biu­le­tyn Pra­sowy”. Więź­niów zmar­łych, któ­rych nie zdą­żono spa­lić w pie­cach kre­ma­to­rium, po wyzwo­le­niu obozu pocho­wano w Gusen. O licz­bie zmar­łych świad­czyły dzie­siątki bia­łych krzyży. Po dzie­się­ciu latach wła­dze Austrii zli­kwi­do­wały cmen­tarz, który został prze­nie­siony do utwo­rzo­nego Miej­sca Pamięci Mau­thau­sen. Latem 1945 r. teren daw­nego obozu Gusen zajęły sowiec­kie wła­dze oku­pa­cyjne; w 1955 r. opu­ściły Austrię. W Gusen w latach sześć­dzie­sią­tych XX w. zbu­rzono pozo­sta­ło­ści po obo­zie. Obec­nie w miej­scu obozu Gusen I, gdzie w latach 1940–1945 zamor­do­wano tysiące więź­niów, także Pola­ków, znaj­duje się osie­dle dom­ków jed­no­ro­dzin­nych. Jedy­nym zna­kiem, że zgi­nęło tutaj 27 tys. Pola­ków, jest nie­wielki kamień. Poza tym zacho­wał się mały skra­wek ziemi, na któ­rym stało kre­ma­to­rium. Brama Jour­hausu pro­wa­dząca do obozu Gusen I z napi­sem Arbeit macht frei jest czę­ścią pry­wat­nej willi w mie­ście. Cmen­tarz z bia­łymi krzy­żami, posta­wio­nymi przez Ame­ry­ka­nów po wyzwo­le­niu obozu, także zli­kwi­do­wano. Pozo­stały tylko zdję­cia68.

***

Wszel­kie ślady po ist­nie­ją­cym tutaj obo­zie dalej by zani­kały, gdyby nie byli więź­nio­wie z Pol­ski, Fran­cji czy Bel­gii i ich rodziny. Dzięki ich nie­ustę­pli­wo­ści udało się zapo­biec prze­nie­sie­niu z Gusen do Mau­thau­sen pieca kre­ma­to­ryj­nego i wybu­do­wa­nia w tym miej­scu domów miesz­kal­nych. Dziś przy ul. Geo­r­ger­strasse 6, stoi Monu­ment – Cre­ma­to­rium KZ Gusen-Mau­thau­sen. W 1960 r. byli wło­scy więź­nio­wie roz­po­częli z wła­dzami gminy nego­cja­cje w celu naby­cia jed­nej z par­celi, na któ­rej zacho­wały się pozo­sta­ło­ści kre­ma­to­rium. Zaku­pili tę działkę i prze­ka­zali wła­dzom gminy, która w 1961 r. zatwier­dziła usta­no­wie­nie miej­sca pamięci po obo­zie w Gusen. W latach 1961–1965 ze skła­dek wło­skich, fran­cu­skich, bel­gij­skich i luk­sem­bur­skich więź­niów, któ­rzy utwo­rzyli Komi­tet Gusen, sfi­nan­so­wano budowę Memo­riału Gusen. Wznie­siono go wokół zacho­wa­nego pieca kre­ma­to­ryj­nego, a uro­czy­ste otwar­cie miało miej­sce 8 maja 1965 r. Od 1997 r. odpo­wie­dzial­ność za ochronę i utrzy­ma­nie Memo­riału Gusen prze­jęło austriac­kie Fede­ralne Mini­ster­stwo Spraw Wewnętrz­nych. W 2004 r. otwarto stałą eks­po­zy­cję doty­czącą obozu Gusen. Nie­stety, w 2016 r. Austriacy roz­po­częli dal­szą dewa­sta­cję terenu daw­nego placu ape­lo­wego. W tej sytu­acji w czerwcu 2016 r. przed­sta­wi­ciele śro­do­wisk pie­lę­gnu­ją­cych pamięć o ofia­rach dru­giej wojny świa­to­wej zażą­dali od władz Austrii zaprze­sta­nia nisz­cze­nia pozo­sta­ło­ści po KL Gusen. O zacho­wa­nie tego miej­sca upo­mniało się także pol­skie Mini­ster­stwo Kul­tury i Dzie­dzic­twa Naro­do­wego oraz Mini­ster­stwo Spraw Zagra­nicz­nych. Pamięć o pol­skich więź­niach Mau­thau­sen-Gusen jest kul­ty­wo­wana przez sto­wa­rzy­sze­nia, jak rów­nież przez insty­tu­cje pań­stwowe, a wśród nich: Klub Byłych Więź­niów Poli­tycz­nych Obozu Kon­cen­tra­cyj­nego Mau­thau­sen-Gusen z sie­dzibą w War­sza­wie, Sto­wa­rzy­sze­nie Rodzin Pol­skich Ofiar Obo­zów Kon­cen­tra­cyj­nych z sie­dzibą w Pozna­niu, Fun­da­cję „Pol­sko-Nie­miec­kie Pojed­na­nie”, Amba­sadę RP w Wied­niu, jak rów­nież przez Komi­tet Pamięci Gusen na czele z jego prze­wod­ni­czącą Mar­thą Gam­mer z Sankt Gal­len (Górna Austria). Mar­tha Gam­mer i Rudolf H. Haum­sch­mied, oby­wa­tele Austrii, od wielu lat współ­pra­cują z Cen­tralą IPN w War­sza­wie oraz Oddzia­łem IPN w Pozna­niu w zakre­sie upa­mięt­nie­nia Pola­ków – więź­niów nie­miec­kich obo­zów kon­cen­tra­cyj­nych na tere­nie Austrii. W przy­padku Mau­thau­sen mate­rialne dowody ist­nie­nia obozu zostały zacho­wane. Pozo­stał plac ape­lowy, baraki, gra­ni­towy mur z wie­życz­kami war­tow­ni­czymi, kre­ma­to­rium, komory gazowe, a także „schody śmierci” ze 186 stop­niami pro­wa­dzą­cymi do kamie­nio­ło­mów. Na tere­nie Muzeum Mau­thau­sen pol­skich więź­niów i ofiary upa­mięt­nia Pol­skie Miej­sce Pamięci. Na kamien­nym bloku pol­skiego pomnika wyryto napis: „W tym obo­zie zagłady w latach 1939–1945 śmier­cią męczeń­ską z rąk zbrod­nia­rzy hitle­row­skich zgi­nęło 30 203 Pola­ków. Wieczna chwała ich pamięci! Rodacy, Mau­thau­sen, maj 1955 r.”. Przed bramą obo­zową stoi pomnik ku czci Pola­ków zamor­do­wa­nych w obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych na tere­nie Austrii. Wyryty na nim tekst brzmi: „W hoł­dzie patrio­tom pol­skim pomor­do­wa­nym przez hitle­row­ców 1939–1945”. Prze­cho­dząc przez obo­zową bramę Mau­thau­sen, po pra­wej stro­nie widzimy tzw. ścianę pła­czu. Dziś na tym murze zawie­szo­nych jest wiele tablic upa­mięt­niających ofiary róż­nych naro­do­wo­ści. Tablica umiej­sco­wiona w rogu muru, poświę­cona pol­skim więź­niom, infor­muje o Pola­kach zamor­do­wa­nych w obo­zie: „W hoł­dzie 30 203 Pola­kom zamor­do­wa­nym w obo­zie kon­cen­tra­cyj­nym Mau­thau­sen i jego podobo­zach. Cześć ich pamięci”. Kolejna tablica oddaje hołd obo­zo­wym leka­rzom – Pola­kowi Wła­dy­sła­wowi Cza­pliń­skiemu i Cze­chowi prof. Józe­fowi Pod­la­sze. Jest także tablica upa­mięt­niająca pol­skich har­ce­rzy – więź­niów Mau­thau­sen-Gusen: „Pamięci har­ce­rzy pol­skich zamor­do­wa­nych w hitle­row­skich obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych Mau­thau­sen-Gusen oraz filiach tych obo­zów w latach 1940–1945. Czu­waj! Maj 1990. Har­ce­rze z kraju i zagra­nicy”. Ostat­nia z tablic znaj­du­jąca się na „ścia­nie pła­czu” poświę­cona jest Pola­kom, któ­rzy ponie­śli śmierć, ratu­jąc innych. W pierw­szym baraku po pra­wej stro­nie urzą­dzono z kolei izbę pamięci, w któ­rej znaj­duje się tablica z napi­sami w języ­kach pol­skim i nie­miec­kim: „W tym obo­zie zagłady w latach 1939–1945 zgi­nęło męczeń­ską śmier­cią z rąk hitle­row­skich zbrod­nia­rzy 30 203 Pola­ków. Wieczna chwała ich pamięci!”. W dru­gim pomiesz­cze­niu jest kaplica, a wewnątrz wiszą trzy obrazy nama­lo­wane przez pol­skiego mala­rza Jana Molę. Na zewnętrz­nej ścia­nie baraku zawie­szony jest duży drew­niany krzyż z napi­sem: Zum Geden­ken an die Opfer. Papst Johan­nes Paul II, 26.6.1988 (Pamięci ofiar. Papież Jan Paweł II, 26.6.1988). Przed bramą obo­zową znaj­duje się pomnik ku czci Pola­ków zamor­do­wa­nych w obo­zach kon­cen­tra­cyj­nych na tere­nie Austrii. W samym Mau­thau­sen, na placu przed urzę­dem mia­sta, posta­wiono pomnik przed­sta­wia­jący sarenkę – wyrzeź­bioną z gra­nitu kamie­nio­ło­mów Gusen przez pol­skiego więź­nia tegoż obozu Sta­ni­sława Krze­ko­tow­skiego (1921–1996). Sarenka została wyko­nana w 1943 r. na zle­ce­nie komen­danta obozu Franza Zie­re­isa i miała być poda­run­kiem do ogrodu Adolfa Hitlera. Być może to zle­ce­nie pol­skiemu więź­niowi ura­to­wało życie. Obok rzeźby sarenki znaj­duje się tablica poświę­cona Sta­ni­sła­wowi Krze­ko­tow­skiemu. Autor rzeźby docze­kał wyzwo­le­nia 5 maja 1945 r., po woj­nie wró­cił do rodzin­nego mia­sta Pozna­nia. Na Sta­rym Rynku w Płocku stoi z kolei ławeczka – pomnik upa­mięt­nia­jący jego miesz­kańca Wacława Mil­kego, jed­nego z twór­ców „Żywego Różańca” i „Różań­ców z Gusen”.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki