Heritologia. Pokusa miejsca. Przeszłość i przyszłość miast ebook

Jacek Purchla — Powrót Josepha Rykwerta

— Powrót Jose­pha Rykwerta

Jacek Pur­chla

Pro­fe­sor Joseph Rykwert to dziś nie tylko jeden z naj­wy­bit­niej­szych histo­ry­ków i kry­ty­ków archi­tek­tury, ale przede wszyst­kim kla­syk świa­to­wej „urba­no­lo­gii”. Jego książki wpi­sują się w naj­lep­szą tra­dy­cję anglo­sa­skiej myśli o feno­me­nie mia­sta jako o fascy­nu­ją­cym wyzwa­niu inte­lek­tu­al­nym. Już za sprawą jed­nego z pierw­szych dzieł, The Idea of a Town z roku 1963, Joseph Rykwert tra­fił do grona naj­wy­bit­niej­szych przed­sta­wi­cieli gatunku obok Lewisa Mum­forda, Sig­frieda Gie­diona, Kevina Lyn­cha czy Petera Halla, któ­rzy pod poję­ciem mia­sta rozu­mieli nie tylko formę i aktu­al­nie wypeł­niane funk­cje, ale także idee i war­to­ści, jakie ludzie z nim łączą. Dla Rykwerta mia­sta – zwier­cia­dła cywi­li­za­cji – są zarówno owo­cem wie­lo­wie­ko­wego nawar­stwia­nia się kul­tur, idei i war­to­ści, jak i „pro­duk­tem” skom­pli­ko­wa­nych pro­ce­sów spo­łecz­nych. Trzeba też koniecz­nie dodać za Sophie Lang, że: „mia­sta nie są przy­pad­kiem, mia­sta są kon­cep­cją wyż­szego rzędu”. To wła­śnie Joseph Rykwert w swoim pio­nier­skim dziele The Idea of a Town wyka­zał, że mia­sta sta­ro­żytne były przede wszyst­kim wzor­cami sym­bo­licz­nymi poj­mo­wa­nymi w wymia­rze mitycz­nym i rytu­al­nym. Dora­bia­nie im jakiej­kol­wiek racjo­nal­nej lub prag­ma­tycz­nej filo­zo­fii jest bez­u­ży­teczne.

Od cza­sów Pla­tona i Witru­wiu­sza dąże­niu do prawdy, dobra i piękna towa­rzy­szy myśle­nie o ide­al­nej orga­ni­za­cji i kom­po­zy­cji mia­sta. Czy mia­sto – a zwłasz­cza wiel­kie mia­sto – może być dzie­łem sztuki? Z tym pyta­niem, na które szu­kano odpo­wie­dzi już w wieku XIX, w Poku­sie miej­sca pró­buje rów­nież zmie­rzyć się Joseph Rykwert! Wiek XIX – epoka pary i elek­trycz­no­ści, indu­stria­li­za­cji i kolei żela­znej – był wie­kiem żywio­ło­wej urba­ni­za­cji, ale też kry­zysu mia­sta. Stąd było to stu­le­cie kolej­nych uto­pii – przede wszyst­kim uto­pii spo­łecz­nych w rodzaju Har­mo­nii Roberta Owena, falan­ste­rów Char­lesa Fouriera czy wresz­cie pomy­słu mia­sta-ogrodu Ebe­ne­zera Howarda. Nie o uto­piach jed­nak myślę, choć z taką eru­dy­cją i tak intry­gu­jąco pisze o nich Rykwert.

Wiek XIX był może przede wszyst­kim wie­kiem histo­ry­zmu. To histo­ryzm z jego kul­tem prze­szło­ści nie tylko stał się kanwą do swo­istego „odkry­wa­nia”, „odsła­nia­nia” i rein­ter­pre­ta­cji dzie­dzic­twa kul­tu­ro­wego miast euro­pej­skich, ale i fun­da­men­tem wiel­kiej kre­acji urba­ni­stycz­nej, któ­rej kamie­niami milo­wymi oka­zały się mię­dzy innymi: Mona­chium cza­sów Ludwika I, haus­sman­ni­za­cja Paryża epoki Napo­le­ona III, Bar­ce­lona Ilde­fonsa Cerdy czy wresz­cie wie­deń­ska Ring­strasse – ten swo­isty Gesamt­kun­stwerk w skali wiel­kiego mia­sta. W tym sen­sie odpo­wiedź na pyta­nie o mia­sto jako dzieło sztuki powinna być twier­dząca. Zwłasz­cza doświad­cze­nie Wied­nia – wiel­kiego labo­ra­to­rium prak­tyki urba­ni­stycz­nej histo­ry­zmu i moder­ni­zmu pozwala zro­zu­mieć rolę mece­natu publicz­nego i innych tak zwa­nych con­di­tions of excel­lence, dzięki któ­rym cen­trum nad­du­naj­skiej metro­po­lii jest dziś tak prze­ko­nu­jącą kre­acją arty­styczną, dzie­łem sztuki i pomni­kiem epoki cesa­rza Fran­ciszka Józefa I. Wie­deń prze­łomu XIX i XX wieku był rów­no­cze­śnie miej­scem naro­dzin nowo­cze­snej myśli urba­ni­stycz­nej. Tam w roku 1889 uka­zała się gło­śna książka Camilla Sit­tego Der Städtebau nach seinen künstlerischen Grundsätzen. Książka ta stała się swo­istym mani­fe­stem myśle­nia o kre­acji prze­strzeni miej­skiej w kate­go­riach arty­stycz­nych. Była też próbą – zapewne bar­dzo ide­ali­styczną – prze­ciw­sta­wie­nia się nega­tyw­nym zja­wi­skom wiel­kiej, żywio­ło­wej urba­ni­za­cji. Bo roz­wój miast roz­pięty jest pomię­dzy bie­gu­nami świa­do­mej kre­acji a spon­ta­nicz­nych pro­ce­sów wzro­stu, któ­rego sym­bo­lami stać się miały w XX wieku zarówno dra­pa­cze chmur Man­hat­tanu, jak i fawele Mek­syku.

Czy Pokusa miej­sca Jose­pha Rykwerta, która uka­zała się pod ory­gi­nal­nym tytu­łem The Seduc­tion of Place. The History and Future of the City, jest książką na miarę Der Städtebau Camilla Sit­tego? Nie ulega wąt­pli­wo­ści, iż Rykwert pod­jął się odpo­wie­dzi na pyta­nie, jak dzi­siaj kre­ować war­to­ściową prze­strzeń i archi­tek­turę wiel­kich miast. Szyb­kie prze­obra­że­nia kra­jo­brazu kul­tu­ro­wego współ­cze­snych miast, nie­rzadko powo­du­jące jego degra­da­cję, to rezul­tat postę­pu­ją­cej gwał­tow­nie od lat sie­dem­dzie­sią­tych XX wieku libe­ra­li­za­cji rynku i decen­tra­li­za­cji. Skala i zło­żo­ność mia­sta już dawno wymu­siły kom­plek­sowe widze­nie jego prze­strzeni kul­tu­ro­wej. Pół wieku temu uka­zało się pio­nier­skie dzieło Kevina Lyn­cha Obraz mia­sta (1960), w któ­rym poja­wiło się kla­syczne już dzi­siaj poję­cie Urban Land­scape. Rok póź­niej Gor­don Cul­len w książce The Con­cise Town­scape posłu­gi­wał się już poję­ciem Town­scape i sta­nął na czele ruchu obroń­ców kra­jo­brazu miej­skiego (Town­scape move­ment). Prze­cho­dze­nie od snu o mie­ście ide­al­nym do myśle­nia w kate­go­riach kra­jo­brazu kul­tu­ro­wego pozwo­liło odczy­ty­wać mia­sto nie tylko w wymia­rze funk­cjo­nal­nym, ale rów­nież arty­stycz­nym – jako dzieło sztuki.

W swoim myśle­niu o jako­ści prze­strzeni, o mecha­ni­zmach jej kre­acji i zarzą­dza­nia nią Joseph Rykwert idzie o krok dalej. Bo mia­sto to przede wszyst­kim żywy orga­nizm! Miarą roz­woju miast jest szyb­kość i zło­żo­ność zmian, jakim pod­le­gają. Współ­cze­sne pro­cesy urba­ni­za­cyjne cha­rak­te­ry­zuje nie­spo­ty­kana wcze­śniej dyna­mika i skala wzro­stu. Połowa lud­no­ści świata, a więc 3,5 miliarda żyje w mia­stach. Według pro­gnoz Banku Świa­to­wego do roku 2030 poja­wią się 2 miliardy nowych miesz­kań­ców miast. Już dzi­siaj 80 pro­cent popu­la­cji miast sta­no­wią przy­by­sze, co spra­wia, że miesz­kań­ców inte­gruje jedy­nie miej­sce, a nie ludzie.

Kry­zys este­tyczny naszych cza­sów, wywo­ły­wany przez żywio­łowe pro­cesy zmiany – kwe­stia róż­ni­co­wa­nia i ujed­no­li­ca­nia – jest syn­dro­mem glo­bal­nym. W jego obli­czu ochrona miast oka­zuje się szcze­gól­nie trudna, jako że war­to­ści dzie­dzic­twa nie zawsze są spójne ze współ­cze­sno­ścią. Wszyst­kie, nawet naj­bar­dziej ide­ali­styczne pomy­sły na mia­sto muszą mieć swój kon­tekst: spo­łeczny, cywi­li­za­cyjny, tech­no­lo­giczny… Nie można przy tym ana­li­zo­wać zja­wisk ryn­ko­wych w ode­rwa­niu od spo­łe­czeń­stwa i pań­stwa. Rynek nie działa bez insty­tu­cjo­nal­nej obu­dowy. Ktoś powie­dział, że eko­no­mi­ści wszystko wie­dzą o cenach, a nic o świe­cie war­to­ści. Cho­dzi tutaj przede wszyst­kim o odróż­nie­nie wzro­stu od roz­woju. Róż­nicę tę wydo­był już Josef Schum­pe­ter, wska­zu­jąc, iż pogoń za szyb­kim i doraź­nym zyskiem może być zabój­cza dla roz­woju.

To dla­tego Rykwert pisze, że „aby zro­zu­mieć mia­sto i być w sta­nie nad nim i w nim pra­co­wać, powin­ni­śmy je zoba­czyć jako splot rezul­ta­tów ludz­kich czy­nów i woli – rze­czy, które skła­dają się na wygląd miejsc”1. W finale Pokusy miej­sca pod­kre­śla zaś: „mia­sto ni­gdy nie będzie sta­tycz­nym, sfor­ma­li­zo­wa­nym two­rem – pozo­staje w nie­usta­ją­cym ruchu, obec­nie szcze­gól­nie gwał­tow­nym. W tym pro­ce­sie zmiany nie możemy jed­nak czy­nić z sie­bie ubez­wła­sno­wol­nio­nych roz­bit­ków, mio­ta­nych w wirze bez­oso­bo­wych wiel­kich sił. Tak dalece jak jeste­śmy isto­tami rozum­nymi, możemy sta­wiać siłom tym opór jako wyborcy, kon­su­menci, agi­ta­to­rzy i publi­cy­ści. Niech ich prądy nie płyną gładko i bez prze­szkód. Rozum może sta­wiać im nie­wiel­kie tamy, może je powstrzy­mać lub zmie­nić ich bieg”2.

To swo­iste credo jest nie­zwy­kle aktu­alne także w Pol­sce, w któ­rej dziś nie tylko nie ma poli­tyki miej­skiej, lecz co wię­cej jest ona jedy­nym pań­stwem w Euro­pie, gdzie przed dzie­się­cioma laty prze­rwano cią­głość pla­ni­styczną! W tej kwe­stii Pol­skę dzieli prze­paść cywi­li­za­cyjna od więk­szo­ści euro­pej­skich demo­kra­cji. O nie­do­ce­nia­niu zna­cze­nia kra­jo­brazu kul­tu­ro­wego jako zasobu świad­czyć może rzą­dowy raport Pol­ska 2030. Wyzwa­nia roz­wo­jowe3. Mówi się w nim wiele – i słusz­nie – o zaso­bach ludz­kich, ale cał­ko­wi­cie igno­ruje war­to­ści przy­rod­ni­cze i kul­tu­rowe jako zasoby pro­ro­zwo­jowe4. A są to zasoby nie­od­twa­rzalne!

Jest też para­dok­sem, że Pol­ska ma dziś wielu zdol­nych archi­tek­tów, ale nie ma urba­ni­styki. Mamy armię zna­ko­mi­tych arty­stów i kon­ser­wa­to­rów, a rów­no­cze­śnie jeste­śmy świad­kami degra­da­cji prze­strzeni miej­skiej i licz­nych kon­flik­tów w cen­trach naszych metro­po­lii. Trudno więc nie mówić dziś w Pol­sce gło­śno o kry­zy­sie: pla­no­wa­nia prze­strzen­nego, kon­troli prze­strzeni, sku­tecz­no­ści ochrony war­to­ści kul­tu­ro­wych w skali urba­ni­stycz­nej. Gospo­da­ru­jemy prze­strzenią publiczną bar­dzo nie­roz­waż­nie. Kon­flikty, które ostat­nio wstrzą­sają naszym kra­jem to dowód zwy­cię­stwa rabun­ko­wej eks­plo­ata­cji nad per­spek­ty­wicz­nym myśle­niem o zaso­bach miej­skich. Pol­ska zmie­rza pomału w kie­runku laty­no­ame­ry­kań­skiego modelu urba­ni­za­cji. Na naszych oczach rezy­gnuje się z zasad, dzięki któ­rym pol­skie mia­sta zyskały środ­ko­wo­eu­ro­pej­ski stan­dard i wyraz este­tyczny. Brak publicz­nej dys­ku­sji i jaw­no­ści dzia­ła­nia w tym zakre­sie jest nie tylko zna­kiem cywi­li­za­cyj­nego regresu, ale zara­zem zja­wi­skiem moral­nie dewa­stu­ją­cym. Archi­tekci prze­stali już myśleć w kate­go­riach urba­ni­stycz­nych. Pozba­wieni zaple­cza inte­lek­tu­al­nego opar­tego zarówno na antro­po­lo­gicz­nym podej­ściu do kul­tury, jak i na nowo­cze­snym zarzą­dza­niu zaso­bami dzie­dzic­twa „mio­tamy się” od kon­fliktu do kon­fliktu pomię­dzy dzie­dzic­twem a nowo­cze­sno­ścią.

Pokusa miej­sca oka­zuje się więc nie­zwy­kle traf­nym pre­zen­tem od Jose­pha Rykwerta dla jego pierw­szej ojczy­zny, bo Józef Rykwert – dziecko War­szawy – opu­ścił swoje rodzinne mia­sto jako kil­ku­na­sto­letni chło­piec w tra­gicz­nych dniach wrze­śnia 1939. Jego drugą ojczy­zną stała się Anglia. Wykła­dał i pro­wa­dził zaję­cia na więk­szo­ści pre­sti­żo­wych uczelni archi­tek­to­nicz­nych na całym świe­cie. Jak ktoś już dawno zauwa­żył, nie jest prze­sadą powie­dze­nie, że trudno byłoby zna­leźć na uni­wer­sy­te­tach bry­tyj­skich i ame­ry­kań­skich wydział archi­tek­tury, gdzie nie pra­co­wałby któ­ryś z uczniów pro­fe­sora Rykwerta.

Czyż nie jest więc gorz­kim para­dok­sem, iż żadna z jego licz­nych ksią­żek prze­tłu­ma­czo­nych na wiele języ­ków nie uka­zała się dotąd po pol­sku – w jego ojczy­stym języku! Tym bar­dziej że pro­fe­sor Rykwert ni­gdy o Pol­sce nie zapo­mniał. Dobrze pamię­tam nasze pierw­sze spo­tka­nie w Kra­ko­wie przed ponad dwu­dzie­stoma laty, na początku dzia­łal­no­ści Mię­dzy­na­ro­do­wego Cen­trum Kul­tury. Pro­fe­sor Rykwert był wów­czas jed­nym z wykła­dow­ców naszego pro­gramu Heri­tage land­scape. Inte­gra­ted urban land­scape. Pre­se­rva­tion resto­ra­tion, któ­rego owo­cem była mię­dzy innymi publi­ka­cja zawie­ra­jąca jego tekst pod jakże pro­wo­ku­ją­cym tytu­łem: Is Euro­di­sney a sub­sti­tute for Paris?5. Pro­fe­sor Rykwert jesz­cze kil­ka­krot­nie wystę­po­wał jako wykła­dowca w naszych mię­dzy­na­ro­do­wych pro­gra­mach edu­ka­cyj­nych, któ­rych celem jest pro­pa­go­wa­nie nowo­cze­snej postawy wobec dzie­dzic­twa kul­tu­ro­wego i jego ochrony. Nie przy­pad­kiem też w roku 2001 – na dzie­się­cio­le­cie MCK – wziął udział w jubi­le­uszo­wej kon­fe­ren­cji pt. Europa Środ­kowa. Nowy wymiar dzie­dzic­twa. Przy­go­to­wany na to spo­tka­nie arty­kuł Kon­ty­nent jako muzeum był jego debiu­tem lite­rac­kim w języku pol­skim6.

Pokusą miej­sca Jospeh Rykwert „debiu­tuje” na pol­skim rynku wydaw­ni­czym, a rów­no­cze­śnie Józef Rykwert powraca nad Wisłę!

Kra­ków, 1 sierp­nia 2013 roku

Żaden czło­wiek nie wie i nie może wie­dzieć, jaki będzie osta­teczny wynik danego spo­sobu postę­po­wa­nia dla niego samego i dla innych. Ale każdy czło­wiek może wie­dzieć i więk­szość z nas wie, jaki czyn jest spra­wie­dliwy, a jaki niespra­wie­dliwy. I wszy­scy możemy rów­nież wie­dzieć, że skutki spra­wie­dli­wego postę­po­wa­nia będą naj­lep­sze z moż­li­wych zarówno dla innych, jak i dla nas samych, cho­ciaż nie umiemy oce­nić, co jest naj­lep­sze i jakie są naj­bar­dziej sprzy­ja­jące warunki do tego, aby mogło się przy­da­rzyć.

John Ruskin, Unto This Last, 1862, s. 8.

Zoë, Gai i mojemu naj­su­row­szemu kry­ty­kowi

— Podziękowania

— Podzię­ko­wa­nia

Książka ta powsta­wała bar­dzo długo (nie doty­czy to samego jej pisa­nia). Podzię­ko­wa­nia należą się przede wszyst­kim wielu moim stu­den­tom i kole­gom z Cam­bridge, Uni­ver­sity of Pen­n­sy­lva­nia i Uni­wer­sy­tetu Jagiel­loń­skiego w Kra­ko­wie, z któ­rymi oma­wia­łem zawarte tutaj kon­cep­cje. Moi asy­stenci z Uni­ver­sity of Pen­n­sy­lva­nia, Natha­niel Cole­man i Taha al-Douri, pomo­gli mi bar­dziej, niż sobie to uświa­da­miają.

Pomysł książki o histo­rii urba­ni­styki wyszedł od Andrew Motiona (wów­czas jesz­cze wydawcy). Wielu zna­jo­mych, z któ­rymi o niej roz­ma­wia­łem, moty­wo­wało mnie i ostrze­gało przed pułap­kami: Geo­rge Baird, Marc Bara­ness, Cze­sław Bie­lecki, Mario Botta, David Chip­per­field, Eve­lyn Stern, Jean-Louis Cohen, Char­les Cor­rea, Françoise Choay, André Cor­boz, Hubert i Terry Damisch, Bala­kri­shna Doshi, Aure­lio Gal­fetti, Anto­ine Grum­bach, Vit­to­rio i Marina Gre­gotti, nie­ży­jący już Panos Kouler­mos, Paul Levy, Richard Sen­nett, Saskia Sas­sen oraz Ivan Zaknić. Szcze­gólne podzię­ko­wa­nia należą się tym spo­śród moich zapra­co­wa­nych przy­ja­ciół, któ­rzy odło­żyli na bok swoje zaję­cia, aby prze­czy­tać ręko­pis: Den­ni­sowi Cos­grove’owi, Gra­ha­mowi Howe­sowi, Pau­lowi McQu­ailowi i Gwen Wri­ght. Zwró­cili mi oni uwagę na zagad­nie­nia, któ­rych nie uwzględ­ni­łem i uchro­nili przed kom­pro­mi­tu­ją­cymi pomył­kami. Mia­łem rów­nież moż­li­wość odwo­łać się do spe­cja­li­stycz­nej wie­dzy dwóch człon­ków mojej rodziny, Chri­stiana Devil­lersa i Juliena Stu­dleya.

Desmon­dowi Hui zawdzię­czam moż­li­wość odby­cia trzech podróży do Chin, w któ­rych mi towa­rzy­szył. Law­rence i Andrea Nield z kolei powi­tali nas w Austra­lii.

Mój agent Bruce Hun­ter pomógł mi nadać kształt tej książce, a Shel­ley Wan­ger była jej bez­li­to­sną i rze­telną redak­torką. Obojgu jestem winien naj­szczer­sze podzię­ko­wa­nia. Pra­cow­nicy Lon­don Library, biblio­teki Uni­ver­sity of Pen­n­sy­lva­nia i Elmer Bobst Library przy New York Uni­ver­sity oka­zali mi wiele uprzej­mo­ści i cier­pli­wo­ści.

Moja żona Anne zachę­cała mnie do pisa­nia, pil­no­wała, żebym trzy­mał się tematu i powścią­gała moją nad­mierną dygre­syj­ność. Autor­stwo tej książki przy­słu­guje jej w takim samym stop­niu, co mnie, nie licząc błę­dów mery­to­rycz­nych i fak­to­gra­ficz­nych, które idą wyłącz­nie na moje konto.

W cza­sie gdy powsta­wała ta książka, uro­dziły się moje dwie wnuczki. Przy­szłość mia­sta znaj­duje się w rękach ich poko­le­nia, dla­tego więc im ją dedy­kuję.

— Znajdowanie miejsca w przestrzeni

W 1945 roku więk­szość Europy i znaczna część Azji były w ruinie. Wyda­wało się, że urba­ni­ści i archi­tekci z towa­rzy­szą­cymi im socjo­lo­gami i inży­nie­rami są abso­lut­nymi panami sytu­acji, w któ­rej powinni dzia­łać bar­dzo szybko. Trzeba było odbu­do­wać znaczną część miast i miesz­kań w Japo­nii, Chi­nach, Bir­mie i Euro­pie.

Spe­cja­li­ści ci szli­fo­wali swe kon­cep­cje i opra­co­wy­wali pro­jekty jesz­cze w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym, a wielu z nich spę­dziło wojnę, przy­go­to­wu­jąc się na jej skutki. Wie­rzyli, że mogą zagwa­ran­to­wać, iż pośród dymią­cych, prze­ra­ża­ją­cych ruin wyro­sną racjo­nal­nie zapla­no­wane i świeżo zapro­jek­to­wane mia­sta, które zapew­nią szczę­ście oca­la­łym z wojen­nej zagłady. Ludzi tych postrze­gano jako pio­nie­rów nowego, lep­szego świata: ich dzieło miało się opie­rać na bada­niach sta­ty­stycz­nych i wydaj­nej tech­no­lo­gii. Histo­ria nie miała dla nich żad­nej poży­tecz­nej lek­cji – mówiła wyłącz­nie o daw­nych, złych cza­sach. Ich wizja za to była opty­mi­styczna. Budo­wa­nie stało się naj­wyż­szym prio­ry­te­tem spo­łecz­nym: w pierw­szej poło­wie stu­le­cia na Pół­wy­spie Ibe­ryj­skim i w Ame­ryce Łaciń­skiej wielu mło­dych ludzi, któ­rzy chcieli skoń­czyć stu­dia, ale nie mieli skon­kre­ty­zo­wa­nych zain­te­re­so­wań, stu­dio­wało prawo; po 1945 roku więk­szość skła­niała się ku archi­tek­tu­rze. W Wiel­kiej Bry­ta­nii rząd Par­tii Pracy wspie­rał nie tylko nowe formy urba­ni­za­cji, ale także szcze­gó­łowe bada­nia z zakresu budow­nic­twa miesz­ka­nio­wego.

Po 1965 roku sytu­acja ule­gła rady­kal­nej zmia­nie. Wiele spo­śród nowych pro­jek­tów oka­zało się mniej zado­wa­la­ją­cych, niż ocze­ki­wano: w Sta­nach Zjed­no­czo­nych powra­ca­jący z wojny żoł­nie­rze nie zamiesz­kali w mia­stach zapro­jek­to­wa­nych przez archi­tek­tów wizjo­ne­rów, lecz na wiel­kich przed­mie­ściach zbu­do­wa­nych przez spe­ku­lu­ją­cych w sta­rym stylu dewe­lo­pe­rów. Spo­łe­czeń­stwo stra­ciło sza­cu­nek do archi­tek­tów. Szkoły archi­tek­tury musiały prze­war­to­ścio­wać swoje kon­cep­cje, a saty­rycy ostrzyli sobie pióra. Przy­tyk Gustave’a Flau­berta „Archi­tec­tes: Tous imbéciles. Oublient toujo­urs l’esca­lier des maisons” („Ci głupcy archi­tekci zawsze zapo­mi­nają o scho­dach w domach”) został prze­tłu­ma­czony na angiel­ski i sze­roko roz­pro­pa­go­wany.

Nie wszy­scy z archi­tek­tów, któ­rzy zaczęli pro­jek­to­wać po woj­nie, byli prze­ko­nani o racjo­nal­no­ści i pro­fe­sjo­na­li­zmie swo­ich star­szych kole­gów. Uwa­żali, że mno­żące się jak grzyby po desz­czu osie­dla miesz­ka­niowe pozo­sta­wiają wiele do życze­nia. Zada­wali pyta­nia: może mia­sto nie jest sta­ran­nie zapla­no­wa­nym zbio­rem jed­no­stek miesz­kal­nych, ale czymś, co wymaga zupeł­nie innego podej­ścia? Mię­dzy­na­ro­dowy Kon­gres Archi­tek­tury Nowo­cze­snej (CIAM), orga­ni­za­cja krze­wiąca idee wyzna­wane przez więk­szość urba­ni­stów i archi­tek­tów lat tuż po woj­nie, został pod­dany wewnętrz­nej kry­tyce i roz­wią­zano go na dzie­sią­tym zjeź­dzie w Dubrow­niku.

Wycho­wy­wa­łem się w okre­sie roz­padu CIAM. Już jako stu­dent nie byłem zado­wo­lony z tego, czego mnie uczono – pro­gram stu­diów był sil­nie zabar­wiony tra­dy­cją racjo­na­li­styczną, choć w umiar­ko­wa­nym bry­tyj­skim wyda­niu. Przy­czyn­kar­ski socjo­lo­gizm wyda­wał mi się obce­sowy i chy­biony. Zaczą­łem szu­kać histo­rycz­nych pre­ce­den­sów i odmien­nych filo­zo­fii rela­cji archi­tek­tury z oto­cze­niem, zwłasz­cza tych zain­spi­ro­wa­nych bada­niami antro­po­lo­gicz­nymi. Z powo­dów, które pominę, nie chcąc nad­uży­wać cier­pli­wo­ści czy­tel­nika, posta­no­wi­łem skon­cen­tro­wać się na mie­ście rzym­skim, które zawsze poda­wano jako przy­kład racjo­nal­nego ładu, ponie­waż opie­rało się na modelu obozu woj­sko­wego i miało układ sza­chow­ni­cowy. Po dogłęb­nej lek­tu­rze auto­rów sta­ro­rzym­skich odkry­łem, że ten ste­reo­ty­powy obraz opie­rał się na z gruntu fał­szy­wych prze­słan­kach. To obóz woj­skowy był wzo­ro­wany na mie­ście, ponie­waż miał za zada­nie zapew­nić żoł­nie­rzom wię­cej niż tym­cza­sowy dom. Podob­nie jak mia­sto, obóz woj­skowy mógł zostać zamiesz­kany dopiero po prze­pro­wa­dze­niu cere­mo­nii, które „wyja­śniały” miesz­kań­com jego formę. Nawet jego pro­sto­kątny, sza­chow­ni­cowy układ urba­ni­styczny był odzwier­cie­dle­niem poglą­dów Rzy­mian na świat i ich miej­sce w nim7.

Bada­nia te dopro­wa­dziły mnie do zakwe­stio­no­wa­nia obo­wią­zu­ją­cych dogma­tów o racjo­nalno-eko­no­micz­nym cha­rak­te­rze osad­nic­twa, a także pod­wa­że­nia innego prze­ko­na­nia – że mia­sto jest kształ­to­wane przez bez­oso­bowe siły. Uzna­łem wtedy, i do tej pory tak uwa­żam, że twór­cami i budow­ni­czymi miast kie­rują inne kon­cep­cje, uczu­cia i dąże­nia, że wbrew naukom eko­no­mi­stów mia­sto nie roz­wija się zgod­nie z quasi-natu­ral­nymi pra­wami, lecz jest two­rem woli, dzie­łem ludz­kim, w któ­rego powsta­wa­niu ma swój udział wiele uświa­da­mia­nych i nieuświa­da­mia­nych czyn­ni­ków. Dostrze­gam w nim splot ele­men­tów świa­do­mych i nieświa­do­mych, który znamy ze snów.

Pod­sta­wo­wym doku­men­tem i świad­kiem tego pro­cesu jest fizyczna tkanka mia­sta. Mia­sto oczy­wi­ście nie może być spój­nym dzie­łem sztuki czy pięk­nym przed­mio­tem – ludz­kie inten­cje pod­le­gają roz­ma­itym siłom i oddzia­ły­wa­niom – trudno jest zatem zna­leźć ści­słą dlań ana­lo­gię wśród wytwo­rów czło­wieka. Jak napi­sał Italo Calvino: „Mia­sta rów­nież uwa­żają się za dzieło umy­słu lub przy­padku, ale ani umysł, ani przy­pa­dek nie wystar­czają do pod­trzy­ma­nia ich murów”8. Grecy, któ­rzy nazy­wali mia­sto polis, tym samym sło­wem okre­ślali podobną do tryk­traka grę plan­szową z uży­ciem kości, w któ­rej obo­wią­zują pewne reguły, ale swoje zna­cze­nie ma rów­nież ele­ment losowy9. Talent gra­czy obja­wia się w spo­so­bie, w jaki impro­wi­zują (w gra­ni­cach dopusz­cza­nych przez zasady) po każ­dym rzu­cie kostką. Jeśli ta ana­lo­gia jest uza­sad­niona, to w kon­tek­ście miast można powie­dzieć, że jeste­śmy zara­zem pod­mio­tami i przed­mio­tami. Mia­sta nie są kształ­to­wane wyłącz­nie odgór­nie przez poli­tyczne i eko­no­miczne nakazy, ani też wyłącz­nie oddol­nie przez tajem­ni­cze siły, któ­rych nie potra­fimy do końca roz­po­znać, a co dopiero nimi ste­ro­wać. Przy­wo­łuję tu dwa poję­cia: city i town, ponie­waż w Anglii sta­no­wią one odrębne kate­go­rie prawne. W odróż­nie­niu od town, city to miej­sco­wość, która na mocy odgór­nej decy­zji władz uzy­skała prawa miej­skie. W Sta­nach Zjed­no­czo­nych każdy ośro­dek o cha­rak­te­rze miej­skim może posłu­gi­wać się tytu­łem city. Oba te słowa tłu­ma­czy się na nie­miecki jako Stadt i na wło­ski jako città. Po fran­cu­sku cité ozna­cza „stare mia­sto” czy „cen­trum mia­sta”. Hisz­pa­nie mają urbe, które prze­cho­wało rzym­skie brzmie­nie – z niego wzięła też swą nazwę urba­ni­styka – a także ciu­dad, o rów­nie nobli­wej ety­mo­lo­gii, podob­nie jak city, oraz pobla­ción, odno­szące się raczej do wspól­noty miesz­kań­ców niż do murów. Villa – jak i fran­cu­skie ville czy angiel­skie town – ma posmak wiej­skiego pocho­dze­nia.

Mia­sta, podob­nie jak ich miesz­kańcy, są mie­sza­niną dobrego i złego. Odkąd mniej wię­cej pięć tysięcy lat temu wyna­le­ziono pismo, nie bra­kuje osób, które surowo kry­ty­kują mia­sto przy uży­ciu pióra. Mimo to ludzie od zawsze tło­czą się w mia­stach i nie mniej dono­śnie je chwalą. „Każdy naród ma taki rząd, na jaki zasłu­żył”10 – afo­ryzm ten od dawna ucho­dzi za tru­izm. Czy mamy rów­nież takie mia­sta, na jakie zasłu­gu­jemy? Socjo­lo­dzy, eks­perci od ruchu dro­go­wego i poli­tycy dużo piszą o mie­ście i jego obec­nych pro­ble­mach. Eko­no­mi­ści i futu­ro­lo­dzy pro­ro­kują jego śmierć. Kiedy czy­tam ich opra­co­wa­nia, ude­rza mnie to nie­ustan­nie, jak mało uwagi zwra­cają na fizyczną sub­stan­cję mia­sta – jego dotyk, zapach, a także widok.

Choć można mi będzie zarzu­cić powierz­chow­ność, to jed­nak zamie­rzam przyj­rzeć się mia­stu pod kątem tego, jak jawi się ono naszym zmy­słom i podejmę próbę odczy­ta­nia, co ta powierzch­nia odsła­nia, a także zoba­cze­nia, co się pod nią skrywa. Wydaje mi się, że na prze­strzeń miej­ską – zwłasz­cza w jej wymia­rze publicz­nym – warto jest spoj­rzeć przez pry­zmat tego, jak się ona pre­zen­tuje w budyn­kach publicz­nych. Naj­waż­niej­szymi budyn­kami w naszych mia­stach już dawno nie są sie­dziby wła­dzy poli­tycz­nej lub admi­ni­stra­cji, lecz cen­trale insty­tu­cji finan­so­wych i wiel­kich kon­cer­nów. W syl­we­cie mia­sta domi­nują biu­rowce, apar­ta­men­towce i sie­dziby kor­po­ra­cji. Gma­chy władz poli­tycz­nych, które powstały w ostat­nich dzie­się­cio­le­ciach, na przy­kład Pen­ta­gon w Waszyng­to­nie (podobno budy­nek o naj­więk­szym obry­sie na świe­cie), nie mają spek­ta­ku­lar­nego czy przy­tła­cza­ją­cego cha­rak­teru. Odgro­dzone par­kin­gami i ochro­nia­rzami, jawią się prze­chod­niom czy prze­jeż­dża­ją­cym jako abs­trak­cyjne i wyalie­no­wane. Tak samo kie­dyś maje­stat ukry­wał i izo­lo­wał wład­ców.

Moje spoj­rze­nie na tego rodzaju sprawy przy­pusz­czal­nie jest uwa­run­ko­wane przez pewną moją nie­peł­no­spraw­ność – nie jestem i ni­gdy nie byłem kie­rowcą. Być może dla­tego z więk­szą wyro­zu­mia­ło­ścią niż nie­któ­rzy moi zmo­to­ry­zo­wani współ­cze­śni pod­cho­dzę do pro­jek­tów wyłą­cze­nia ulic z ruchu samo­cho­do­wego. Myślę jed­nak, że mój pogląd na budynki insty­tu­cji, scho­wane za bufo­rową strefą par­kin­gów, podzie­lają rów­nież zmo­to­ry­zo­wani. Nie­za­leż­nie od tego, czy ktoś prze­cho­dzi przez par­king na pie­chotę, czy wjeż­dża na niego wła­snym samo­cho­dem, efekt bufo­rowy ma podobny cha­rak­ter.

Cho­ciaż insty­tu­cje publiczne wyizo­lo­wały się z miej­skiej prze­strzeni, kli­mat i sub­stan­cja mia­sta jest zawsze wyczu­walna dla miesz­kań­ców i odwie­dza­ją­cych. Sub­stan­cja ta, świa­do­mie bądź podświa­do­mie przy­swa­jana, widziana, doty­kana, wąchana, prze­ni­kana, jest uchwytną repre­zen­ta­cją cze­goś nie­uchwyt­nego, a mia­no­wi­cie spo­łecz­no­ści, która ją zamiesz­kuje, i jej aspi­ra­cji. Repre­zen­ta­cją, figu­ra­cją – ale nie eks­pre­sją, co pra­gnę sta­now­czo pod­kre­ślić. Słowo „eks­pre­sja” koja­rzy mi się z czymś odru­cho­wym, instynk­tow­nym, a zatem bier­nym, jak z pastą wyci­śniętą z tubki. Z czymś, co dzieje się nie­za­leż­nie od naszej woli, czymś nie­za­mie­rzo­nym, jak wyraz twa­rzy w chwili emo­cji, zanim rozum i inten­cjo­nal­ność przejmą stery. Tym­cza­sem repre­zen­ta­cja suge­ruje reflek­sję, inten­cję, a w tym kon­tek­ście nawet zamiar: pro­jekt. Ponie­waż tkanka i obraz mia­sta zawsze są efek­tem ludz­kiej woli (nawet jeśli nie cał­kiem nas zado­wa­la­ją­cym), mia­sto ni­gdy nie może być zupeł­nie bierne. Mię­dzy spo­łe­czeń­stwem a mate­rią i obra­zem mia­sta zacho­dzą cią­głe inte­rak­cje: maj­stru­jąc przy nich, zmie­niamy spo­łe­czeń­stwo – i na odwrót. Być może bliż­sze prawdy byłoby stwier­dze­nie, że zmiany w jed­nym muszą impli­ko­wać i zakła­dać zmiany w dru­gim.

Współ­cze­sne mia­sto jest jed­nakże mia­stem sprzecz­no­ści; zamiesz­ki­wane przez wiele grup etnicz­nych, przed­sta­wi­cieli wielu róż­nych kul­tur, warstw spo­łecz­nych, wyznaw­ców roz­ma­itych reli­gii. Jest nad­mier­nie frag­men­ta­ryczne, pełne kon­tra­stów i tarć, a zatem musi mieć wiele twa­rzy – jedna nie wystar­czy. Jego otwar­tość spra­wia, że jest tak atrak­cyjne dla rosną­cej rze­szy jego miesz­kań­ców. Brak spój­nego i wyra­zi­stego obrazu mia­sta może więc być zaletą, a nie wadą czy pro­ble­mem.

Nie­za­leż­nie od tego, w jakim stop­niu nasz spo­sób życia w mie­ście jest uwa­run­ko­wany prze­szło­ścią, zawsze reagu­jemy na tę samą fizyczną tkankę. I znowu: nawet gdyby nasze pstro­kate, frag­men­ta­ryczne i nie­cią­głe mia­sta były w stu pro­cen­tach takie, jakie być powinny (a nie­wielu miesz­kań­ców tak je odbiera), nie zacho­wa­łyby tej ide­al­nej postaci na zawsze. Mia­sta nie­ustan­nie się zmie­niają – jakie­kol­wiek są ich zalety i wady. To jedyny pew­nik wyni­ka­jący z dzie­jów naszych miast. Pręd­kość zmian wzra­sta od ponad pół­tora wieku, a glo­ba­li­za­cja, która oddzia­łuje na całą tkankę miej­ską, jesz­cze bar­dziej przy­spie­szyła te pro­cesy. Musimy zatem przy­jąć, że nasze mia­sta są pla­styczne oraz że my – oby­wa­tele, urzęd­nicy, archi­tekci, urba­ni­ści – możemy zro­bić coś, żeby przed­sta­wić jasno nasze postu­laty oraz że sami będziemy sobie winni, jeśli sytu­acja ule­gnie pogor­sze­niu. Cho­ciaż zwy­kli oby­wa­tele mają prze­ciwko sobie potężne i zupeł­nie bez­oso­bowe siły, cza­sem są w sta­nie wywrzeć wpływ – i nie­któ­rzy z nas już anga­żują się w takie dzia­ła­nia.

Kiedy roz­wa­żamy moż­liwe formy tego rodzaju dzia­łań oraz ich już zaob­ser­wo­wany wpływ na losy naszych miast – na suk­ces eko­no­miczny, siłę przy­cią­ga­nia i migra­cje miesz­kań­ców – warto pamię­tać, że uczu­cie dumy, jakie budzi w miesz­kań­cach ich dom, nie wynika z racjo­nal­nych czy choćby zdro­wo­roz­sąd­ko­wych prze­sła­nek. Potrze­bu­jemy jed­nak jakichś metod oceny tego, co czyni nie­które mia­sta sta­bil­nymi i atrak­cyj­nymi, pod­czas gdy inne pusto­szeją lub dege­ne­rują się. Wielu kry­ty­ków, któ­rzy wyja­śniają, jak współ­cze­sne mia­sta – czy to stare metro­po­lie takie jak Mek­syk bądź Lon­dyn, czy to rela­tyw­nie nowe, jak Nowy Jork lub coraz lepiej rekla­mo­wane jako Kuala Lum­pur – osią­gnęły swoją dzi­siej­szą postać, bie­rze pod uwagę tylko bez­oso­bowe czyn­niki eko­no­miczne, które je ukształ­to­wały. A prze­cież mimo gigan­tycz­nego obszaru i nie mniej gigan­tycz­nej liczby lud­no­ści cen­trum Mek­syku jest miej­skie w daw­nym sen­sie tego słowa. Zabu­dowa wokół rynku Zócalo, wyty­czo­nego przez Cortésa tuż po pod­boju, zacho­wuje cechy hisz­pań­skiego mia­sta kolo­nial­nego. Są tam budynki z pod­cie­niami, Pałac Naro­dowy z sie­dzibą pre­zy­denta (nie­gdyś wice­króla), sądy, ratusz i kate­dra, ale nie par­la­ment, któ­rego nie­obec­ność rów­nież należy do dzie­dzic­twa hisz­pań­skiego. Mek­sykanie postrze­gają Zócalo jako główny punkt swo­jego mia­sta – a nawet kraju – i tam na­dal odby­wają się wiece powy­bor­cze i demon­stra­cje. Sub­ur­ba­ni­za­cja o ogrom­nej skali nie zmie­niła siły przy­cią­ga­nia tego histo­rycz­nego układu. Suk­cesu mia­sta nie można zatem mie­rzyć kate­go­riami roz­woju gospo­dar­czego i udzia­łem w ryn­kach czy nawet umiej­sco­wie­niem w pro­ce­sie glo­ba­li­za­cji, zja­wi­ska naszych cza­sów, przed któ­rym nie ma ucieczki. Suk­ces ten zależy od wewnętrz­nej siły tkanki mia­sta oraz jego dostęp­no­ści dla sił spo­łecz­nych, które kształ­tują życie jego miesz­kań­ców.

Glo­ba­li­za­cja jest naj­sil­niej­szym spo­śród czyn­ni­ków eko­no­micz­nych dzia­ła­ją­cych w mie­ście i pozo­sta­nie nim w naj­bliż­szej przy­szło­ści. Dopro­wa­dziła do kon­cen­tra­cji potęgi gospo­dar­czej w kilku metro­po­liach, czę­sto obec­nie nazy­wa­nych mia­stami glo­bal­nymi: w Nowym Jorku (naj­po­tęż­niej­szym), Lon­dy­nie i Tokio. Za kuli­sami czeka Szan­ghaj, który rów­nież pra­gnie odgry­wać taką rolę. Nowemu Jor­kowi poświęcę w tej książce wiele uwagi jako fak­tycz­nej sto­licy świata. Domi­na­cję tę z reguły tłu­ma­czy się czyn­ni­kami eko­no­micz­nymi, ale pozy­cja Man­hat­tanu nie ma wyłącz­nie gospo­dar­czego cha­rak­teru.

Słowo „glo­ba­li­za­cja”, które robi dzi­siaj wielką karierę, cho­ciaż jest obecne w obiegu już od dłuż­szego czasu, suge­ruje, że to, co się dzieje na całym świe­cie, pozo­staje poza kon­trolą jakie­go­kol­wiek kraju, rządu czy mia­sta oraz że jedyne, co możemy zro­bić, to jak naj­le­piej wyko­rzy­stać zaist­niałą sytu­ację. Nie­któ­rzy posu­wają się nawet do stwier­dze­nia, że żyjemy w naj­lep­szych moż­li­wych warun­kach (mimo wszyst­kich zja­wisk prze­ma­wia­ją­cych prze­ciwko tej tezie) i że potrze­bu­jemy tego samego, co do tej pory, tylko w więk­szej i sil­niej­szej dawce. Pole­mi­zu­jąc z tymi trium­fa­li­stycz­nymi i czę­sto bez­oso­bo­wymi oce­nami, inni dzien­ni­ka­rze, socjo­lo­dzy i eko­no­mi­ści wymie­niają porażki i ułom­no­ści współ­cze­snych miast, ana­li­zują ich przy­czyny i zale­cają środki zarad­cze. Kry­tycy ci – zwłasz­cza socjo­lo­dzy – traf­nie opi­sują utratę poczu­cia kon­taktu, wspól­noty i bez­pie­czeń­stwa, spo­wo­do­waną przez nastę­pu­jące od kilku dzie­się­cio­leci zmiany, ale nie potra­fią pomóc tym z nas, któ­rzy cier­pią z powodu tej straty.

Urba­ni­stów, eko­no­mi­stów i histo­ry­ków można z grub­sza podzie­lić na dwie pod­sta­wowe grupy. Pierw­sza z nich to kro­ni­ka­rze wiel­kich prze­mian histo­rycz­nych, które spad­ko­biercy Hegla – od Karola Marksa przez Jose­pha Alo­isa Schum­pe­tera po Fran­cisa Fukuy­amę i Jeana Bau­dril­larda – uwa­żają za czyn­niki kształ­tu­jące nasz los i które musimy ziden­ty­fi­ko­wać, jeśli mamy dzia­łać zgod­nie z ich dyna­miką, ponie­waż każda próba zmian czy reform jest dzia­ła­niem wbrew histo­rii. Eks­tre­mi­ści z tego obozu surowo potę­piają roz­wią­za­nia stop­niowe. Uwa­żają, że należy zaostrzyć kon­flikt spo­łeczny. Kiedy warunki staną się nie­zno­śne, rewo­lu­cja usta­nowi spo­łe­czeń­stwo spra­wie­dliwe. Wszyst­kie kon­flikty zostaną osta­tecz­nie roz­wią­zane. Tro­chę inną dia­gnozę sta­wiają apo­lo­geci wol­nego rynku, któ­rzy upar­cie powta­rzają, jak potężne i nie­prze­wi­dy­walne, a zara­zem podobne do nie­po­wstrzy­ma­nych sił natury są czyn­niki ryn­kowe; jeste­śmy zatem ogra­ni­czeni w wybo­rze roz­wią­zań, ponie­waż nasza pomyśl­ność w mie­ście jest uza­leż­niona od ich nie­skrę­po­wa­nego dzia­ła­nia. Wszel­kie sprzeczne z naturą regu­la­cyjne pęta mogą zaha­mo­wać swo­bodny roz­wój rynku i zubo­żyć nas wszyst­kich – jak rów­nież nasze mia­sta – a może nawet dopro­wa­dzić nas do ruiny. Mani­pu­la­cja siłami histo­rii, zwłasz­cza zaś eko­no­mią może wcią­gnąć nas w pro­blemy natury eko­lo­gicz­nej.

Obie szkoły tylko na mar­gi­ne­sie zaj­mują się tkanką mia­sta i naszym miej­skim doświad­cze­niem, obie zdają się rów­nież gło­sić jakąś formę impo­ten­cji – albo wobec sił histo­rii, albo wobec sił ryn­ko­wych. Tym­cza­sem moja teza brzmi, że te potężne i z pozoru bez­oso­bowe „siły” histo­ryczne i/lub eko­no­miczne zawsze były łącz­nym efek­tem wybo­rów doko­ny­wa­nych przez jed­nostki. Jeśli przed­sta­wimy dowolny pro­ces histo­ryczny gra­ficz­nie, jako wek­tor będący wypad­kową sze­regu sił dzia­ła­ją­cych w róż­nych kie­run­kach, to zoba­czymy, że zmiana jed­nej ze skła­do­wych wpły­nie na kie­ru­nek wek­tora.

Ponadto motywy pod­mio­tów – dewe­lo­pe­rów, urzęd­ni­ków i poli­ty­ków – mani­pu­lu­ją­cych tkanką miej­ską, nawet jeśli wydają się wyra­cho­wane i racjo­nalne, czę­sto są nie­ja­sne, wyni­ka­jące z kaprysu i nie zawsze arty­ku­ło­wane. Prze­bie­głe, trzeźwe, logiczne pra­gnie­nie zysku czy wła­dzy może być rów­no­wa­żone przez znacz­nie mniej racjo­nalne względy pre­sti­żowe, poczu­cie odpo­wie­dzial­no­ści spo­łecz­nej, a nawet auten­tyczną bez­in­te­re­sow­ność. Oczy­wi­ście nawet naj­sta­ran­niej wykal­ku­lo­wane dzia­ła­nia mogą być błędne czy źle pomy­ślane, nie­za­leż­nie od tego, co nimi kie­ruje. Każdy z nas dys­po­nuje pewną dozą wol­no­ści, by mógł wybrać pomię­dzy róż­nymi moty­wa­cjami, a tym samym może swo­bod­nie dzia­łać w okre­ślony spo­sób.

Z tego powodu brak racjo­na­li­zmu i błędne rachuby – cza­sem nio­sące ze sobą kata­stro­falne skutki, jak przyj­dzie mi przy­po­mnieć w dal­szej czę­ści książki – są nie­od­łącz­nym ele­men­tem histo­rii roz­woju miast, tak samo, jak są nie­od­łącz­nym ele­men­tem histo­rii ban­ko­wo­ści, prze­my­słu czy w jesz­cze więk­szym stop­niu han­dlu akcjami i kon­trak­tami ter­mi­no­wymi. Nawet przy naj­sta­ran­niej­szych i naj­bar­dziej dale­ko­wzrocz­nych rachu­bach skutki moich dzia­łań mogą być zupeł­nie inne od prze­wi­dzia­nych przeze mnie czy kogo­kol­wiek innego. Jak zwró­cił uwagę Marks, kiedy two­rzymy naszą histo­rię czy nawet histo­rię tout-court, nie wybie­ramy oko­licz­no­ści, w któ­rych to robimy, ponie­waż prze­szłość zawsze warun­kuje teraź­niej­szość, deter­mi­nu­jąc sche­maty naszego myśle­nia i odczu­wa­nia.

Ryzyko błęd­nej kal­ku­la­cji i porażki jest nie­ro­ze­rwal­nie zwią­zane z wol­no­ścią, a wol­ność nie­odmien­nie zakłada odpo­wie­dzial­ność. Cho­ciaż żadne mia­sto, w któ­rym miesz­kam, nie może być dokład­nie takie, jak bym sobie życzył, jego kształt i spo­sób funk­cjo­no­wa­nia zostały okre­ślone przez ludzi takich jak ja, a nie przez bez­oso­bowe siły: ty i ja rów­nież podej­mo­wa­li­śmy decy­zje, choćby nie­wiel­kie – jaki posta­wić płot, jaki kupić samo­chód, jak zagło­so­wać w lokal­nych wybo­rach – które zło­żyły się na fizyczny kształt mia­sta. Coś, co spra­wia wra­że­nie bez­oso­bowej siły, czę­sto jest opi­sa­nym przeze mnie powy­żej wek­to­rem, wypad­kową wszyst­kich naszych decy­zji, któ­rego kie­ru­nek i siłę mody­fi­ku­jemy, choć cza­sem bar­dzo nie­znacz­nie, naszymi codzien­nymi dzia­ła­niami.

Rzecz jasna, eko­no­mia rynku pracy, pro­cesy gospo­dar­cze, poli­tyka komu­ni­ka­cyjna władz czy nawet klę­ski żywio­łowe wywie­rają znacz­nie więk­szy wpływ na kształt mia­sta niż pry­watne decy­zje, ale o tych publicz­nych ruchach rów­nież decy­dują jed­nostki. Zawo­dowo część z nas zaj­muje się spra­wami, które mody­fi­kują wize­ru­nek mia­sta, na przy­kład sadze­niem drzew wzdłuż alei czy kon­ser­wa­cją zabyt­ków. Poli­tycy i eko­no­mi­ści mają w związku z tym w zwy­czaju lek­ce­wa­że­nie tro­ski o obraz mia­sta jako kwe­stii powierz­cho­wej i ulot­nej. Prze­ko­na­nie, że „regu­lo­wa­nie” tego obrazu może mieć wpływ na całą struk­turę spo­łeczną, jest im obce. Oczy­wi­ście słowo „wize­ru­nek” koja­rzy nam się przede wszyst­kim z public rela­tions. Obraz mia­sta w oczach miesz­kań­ców ana­li­zuje się przede wszyst­kim w kate­go­riach suk­cesu zespo­łów bejs­bo­lo­wych czy pił­kar­skich, spadku lub wzro­stu wskaź­ni­ków prze­stęp­czo­ści, wizyt kró­lów czy pre­zy­den­tów oraz innych wyda­rzeń budzą­cych zain­te­re­so­wa­nie prasy, nato­miast roz­wa­ża­nia o fizycz­nym kształ­cie mia­sta ucho­dzą za nazbyt sta­ro­świec­kie czy „este­tyczne”, a zatem zbyt nie­po­ważne, aby zasłu­gi­wały na poważne uwzględ­nie­nie. Wydaje się prze­cież, że to wszystko ma zni­komy wpływ na „jakość” życia miesz­kań­ców. Mimo to każdy opis fizycz­nego kształtu mia­sta, który można spo­rzą­dzić na pod­sta­wie uwag – czy po pro­stu sche­matu poru­sza­nia się – oby­wa­tela bądź miesz­kańca, odzwier­cie­dla cią­głą i sub­telną dia­lek­tykę pomię­dzy miesz­kańcami a zamiesz­ki­waną przez nich fizyczną formą; może to wpły­nąć na wize­ru­nek mia­sta rów­nie rady­kal­nie, jak życie gospo­dar­cze i poli­tyczne, które także okre­śla jego los. Wystar­czy wziąć pod uwagę wpływ Muzeum Gug­gen­he­ima na Bil­bao czy budynku opery w Syd­ney. Kiedy roz­wa­ża­nia o fizycz­nym kształ­cie i wize­runku mia­sta są odrzu­cane jako kwe­stie „kostiumu”, czy­sto zewnętrz­nego aspektu, „fasady” dla rze­czy­wi­sto­ści ukry­tej pod nią, warto pamię­tać, że słowo „fasada” pocho­dzi od twa­rzy, a wszy­scy mamy takie twa­rze, na jakie zasłu­gu­jemy. Moja twarz z pew­no­ścią miała wpływ na mój los, ponie­waż los i twarz łączą się ze sobą w nie­prze­rwa­nym, dwu­kie­run­ko­wym pro­ce­sie.

Postrze­ga­nie mia­sta jako pro­du­centa prze­strzeni to według mnie kolejny (bar­dzo sub­telny) spo­sób na zane­go­wa­nie odpo­wie­dzial­no­ści za jego sub­stan­cję, acz­kol­wiek „pro­duk­cja prze­strzeni” stała się ostat­nio waż­nym ele­men­tem każ­dej dys­ku­sji. Prze­strzeń nie jest rze­czą – nie można jej zin­stru­men­ta­li­zo­wać (zre­ifi­ko­wać, jak powie­dzie­liby nie­któ­rzy kry­tycy) czy świa­do­mie kształ­to­wać, podob­nie jak syl­wety Man­hat­tanu. Sły­szymy, że jest two­rzona przez spo­łe­czeń­stwo jak muszla przez śli­maka. Tak samo jak styl, jest sple­ciona ze spo­łe­czeń­stwem, które ją wytwa­rza, toteż nie może się zmie­nić, dopóki samo spo­łe­czeń­stwo nie ule­gnie rady­kal­nej prze­mia­nie. Ponie­waż zaj­muję się przede wszyst­kim formą, mar­twi mnie nad­uży­wa­nie ter­minu „prze­strzeń” w obec­nym dys­kur­sie o mie­ście.

Za nie mniej­szy błąd uwa­żam trak­to­wa­nie mia­sta jako tworu „orga­nicz­nego” czy „quasi-natu­ral­nego”11. W zbyt wiel­kim zakre­sie jest ono świa­do­mie kształ­to­wane przez róż­nych urba­ni­stów, dewe­lo­pe­rów, finan­si­stów, a nawet archi­tek­tów. Jego tkanka nie rośnie tak gładko, jak by to wyni­kało z kon­cep­cji pro­du­ko­wa­nia prze­strzeni. Wręcz prze­ciw­nie, w moim odczu­ciu mia­sto roz­wija się sko­kowo, a jak mówi stare przy­sło­wie, natura nie wyko­nuje sko­ków12. To wła­śnie ta migo­tliwa i nie­re­gu­larna mozaika świa­do­mych i nieświa­do­mych pro­ce­sów zawsze mnie fascy­no­wała, a jed­no­cze­śnie depry­mo­wała.

Kry­tycy miej­skiego życia czę­sto są potę­piani i uwa­żani za błą­dzą­cych następ­ców licz­nych inte­lek­tu­ali­stów, któ­rzy na prze­strzeni tysiąc­leci pięt­no­wali mia­sto i nie obda­rzali go zaufa­niem.

„Wiel­ko­miej­skie tłumy tyle sprzy­jają dziełu rzą­dze­nia pań­stwem, ile rany przy­dają siły ludz­kiemu ciału” – napi­sał Tho­mas Jef­fer­son w Notes on the State of Vir­gi­nia13. Mia­sta wyda­wały mu się tak wiel­kim zagro­że­niem dla oby­cza­jów i men­tal­no­ści względ­nie nie­win­nego, miłu­ją­cego zie­mię narodu ame­ry­kań­skiego, że wolał pono­sić koszty trans­portu surow­ców do Europy przez Atlan­tyk i prze­wie­zie­nia goto­wych towa­rów z powro­tem, niż pozwo­lić, by wiel­ko­miej­ski prze­mysł wywie­rał demo­ra­li­zu­jący wpływ na ludz­kie życie. „Wolimy pozo­sta­wić manu­fak­tury w Euro­pie”14 – prze­ko­ny­wał. Z cza­sem przy­znał, że mia­sta są nie­zbędne dla funk­cjo­no­wa­nia gospo­darki – nawet w Sta­nach Zjed­no­czo­nych – ale począt­kowo dopusz­czał ich ist­nie­nie tylko pod warun­kiem, że zostaną zapla­no­wane niczym układ sza­chow­nicy: kwa­drat zabu­dowy na prze­mian z kwa­dratem lasu.

Mia­sta zawsze były postrze­gane jako narzę­dzia luk­su­so­wej bez­kar­no­ści, paso­żyty na cno­tli­wych i owoc­nych zaję­ciach lud­no­ści wiej­skiej, jak uwa­żał Jef­fer­son, ale także sła­wiono je jako silny bodziec do roz­woju gospo­dar­czego i inte­lek­tu­al­nego. Sprzecz­ność ta, wraz z wie­loma innymi, wyda­wała się wręcz gwa­ran­cją ich żywot­no­ści; dosta­tek zawdzię­czany ryn­kom, potężne for­ty­fi­ka­cje dające schro­nie­nie sła­bym – dzięki temu wszyst­kiemu ośrodki miej­skie były magne­sami przy­cią­ga­ją­cymi ludzi i towary zarówno z bez­po­śred­niego oto­cze­nia, jak i z dal­szych miejsc.

Ludzie zaczęli budo­wać mia­sta – czy może raczej osady miej­skie – około dzie­się­ciu tysięcy lat temu. Nie mamy pew­no­ści, w jaki spo­sób wykry­sta­li­zo­wały się z innych rodza­jów miej­sco­wo­ści. Eko­no­mi­ści twier­dzą, że pierw­sze mia­sta były poło­żone na skrzy­żo­wa­niach szla­ków han­dlo­wych, ale nie zawsze wiemy, jakie były punkty koń­cowe tych szla­ków. Kon­cen­tra­cja pierw­szych miast w doli­nach rzek – Nilu, Tygrysu i Eufratu, Indusu, Huangpu – kon­sty­tu­uje kolejny praw­do­po­dobny model, ale budow­ni­czo­wie sta­rych miast Mezo­ame­ryki i Połu­dnio­wej Ame­ryki nie korzy­stali z trans­portu rzecz­nego, a wiele ośrod­ków miej­skich Mezo­ame­ryki było praw­do­po­dob­nie gigan­tycz­nymi zespo­łami świą­tyn­nymi, oto­czo­nymi niżej poło­żo­nymi wio­skami. Nie ulega jed­nak wąt­pli­wo­ści, że miej­sca wymiany – targi czy rynki – mają bar­dzo stary rodo­wód. Być może wystę­po­wały nawet jakieś formy umow­nej wyceny towa­rów: mamy wiele dowo­dów na ist­nie­nie han­dlu „mię­dzy­na­ro­do­wego” pod koniec ery pale­oli­tycz­nej, z muszel­kami kauri jako swego rodzaju żeto­nami. Nie obo­wią­zuje jed­nak żaden jeden powszech­nie zaak­cep­to­wany opis czy model ukształ­to­wa­nia się wcze­snego osad­nic­twa.

W Sta­rym Świe­cie pierw­sze mia­sta przy­pusz­czal­nie powstały gdzieś na Bli­skim Wscho­dzie. Za naj­star­sze, mniej lub bar­dziej urba­ni­styczne, osady odkryte przez arche­olo­gów uważa się obec­nie Çatal Hüyük w połu­dnio­wej Tur­cji i Jery­cho w Pale­sty­nie. Już w naj­wcze­śniej­szych mia­stach ist­niały place wymiany, a targi wyma­gają jakiejś formy księ­go­wo­ści, którą począt­kowo pro­wa­dzono za pomocą pamięci i reje­strów. Tra­dy­cje ustne, wspo­ma­gane gestami i muzyką, mogą – jak wiemy na pod­sta­wie obser­wa­cji nowo­żyt­nych ludów nie­pi­śmien­nych – prze­ka­zy­wać i prze­cho­wy­wać wyra­fi­no­wane i skom­pli­ko­wane idee. Od pew­nego momentu targi/rynki wyma­gają jed­nak jakie­goś rodzaju piśmien­no­ści. Impe­rium Inków praw­do­po­dob­nie pora­dziło sobie bez niej, a jego pocho­dze­nie jest przed­mio­tem gorą­cych spo­rów. Według naukow­ców praw­dziwa piśmien­ność w postaci syla­ba­riu­szy zaczęła się nie­za­leż­nie od sie­bie w Chi­nach, Indiach i na Bli­skim Wscho­dzie w czwar­tym tysiąc­le­ciu p.n.e., mniej wię­cej w tym samym cza­sie, w któ­rym odno­to­wano powsta­nie pierw­szych miast, co ozna­cza, że początki histo­rii zbie­gły się z począt­kami miast. Od początku miało to jed­nak i taki sku­tek, że skala i roz­kład prze­strzenny nawet tych pierw­szych miast skła­niały do roz­dzie­le­nia pracy od wła­dzy.

Roz­ra­sta­jąc się, mia­sta przy­cią­gały obcych, któ­rzy mogli róż­nić się od miej­sco­wych języ­kiem, reli­gią, zwy­cza­jami spo­łecz­nymi, a nawet kolo­rem skóry. Taka hybry­dycz­ność, zno­śna w okre­sach roz­woju i bez­pie­czeń­stwa, mogła się zaostrzać i nabie­rać bole­snego cha­rak­teru po zmia­nie kli­matu gospo­dar­czego. Obcy szybko stają się kozłami ofiar­nymi. „Czystki etniczne” to ukute pod koniec XX wieku okre­śle­nie pro­ce­dury, która na prze­strzeni dzie­jów była reali­zo­wana – cza­sem z wiel­kim okru­cień­stwem – w wielu kra­jach i mia­stach. Już Pismo Święte ostrzega przed mia­stem: „Bóg pierw­szy ogród uczy­nił, pierw­sze mia­sto Kain”, jak napi­sał sie­dem­na­sto­wieczny poeta angiel­ski, Andrew Marvell, dobit­nie komen­tu­jąc frag­ment Księgi Rodzaju:

Gdy Kain zbu­do­wał mia­sto, nazwał je imie­niem swego syna: Henoch (Rodz. 4, 17).

Pismo Święte wspo­mina o zało­że­niu pierw­szego mia­sta przez pierw­szego mor­dercę w kraju Nod, kraju wygna­nia i włó­częgi (takie jest zna­cze­nie hebraj­skiej nazwy Nod), jako schro­nie­nia dla ludz­ko­ści wypę­dzo­nej z Edenu. Wiele tra­dy­cji – chiń­ska, indyj­ska, afry­kań­ska, euro­pej­ska, mezo­ame­ry­kań­ska – mówi o podob­nym wyra­sta­niu osad­nic­twa z wędrówki, z życia koczow­ni­czego. Wszyst­kie tra­dy­cje pod­kre­ślają, że zmiana trybu życia była bar­dzo nie­bez­pieczna, a począt­kom osia­dłego trybu życia towa­rzy­szyły rytu­ały i ofiary, które miały na celu prze­bła­ga­nie mocy rzą­dzą­cych danym miej­scem. Sto­so­wano roz­bu­do­wane pro­ce­dury, imi­tu­jące boski akt kre­acji, tak aby to, co zostało fizycz­nie „wyjęte” z natury i zawłasz­czone na uży­tek czło­wieka, można było przy­wró­cić natu­rze jako obraz i meta­forę. Każde mia­sto miało wła­snych bogów, wła­sną reli­gię i kalen­darz, i liczyło czas od momentu swego powsta­nia. W każ­dym miej­scu czas zaczy­nał się wtedy, kiedy zało­żono mia­sto.

Poeci śpie­wali, a póź­niej pisali o przej­ściu od osad noma­dów do trwa­łych osie­dli, a wresz­cie ukształ­to­wa­nego wokół świą­tyni i rynku mia­sta, któ­rego można było bro­nić. I zare­je­stro­wali poczu­cie, że coś zostało utra­cone, kiedy oto­cze­nie kawałka ziemi wałem zła­mało orga­niczny cha­rak­ter natury, prze­ry­wa­jąc cią­głość kra­jo­brazu. W miarę jak arche­olo­go­wie i etno­lo­go­wie dostar­czają nam wie­dzy o tych począt­kach, staje się oczy­wi­ste, że sche­mat kon­cep­tu­alny osie­dla był włą­czany w oby­czaje, reguły matry­mo­nialne, rytu­ały, a nawet w jego układ prze­strzenny. Rów­no­cze­śnie – współ­cze­sny obser­wa­tor może mieć poważne kło­poty z dostrze­że­niem tego wszyst­kiego w ruinach tych daw­nych osie­dli15.

Poczu­cie utraty i nie­ustan­nego zagro­że­nia ze strony zewnętrz­nego świata znaj­duje nawet odbi­cie w nie­któ­rych spo­śród naj­star­szych zacho­wa­nych tek­stów pisa­nych. W sume­ryj­skim epo­sie o Gil­ga­me­szu (zna­nym na Bli­skim Wscho­dzie co naj­mniej od trze­ciego tysiąc­le­cia p.n.e. i oprócz ory­gi­nal­nej wer­sji sume­ryj­skiej ist­nie­ją­cym rów­nież w wer­sji babi­loń­skiej, asy­ryj­skiej i hetyc­kiej) poczu­cie to obecne jest w obra­zach walki, rywa­li­za­cji, a póź­niej przy­jaźni miej­skiego tyrana Gil­ga­me­sza z Uruku lub Warki z dzi­kim koczow­ni­kiem Enkidu. W opo­wie­ści Enkidu utra­cił wła­dzę nad rośli­nami i zwie­rzę­tami po tym, jak nasłana przez Gil­ga­me­sza nie­rząd­nica (pro­sty­tu­cja to zawód miej­ski) nauczyła go miej­skich, dwor­skich oby­cza­jów. Obec­ność tego rodzaju wąt­ków nie ogra­ni­czała się do epo­sów i legend, lecz były one nie­jako wbu­do­wane w tkankę mia­sta, nie­mal jak kry­tyka roz­po­czy­na­ją­cych się okre­sów świet­no­ści, by przy­po­mi­nać rzą­dzą­cym o ich skrom­nych począt­kach i prze­mi­jal­no­ści ich wła­dzy. Sta­ro­żytne mia­sta miały w swych cen­trach czę­sto­kroć pozo­sta­ło­ści swych odle­głych, wiej­skich korzeni. W Mezo­po­ta­mii wład­ców miast uwa­żano za zarząd­ców z boskiego nada­nia; kapłan pod­da­wał ich rytu­al­nemu upo­ko­rze­niu, po czym sakralne zaślu­biny w kry­tej strze­chą cha­cie z trzciny przy­wra­cały im auto­ry­tet. W Ate­nach sąd naj­wyż­szy, Are­opag, miał sie­dzibę krytą dachem ze strze­chy i gliny. W Rzy­mie z czcią pie­lę­gno­wano zbu­do­waną z drewna i słomy chatę pierw­szego króla i zało­ży­ciela mia­sta Romu­lusa na Pala­ty­nie, nie­da­leko miej­sca, gdzie cesa­rze póź­niej budo­wali swoje ogromne mar­mu­rowe pałace.

Kiedy zawo­dowi pisa­rze w Gre­cji zaczęli otrzy­my­wać wyna­gro­dze­nie za swoje usługi – ina­czej niż egip­scy i mezo­po­tam­scy skry­bo­wie świą­tynni i kro­ni­ka­rze – kon­trast mię­dzy mia­stem i wsią stał się wyraź­niej­szy, jak poka­zuje Hezjod w Pra­cach i dniach. Poeta mówi swemu bratu rol­ni­kowi, że od zło­tego wieku wszystko się pogor­szyło: albo z powodu zatru­tych darów Pan­dory z jej słyn­nej puszki, albo dla­tego, że legen­darni pierwsi ludzie z cno­tli­wego zło­tego poko­le­nia – śmier­telni, lecz wolni od cho­rób, podob­nie jak bogo­wie – po pro­stu wymarli. Według Hezjoda zastą­piło ich gor­sze, nie­roz­sądne i ska­żone srebrne poko­le­nie, a następ­nie agre­sywne brą­zowe. Dopiero w czwar­tej epoce, epoce hero­sów-pół­bo­gów, poja­wiły się mia­sta takie jak Troja i Teby i w woj­nach mię­dzy tymi mia­stami wielu boha­te­rów nawza­jem się poza­bi­jało. Wresz­cie nade­szła epoka współ­cze­sna. Hezjod, który przed­sta­wia naj­bar­dziej wyra­zi­stą wer­sję tej legendy, nazywa swoje poko­le­nie żela­znym:

O, żebym ja wnie musiał żyć w pią­tym poko­le­niu

ludzi, lecz wcze­śniej umarł albo się póź­niej naro­dził!

Teraz jest poko­le­nie żela­zne; i ani we dnie

nie ustaną w wysiłku i tro­sce, ani też w nocy,

udrę­czeni – bogo­wie ześlą im cięż­kie kło­poty16.

Grecka legenda o zło­tym wieku zna­la­zła rów­nież odzwier­cie­dle­nie w innej kro­nice, bar­dziej „histo­rycz­nej”, która opo­wiada o „ide­al­nym” (a przy­naj­mniej mode­lo­wym) mie­ście z mitycz­nej prze­szło­ści, które w jakimś sen­sie można odbu­do­wać. Mia­sto sta­ro­żyt­nych Ateń­czy­ków – auto­chto­nes (uro­dzo­nych z ziemi) – już w tej odle­głej prze­szło­ści podzie­lo­nych na trzy klasy spo­łeczne, posia­dało okrą­gły Akro­pol w cen­trum i sta­wiało opór potęż­nemu i boga­temu mia­stu o nazwie Atlan­tyda, poło­żo­nemu gdzieś za Słu­pami Her­ku­lesa (cie­śniną Gibral­tar) i prze­cho­dzą­cemu kry­zys na sku­tek nad­mier­nych ambi­cji impe­rial­nych. Oba mia­sta miał pochło­nąć wielki kata­klizm. Atlan­tyda była mia­stem kon­cen­trycz­nym, tak jak Ateny i ina­czej niż więk­szość miast współ­cze­snych Pla­to­nowi. Fizyczny podział metro­po­lii mię­dzy ateń­skie ple­miona był minia­tu­rową wer­sją podziału ziemi na oko­licz­nych obsza­rach17.

Pod­czas gdy Pla­ton przed­sta­wiał archa­iczne mia­sto jako przy­kład zarówno miej­skich cnót i miej­skiego roz­kładu, nie­któ­rzy greccy pisa­rze surowo potę­piali mia­sto i jego oby­czaje. Na przy­kład Ary­sto­fa­nes w Pta­kach i Zgro­ma­dze­niu kobiet wykpiwa szumne ambi­cje urba­ni­stów i pra­wo­daw­ców. Saty­rycy rzym­scy – Horacy, Mar­cja­lis, Juwe­nal – nie ukry­wali odrazy do Rzymu, do jego roz­py­cha­ją­cych się łok­ciami tłu­mów, brud­nych ulic i zepsu­cia, z dru­giej strony opie­wa­jąc zalety wiej­skiego życia. Mimo to prze­by­wa­jący na wygna­niu w Dacji Owi­diusz tęsk­nił za wiel­ko­miej­skimi roz­ko­szami.

Legen­darna Atlan­tyda oraz histo­ryczne Ateny i Alek­san­dria były dla sta­ro­żyt­nych wzor­co­wymi mia­stami. Pau­za­niasz, podróż­nik, który w II wieku n.e. napi­sał prze­wod­nik po grec­kim świe­cie, wyli­cza, jakie nie powinno być mia­sto. Po przy­jeź­dzie do wie­ko­wego i ufor­ty­fi­ko­wa­nego, ale mocno zruj­no­wa­nego Pano­peusu w dro­dze z Delf do Aten, notuje: „o ile w ogóle można nazwać mia­stem i jego miesz­kań­cami tych, któ­rzy nie mają ani władz muni­cy­pal­nych, ani gim­na­zjonu, ani teatru, ani agory, ani wody dopły­wa­ją­cej do fon­tanny […]”18. Pau­za­niasz posłu­guje się grec­kim sło­wem πολισ, które ozna­cza mia­sto i oko­liczne tereny rolne, a także miesz­kań­ców. O tym, czy dana miej­sco­wość zasłu­guje na miano mia­sta, polis, nie decy­dują jego zda­niem domy i mury, lecz prze­strze­nie publiczne i fizyczna obec­ność insty­tu­cji.

Cho­ciaż świat grecki był mia­sto­cen­tryczny, ni­gdy nie miał sto­licy czy też – jak byśmy to dzi­siaj ujęli – metro­po­lii. Osad­ni­ków do licz­nych kolo­nii grec­kich nad Morzem Śród­ziem­nym i Czar­nym zawsze wysy­łało jakieś mia­sto macie­rzy­ste – takie jest wła­śnie zna­cze­nie słowa metro-polis. Ateny odgry­wały taką rolę, ale tylko wobec Gre­ków joń­skich. Sto­so­wana ter­mi­no­lo­gia była w tym zakre­sie nie­jed­no­znaczna. Ateny cza­sem nazy­wano άστι (asti) – mia­stem, nato­miast polis odno­siło się jedy­nie do czę­ści άκρο (akro), czyli mia­sta „wyso­kiego”, twier­dzy, którą nazy­wamy akro-polis. Dopiero w cza­sach Alek­san­dra Wiel­kiego i jego następ­ców, pod koniec III wieku p.n.e., jedno mia­sto – Alek­san­dria w Egip­cie – zyskało sta­tus sto­licy całego grec­ko­ję­zycz­nego świata nie tyle w sen­sie poli­tycz­nym, ile gospo­dar­czym i kul­tu­ral­nym.

Kiedy Grecy hel­le­ni­styczni mówili o „Mie­ście”, z reguły myśleli wła­śnie o Alek­san­drii. Zna­jący łacinę nie mieli pro­blemu z wielką literą w tym sło­wie. Łaciń­skie urbs, cho­ciaż zwią­zane z ora­niem (ponie­waż Rzy­mia­nie rytu­al­nie orali bruzdę wokół nowego mia­sta), tak jak grec­kie asti ozna­czało zabu­do­wany i ogro­dzony teren; ter­min Urbs, jeśli nie był poprze­dzony jakimś określ­ni­kiem, mógł ozna­czać tylko Rzym. Dla wszyst­kich Rzy­mian – mam na myśli tu zarówno miesz­kań­ców sta­ro­żyt­nego impe­rium, jak i nowo­żyt­nych Wło­chów – ter­min ten niósł sens „cen­trum świata”, ponie­waż wszyst­kie drogi, przy­naj­mniej przy­sło­wiowo, na­dal pro­wa­dzą do Rzymu.

Atlan­tyda, podob­nie jak inne sta­ro­żytne mia­sta, była spo­łecz­no­ścią „zamkniętą” w tym sen­sie, że mia­sto wyma­gało od swo­ich miesz­kań­ców lojal­no­ści nie tylko poli­tycz­nej, ale rów­nież reli­gij­nej, a obec­ność innych grup etnicz­nych była ści­śle ogra­ni­czona, o ile w ogóle dopusz­czana. Sprzecz­no­ści w nie­unik­nio­nych kon­flik­tach codzien­nego życia mia­sta były wchła­niane lub eli­mi­no­wane. Żadne mia­sto dotąd nie doma­gało się mono­polu na kalen­darz czy obraz świata swych oby­wa­teli, któ­rzy miesz­kali poza jego murami. W tym kon­tek­ście Rzym wpro­wa­dził nowy czyn­nik: impe­rialne suk­cesy cesar­stwa zaowo­co­wały mię­dzy innymi narzu­ce­niem rzym­skiego kalen­darza wszyst­kim tery­to­riom kolo­nial­nym.

Wcze­śni chrze­ści­ja­nie, któ­rzy postrze­gali mia­sta cesar­stwa rzym­skiego jako dotknięte nie­od­wra­cal­nym zepsu­ciem, w swo­ich pole­mi­kach nie przed­sta­wiali takich histo­rycz­nych czy egzo­tycz­nych uto­pii jak Pla­ton opi­su­jący Atlan­tydę czy wcze­sne Ateny, które to opisy były pomy­ślane bez wąt­pie­nia jako pam­flety na współ­cze­sność. A jed­nak ideał, w któ­rego stronę kie­ro­wali spoj­rze­nia, miał cha­rak­ter miej­ski: była nim Nowa Jero­zo­lima, którą opi­suje św. Jan Apo­stoł na końcu Księgi Apo­ka­lipsy. Póź­niej tema­tów dla kazań dostar­czało wiele innych ide­al­nych lub nie­moż­li­wych do zre­ali­zo­wa­nia miast. Św. Jan przed­sta­wiał nie­biań­skie Jeru­za­lem w for­mie sze­ścianu – a nie koła, jak Pla­ton Atlan­tydę – z trzema bra­mami w każ­dym z czte­rech boków, jako mia­sto dające obiet­nicę szczę­ścia, które może przy­nieść na zie­mię tylko bez­po­śred­nia inter­wen­cja boska. W lite­ra­tu­rze śre­dnio­wiecz­nej poja­wiają się rów­nież bar­dziej docze­sne, na poły histo­ryczne osady ide­alne takie jak Came­lot w walij­skich czy bre­toń­skich epo­sach artu­riań­skich.

Tego rodzaju wyobra­że­nia zyskały archi­tek­to­niczny, nie­mal moż­liwy do zre­ali­zo­wa­nia kształt w pro­jek­cie mia­sta Sfo­rzinda stwo­rzo­nego przez głów­nego archi­tekta medio­lań­skich ksią­żąt z rodu Sfo­rzów, Anto­nia Aver­lina, zwa­nego Fila­rete (z grec­kiego „miło­śnik cnoty”), który przed rokiem 1500 zamie­rzał ją odtwo­rzyć w swoim trak­ta­cie, pod­ręcz­niku archi­tek­tury w for­mie powie­ści dia­lo­go­wej. Jego mia­sto dawno zagi­nęło – jak Atlan­tyda.

Refor­ma­to­rzy pra­wie zawsze ujmo­wali swoje wizje spo­łe­czeń­stwa w kate­go­riach wiel­ko­miej­skich. Kiedy Raphael Hyth­lo­day, nar­ra­tor i główny boha­ter Uto­pii Toma­sza Morusa, przy­pad­kiem tra­fił na wyspę o tytu­ło­wej nazwie, zoba­czył dosko­nale zin­te­gro­wane mia­sto, któ­rego prawa, ubiory, oby­czaje i wygląd były zgodne z wzor­cem tole­ran­cji i har­mo­nii odle­głym od cha­otycz­nych i peł­nych prze­mocy aglo­me­ra­cji z cza­sów autora. Morus naj­pierw opu­bli­ko­wał swoją książkę po łaci­nie – adre­so­wał ją do mię­dzy­na­ro­do­wej publicz­no­ści – i nie­chcący powo­łał do ist­nie­nia nowy gatu­nek lite­racki. Uto­pie, czyli dzieła, w któ­rych pro­blemy spo­łeczne ana­li­zuje się poprzez odnie­sie­nie do jakie­goś fik­cyj­nego ide­ału i dale­kiego mia­sta lub kraju, sta­no­wią kry­tykę obec­nych miej­skich prak­tyk i pole­mikę poli­tyczną.

Uto­pia to nie­jed­no­znaczne poję­cie. W sen­sie dosłow­nym jest to „nie-miej­sce”, ale ter­min ten można rów­nież rozu­mieć jako dobre miej­sce i taka chyba była pier­wotna inten­cja autora. Autor pierw­szego tłu­ma­cze­nia z angiel­skiego sądził, że cho­dzi o „naj­lep­szy stan dobra publicz­nego”. Tak jak Uto­pia Morusa, tak też kon­cen­tryczne „Mia­sto Słońca”, o któ­rym sto lat póź­niej pisał filo­zof z połu­dnio­wych Włoch, Tom­maso Cam­pa­nella, dawało kolejny wariant miej­skiej tkanki. Praw­dziwy wysyp tego rodzaju ese­jów nastą­pił w XIX wieku, od prak­tycz­nych i moż­li­wych do zasto­so­wa­nia pro­po­zy­cji, takich jak pro­mie­ni­ste mia­sto sate­lic­kie opi­sane przez angiel­skiego urba­ni­stę Ebe­ne­zera Howarda, które stało się wzo­rem dla wielu miast-ogro­dów i innych nowych miast na całym świe­cie, po nie­zwy­kle dłu­gie ciu­dad lineal – „mia­sto line­arne” – które hisz­pań­ski inży­nier Arturo Soria y Mata chciał wybu­do­wać na ogrom­nych odcin­kach od Kadyksu do Peters­burga czy od Kopen­hagi do Neapolu.

Wyznawcy nie­prze­rwa­nego wzro­stu gospo­dar­czego, od stu­leci powta­rzają, że mia­sto w zna­nej nam postaci nie ma przy­szło­ści. Trzy­dzie­ści, czter­dzie­ści lat temu futu­ro­lo­dzy twier­dzili, że do 2000 roku mia­sta – zwłasz­cza pół­noc­no­ame­ry­kań­skie – tak się roz­ro­sną, że utwo­rzą nie­zmier­nie dłu­gie i roz­cią­gnięte (ale w prze­ci­wień­stwie do ciu­dad lineal amor­ficzne) aglo­me­ra­cje: mówili o Bos-Wash (Boston-Waszyng­ton, a zatem Nowy Jork zostałby prze­zeń połknięty) na wschod­nim wybrzeżu Sta­nów Zjed­no­czo­nych, o Chi­pitts (Chi­cago-Pit­ts­burgh) na Środ­ko­wym Zacho­dzie i San-San (San Fran­ci­sco-San Diego) nad Pacy­fi­kiem. Roz­wój tech­no­lo­gii infor­ma­cyj­nych i zwią­zany z tym gwał­towny roz­wój komu­ni­ka­cji miały dopro­wa­dzić do tego, że gęstość zalud­nie­nia w kraju roz­ło­ży­łaby się bar­dziej rów­no­mier­nie, two­rząc tak zwaną „glo­balną wio­skę”19. Należy pod­kre­ślić, że glo­balna wio­ska z futu­ry­stycz­nych wyobra­żeń jest nota­bene wła­śnie wio­ską, a nie mia­stem. Skom­pu­te­ry­zo­wani pra­cow­nicy nie potrze­bo­wa­liby fizycz­nego kon­taktu ze sobą nawza­jem ani żad­nej cen­tral­nej insty­tu­cji kon­tro­l­nej, pra­cu­jąc z domów, poroz­rzu­ca­nych w kra­jo­bra­zie. W 1967 roku socjo­log Daniel Bell przy­ta­cza sze­reg innych pro­gnoz:

Dr Glenn T. Seaborg, prze­wod­ni­czący ame­ry­kań­skiej Komi­sji Ener­gii Ato­mo­wej, […] prze­wi­duje obie­cu­jącą przy­szłość dla kobiet: „W 2000 roku gospo­dy­nie domowe […] praw­do­po­dob­nie będą miały zro­bo­ty­zo­waną słu­żącą […] w kształ­cie pudła, z jed­nym dużym okiem na górze, kil­koma ramio­nami i dłońmi, i dłu­gimi, wąskimi pod­kład­kami z każ­dej strony do poru­sza­nia się”. Dr Isaac Asi­mov pro­ro­kuje, […] że w 2000 roku czło­wiek będzie badał gra­niczne obszary układu sło­necz­nego i miesz­kał pod zie­mią. […] Nawet branża kosme­tyczna włą­czyła się w to futu­ro­lo­giczne przed­się­wzię­cie: „Modna kobieta prze­łomu tysiąc­leci może będzie miała żywe motyle trze­po­czące koło jej fry­zury, […] przy­cią­gane spe­cjal­nym zapa­cho­wym sprayem do wło­sów. […] Będzie kon­tro­lo­wała wymiary swego ciała, kła­dąc się na szez­longu z elek­tro­nicz­nymi bąbel­kami, które wyma­sują nad­mia­rowe obszary. […] Zmarszczki na czole i twa­rzy będzie mogła wypeł­nić sili­ko­nem”20.

Bell nie był cał­ko­wi­cie prze­ko­nany do takich pro­roctw – jak się oka­zało, intu­icja go nie zawio­dła – i wyra­ził nastę­pu­jącą opi­nię:

W odnie­sie­niu do gadże­tów Stany Zjed­no­czone w roku 2000 będą bar­dziej podobne niż różne od Sta­nów Zjed­no­czo­nych w roku 1967.

Tech­no­lo­gia infor­ma­cyjna (IT) pro­wa­dzi obec­nie do „rady­kal­nego prze­pro­jek­to­wa­nia” prze­strzeni biu­ro­wej i warun­ków pracy, ale jej efekty nie dają się jesz­cze zmie­rzyć, podob­nie jak wpływ zaku­pów przez inter­net i roz­rywki dostar­cza­nej przez kino domowe na roz­wój miast.

Na razie nie doszło do połą­cze­nia się miast w gigan­tyczne konur­ba­cje, a wiele innych pro­roctw sprzed trzy­dzie­stu lat budzi dzi­siaj weso­łość. Sto­licą zglo­ba­li­zo­wa­nej gospo­darki jest obec­nie Nowy Jork – a kon­kret­niej Man­hat­tan – nie zaś Bos-Wash. Z dru­giej strony na świe­cie doszło do innych zmian, które zasko­czyły futu­ro­lo­gów. Nikt nie prze­wi­dział, że naj­więk­szym mia­stem świata sta­nie się Mek­syk, nikt też nie prze­wi­dział kata­stro­fal­nej eks­pan­sji Kairu. Ani też trze­ciej – czy może czwar­tej – rewo­lu­cji rol­nej, która spo­wo­do­wała napływ lud­no­ści do wiel­kich miast Trze­ciego Świata.

Mój punkt wyj­ścia jest jed­nak inny od przy­ję­tego przez moich sza­cow­nych poprzed­ni­ków, ponie­waż nie kie­ruję swo­jej pole­miki prze­ciwko bez­ład­nemu czy cha­otycz­nemu mia­stu, lecz prze­ciwko mia­stu ano­ni­mo­wemu i alie­nu­ją­cemu, które ukształ­to­wało się w XIX i XX wieku i które naj­bar­dziej wro­dzy kry­tycy okre­ślają ter­mi­nem „dys­to­pia”. Moja pole­mika wymie­rzona jest rów­nież w wize­ru­nek mia­sta powstały w ciągu minio­nych dwóch czy trzech dekad: mia­sta jako obrazu nie­spra­wie­dli­wo­ści spo­łecz­nej.

Spójrzmy na grę, która, podob­nie jak grecki pier­wo­wzór, toczy się w mie­ście, a mia­no­wi­cie Mono­pol. Opa­ten­to­wano ją w 1935 roku, w 1985 roku uro­czy­ście obcho­dziła swój jubi­le­usz i obro­sła licz­nymi akce­so­riami – t-shir­tami i tym podob­nymi, ma nawet swoje muzeum. Na pierw­szych plan­szach wid­niały ulice nowo­jor­skie lub lon­dyń­skie, ale dzi­siaj ist­nieją nie­zli­czone edy­cje w wielu języ­kach, z topo­gra­fią zaczerp­niętą z danego kraju. Gra­łem w Mono­pol jako dziecko w Pol­sce i podej­rze­wam, że więk­szość moich czy­tel­ni­ków miała stycz­ność z tą grą. Mia­sto na plan­szy jest przed­sta­wione przez pry­zmat cen nie­ru­cho­mo­ści i tak jak dewe­lo­per, można zbu­do­wać okre­śloną liczbę domów na danej działce, a jeśli kogoś stać, to na końcu może posta­wić hotel. Podob­nie jak na dewe­lo­pera w praw­dzi­wym życiu, na gra­cza czy­hają liczne pułapki, w tym ban­kruc­two i wię­zie­nie. Ta raczej z natury towa­rzy­ska gra została zastą­piona nie­uchron­nie wer­sją kom­pu­te­rową, Sim-city, w któ­rej samotny gracz usta­wia budynki pośród hipo­te­tycz­nego kra­jo­brazu – i są to osobne obiekty, któ­rych nie można mody­fi­ko­wać. Ale podob­nie jak Mono­pol, Sim-city jest grą o pie­nią­dze. Zawod­nik jest ogra­ni­czony w swo­ich inwe­sty­cjach zaso­bami gotów­ko­wymi, musi dbać o budżet i płyn­ność finan­sową, żeby zdo­być nagrodę. W odróż­nie­niu od Mono­polu w Sim-city nie ma kar. Kom­pu­ter musi liczyć, nie umie mie­rzyć suk­cesu i porażki bar­dziej skom­pli­ko­wa­nymi kate­go­riami.

Wła­śnie takie kate­go­rie chciał­bym pod­dać ana­li­zie: jakie stra­te­gie są dostępne dla oby­wa­teli, któ­rzy chcą kształ­to­wać swoje oto­cze­nie w spo­sób bar­dziej zgodny z wła­snymi pra­gnie­niami. Budżet ogra­ni­cza wła­dze każ­dego mia­sta, ale – i tutaj mogą się przy­dać gry kom­pu­te­rowe – budże­tem można mani­pu­lo­wać. Przy pró­bach rów­no­wa­że­nia budżetu uwzględ­nia się zarówno nie­zbędne wydatki, jak i potrzeby. Wydaje mi się, że przy podej­mo­wa­niu decy­zji należy przy­jąć zało­że­nie, iż nie ist­nieje roz­wią­za­nie, które pogo­dzi­łoby ze sobą wszyst­kie te sprzeczne cele. Roz­ważmy oczy­wi­sty przy­kład: więk­szość miesz­kań­ców mia­sta powie­dzia­łaby, że ide­al­nym spo­so­bem zamiesz­ka­nia jest pry­watny dom z ogro­dem, ale przy­zna­łaby rów­nież, że gęsta zabu­dowa wiel­ko­miej­ska ma swoje zalety, nawet jeśli wyklu­cza posia­da­nie pry­wat­nego domu w mie­ście (który pozo­staje w zasięgu moż­li­wo­ści tylko naj­bo­gat­szych). Weźmy inny przy­kład: zanie­czysz­cze­nie powie­trza i tłok. Kwe­stię pro­ble­mów z ruchem ulicz­nym podej­mo­wali już sta­ro­rzym­scy saty­rycy. Zagad­nie­nie to poja­wia się w pra­wie wszyst­kich tek­stach kry­tycz­nych o mie­ście od wie­ków obec­nych w lite­ra­tu­rze. Nie­za­leż­nie od sto­so­wa­nych źró­deł ener­gii pewien poziom zanie­czysz­cze­nia powie­trza jest w mie­ście nie­unik­niony, podob­nie jak poważne pro­blemy z ruchem ulicz­nym. Oczy­wi­ście zanie­czysz­cze­nie można by utrzy­mać w zno­śnych gra­ni­cach, lecz rzadko się to udaje. Gdzie lokują się te gra­nice i jak je osią­gnąć – jest to dzi­siaj przed­mio­tem gorą­cej i czę­sto zażar­tej debaty. Ludzie, któ­rzy w XIX wieku przy­jeż­dżali do Lon­dynu, bar­dzo narze­kali na tłok na uli­cach. Smród koń­skiego łajna i moczu był obez­wład­nia­jący i cho­ciaż z obec­nej per­spek­tywy zakrawa to na para­doks, stu­le­cie temu nowy wyna­la­zek w postaci auto­mo­bilu wyda­wał się sku­tecz­nym anti­do­tum na zanie­czysz­cze­nie powie­trza w mie­ście.

Być może dla­tego kry­tycy mia­sta, zwłasz­cza eko­no­mi­ści, uży­wają ostat­nio bar­dziej rady­kal­nych argu­men­tów, zasta­na­wia­jąc się nad jego rolą. Czy mia­sta rze­czy­wi­ście były sku­tecz­nym bodź­cem do roz­woju gospo­dar­czego i spo­łecz­nego, czy raczej sta­no­wiły paso­żyt­ni­czą narośl na gospo­darce ryn­ko­wej, która bez nich roz­wi­ja­łaby się jesz­cze szyb­ciej? Czy nie­unik­nione mie­sza­nie się ras i wyznań w spo­łe­czeń­stwie wiel­ko­miej­skim nie nad­wy­rę­żyło kon­we­nan­sów spo­łecz­nych i spój­no­ści spo­łecz­nej? Czy bez miast ludz­ko­ści nie wio­dłoby się lepiej? Czy warto je mieć i utrzy­my­wać, czy może powin­ni­śmy je insty­tu­cjo­nal­nie zde­mon­to­wać, nawet jesz­cze zanim glo­balna wio­ska sta­nie się rze­czy­wi­sto­ścią?

To samo pyta­nie można posta­wić ina­czej. A może mia­sta prze­stały mieć pozy­tywny wpływ na dobro­byt ludz­ko­ści i może powin­ni­śmy pozwo­lić im roz­pro­szyć się, roz­pu­ścić lub implo­do­wać, czy też zgo­dzić się na bole­sne pro­cesy, które je doty­kają z winy pod­miej­skich gale­rii han­dlo­wych, poza­miej­skich cen­trali kon­cer­nów, par­ków roz­rywki i symu­la­cji kom­pu­te­ro­wych? Nie­za­leż­nie od tego, co się sta­nie ze świa­to­wymi sto­li­cami, nie możemy ocze­ki­wać, że do takiego roz­pro­sze­nia doj­dzie w nie­da­le­kiej przy­szło­ści. Glo­ba­li­za­cja przy­nio­sła ze sobą nową formę wiel­ko­miej­skiego zagęsz­cze­nia i kon­cen­tra­cji. Znik­nię­cie miast należy do ulu­bio­nych tema­tów dzien­ni­kar­skich, ale jest to nie­re­alna per­spek­tywa.

Tego rodzaju tematy podej­muje wielu auto­rów – saty­ry­ków, refor­ma­to­rów spo­łecz­nych i uto­pi­stów – któ­rzy pod­dają mia­sto dru­zgo­cą­cej kry­tyce, przed­sta­wia­jąc wiel­ko­miej­skie życie w krzy­wym zwier­cia­dle. Mnie przy­świeca zupeł­nie inny cel: poka­zać, że mia­sto jest cen­nym, zasad­ni­czym i nie­zby­wal­nym ele­men­tem dzie­dzic­twa ludz­ko­ści, a cza­sem wspa­niałą sce­no­gra­fią ludz­kich dzia­łań, i zapro­po­no­wać pewne reguły, które okre­ślą to przed­sta­wie­nie.

— Jak tam dotarliśmy

Mia­sta świata zostały zalane przez dwie kolejne fale wywłasz­czo­nej lud­no­ści wiej­skiej, przez co, nad­mier­nie obcią­żone, zaczęły pękać w szwach. Pierw­sza z tych fal, na prze­ło­mie XVIII i XIX wieku, ukształ­to­wała mia­sto w zna­nej nam obec­nie postaci. Now­sza i znacz­nie więk­sza, wypię­trzona w poło­wie ubie­głego stu­le­cia, jesz­cze nie ustą­piła: my wciąż w niej tkwimy i na razie nie potra­fimy odczy­tać jej modal­no­ści ani pre­cy­zyj­nie oce­nić jej skut­ków. Fala ta prze­isto­czyła Kair i Moskwę, Bom­baj, Kuala Lum­pur, Dża­kartę i São Paulo, a przede wszyst­kim Mek­syk.

W każ­dym opi­sie reak­cji na te dwie fale musimy uwzględ­nić siły, które spo­wo­do­wały pierw­szą z nich. Nie piszę tak dla­tego, że jestem tra­dy­cjo­na­li­stą czy histo­ry­zuję, lecz dla­tego, iż znamy tylko prze­szłość.

Słowa, które prze­ni­kliwy austriacki eko­no­mi­sta Joseph Schum­pe­ter21 napi­sał ponad pięć­dzie­siąt lat temu o życiu gospo­dar­czym, można odnieść rów­nież do tkanki miej­skiej:

tylko szcze­gó­łowa wie­dza histo­ryczna może udzie­lić defi­ni­tyw­nej odpo­wie­dzi na więk­szość pytań doty­czą­cych indy­wi­du­al­nej przy­czy­no­wo­ści i mecha­ni­zmów. […] Współ­cze­sne fakty czy nawet fakty histo­ryczne, obej­mu­jące ostat­nie ćwierć czy pół wieku, zupeł­nie się do tego nie nadają. Albo­wiem żadne zja­wi­sko o zasad­ni­czo histo­rycz­nym cha­rak­te­rze nie może się w pełni obja­wić, jeśli nie jest badane przez długi okres.

Pierw­sza z tych dwóch fal spa­dła naj­pierw na mia­sta bry­tyj­skie i fran­cu­skie, by następ­nie roz­lać się na całą Europę oraz świat. Skutki jej oddzia­ły­wa­nia w Anglii i Fran­cji mimo wielu ana­lo­gii, dalece się od sie­bie róż­niły. Monar­chia fran­cu­ska przez dwa stu­le­cia (zwłasz­cza za pano­wa­nia Ludwika XIV) zdo­łała sku­pić magna­te­rię wokół dworu dzięki sys­te­mowi przy­wi­le­jów i intryg, skut­kiem czego Paryż stał się ośrod­kiem wła­dzy poli­tycz­nej i eko­no­micz­nej, a także kul­tury. Zur­ba­ni­zo­wana szlachta była postrze­gana – na przy­kład przez Wol­tera – jako cywi­li­zu­jący zaczyn sto­licy. Inni wybitni i wpły­wowi pisa­rze, tacy jak Rous­seau, nie­na­wi­dzili mia­sta, szcze­gól­nie Paryża. Rous­seau przy­je­chał tam w mło­do­ści z Turynu, małej, upo­rząd­ko­wa­nej i pięk­nej sie­dziby ksią­żąt sabaudz­kich. Brud i nędza napo­tkane na przed­mie­ściach fran­cu­skiej sto­licy na zawsze zra­ziły go do wiel­kich miast. Jeśli zawie­rzyć jego Wyzna­niom, uda­wał się do Paryża tylko po to, by zaro­bić nieco gro­sza, ażeby móc póź­niej żyć z dala od metro­po­lii22.

Mimo pary­skich trium­fów z ostat­nich lat życia, Wol­ter też nie uwa­żał sto­licy Fran­cji za swoje ulu­bione mia­sto: war­to­ści wyzna­wane przez starą ary­sto­kra­cję miej­ską miał za zbyt ogra­ni­cza­jące. Jak Rous­seau podzi­wiał Turyn, tak Wol­ter podzi­wiał Lon­dyn jako wzo­rzec praw­dzi­wie mery­to­kra­tycz­nego mia­sta. I miał słusz­ność, ponie­waż nawet przed­ha­no­wer­skiej koro­nie angiel­skiej nie udało się stwo­rzyć cen­tra­li­zu­ją­cego dworu, mimo że kró­lo­wie z dyna­stii Stu­ar­tów podej­mo­wali takie próby, a jeden z nich, Karol I, przy­pła­cił to głową. Porażka ta zna­la­zła odzwier­cie­dle­nie w sto­sun­kowo mało repre­zen­ta­cyj­nym wyglą­dzie pała­ców Whi­te­hall i Saint James, któ­rym nie przy­dano kró­lew­skiego maje­statu, mimo że ist­niały takie plany i mimo pre­tek­stu, jaki dawała odbu­dowa po poża­rach. Była to epoka budowy wiel­kich pała­ców – nawet bar­dzo skromni władcy, tacy jak ksią­żęta-biskupi Würzburga, sta­wiali sobie rezy­den­cje, któ­rym Impe­rium Bry­tyj­skie ni­gdy nie miało dorów­nać, nawet w XIX wieku. Z kolei bry­tyj­scy magnaci budo­wali dla sie­bie bar­dziej oka­załe rezy­den­cje niż kró­lo­wie, na przy­kład książę Marl­bo­ro­ugh w Blen­heim, hra­bia Car­li­sle w Howard czy hra­bia Leice­ster w Hol­kham. Tym­cza­sem kiedy Karol II pod­jął w latach sie­dem­dzie­sią­tych XVII wieku próbę budowy wła­snego Wer­salu – pałacu w Win­che­ster – za poży­czone we Fran­cji pie­nią­dze, par­la­ment mu to unie­moż­li­wił.

Whi­te­hall, dwór Jerzych Hano­wer­skich (Jerzego I i Jerzego II), był zbyt mały i skromny (dyna­stia prze­jęła tron angiel­ski w 1715 roku, zacho­wu­jąc rów­no­cze­śnie dużo oka­zal­szą sie­dzibę w Hano­we­rze), aby wywie­rać zna­czący wpływ poli­tyczny i cywi­li­za­cyjny na spra­gnio­nych pre­stiżu bry­tyj­skich magna­tów. W tym cza­sie magna­te­ria rywa­li­zo­wała z szybko boga­cącą się war­stwą ban­kie­rów, któ­rzy kupo­wali tytuły szla­chec­kie i wspi­nali się po dra­bi­nie spo­łecz­nej poprzez mał­żeń­stwa. W rywa­li­za­cji tej wła­ści­ciele ziem­scy musieli zatem oprzeć się na zaso­bach swo­ich źle zarzą­dza­nych mająt­ków. Nęka­jący ich spa­dek docho­dów usi­ło­wali powstrzy­mać (zazwy­czaj bez powo­dze­nia, a cza­sem z kata­stro­fal­nymi skut­kami) roz­ma­itymi ope­ra­cjami finan­so­wymi, z któ­rych naj­bar­dziej znana była bańka spe­ku­la­cyjna zwią­zana z Kom­pa­nią Mórz Połu­dnio­wych w latach 1720–1721. Co bar­dziej inte­li­gentni uświa­do­mili sobie, że lep­szy dochód może przy­nieść poprawa zarzą­dza­nia zanie­dba­nymi mająt­kami. Coraz wię­cej z nich z entu­zja­zmem upra­wiało rolę, anga­żu­jąc w to zaję­cie swoją pomy­sło­wość i kapi­tał. Do czo­ło­wych refor­ma­to­rów zali­czali się Char­les Town­shend i Tho­mas Coke (stry­jeczny wnuk jego imien­nika, budow­ni­czego Hol­kham). Lord Town­shend (1674–1738), wcze­śniej amba­sa­dor w Holan­dii, uspraw­nił metodę pło­do­zmianu, korzy­sta­jąc ze swo­ich holen­der­skich doświad­czeń. Po zre­zy­gno­wa­niu z pracy w admi­ni­stra­cji publicz­nej poświę­cił się zarzą­dza­niu roz­le­głym mająt­kiem, gdzie upra­wiał rośliny oko­powe – bru­kiew, buraki, rzepę (nadano mu nawet przy­do­mek Rzepa Town­shend) – i pro­pa­go­wał selek­tywną hodowlę bydła.

Choć ulep­szone metody hodow­lane już wcze­śniej sto­so­wano w Holan­dii, gdzie ze względu na nie­wielką ilość ziemi rol­nic­two było roz­wi­nięte naj­le­piej w całej Euro­pie, oraz w Niem­czech, to dopiero w 1865 roku, kiedy Gre­gor Men­del opu­bli­ko­wał wyniki swo­ich gene­tycz­nych eks­pe­ry­men­tów, zyskały one pod­stawy naukowe. W Wiel­kiej Bry­ta­nii rośliny oko­powe, któ­rych podaż wzro­sła, sta­no­wiły dosko­nałą paszę zimową dla bydła, podob­nie jak i koni­czyna, upra­wiana przez Town­shenda w ramach pło­do­zmianu, dzięki czemu można było odstą­pić od prak­tyki maso­wego jesien­nego uboju. Dwa poko­le­nia póź­niej Tho­mas Coke wyho­do­wał znacz­nie bar­dziej wydajne rasy bydła, owiec i świń. Udało mu się rów­nież na tyle wzbo­ga­cić piasz­czy­stą glebę w majątku w Nor­folk, aby zastą­pić psze­nicą żyto, które dotąd tam upra­wiano.

Jethro Tull, wła­ści­ciel ziem­ski z Berk­shire, wpro­wa­dził jesz­cze bar­dziej rady­kalne reformy: wyna­lazł pierw­szy na poły mecha­niczny siew­nik i motykę cią­gnięte przez konie. Jego wyna­lazki, z początku powoli przy­swa­jane, potem roz­prze­strze­niły się na całą Europę i były uspraw­niane. Korzy­stał z nich Wol­ter w swoim gospo­dar­stwie w Fer­ney na gra­nicy fran­cu­sko-szwaj­car­skiej. Kilku pro­du­cen­tów z zachod­niej Europy nie­za­leż­nie od sie­bie wymy­śliło nową formę pługa: wer­sja holen­der­ska, uży­wana w York­shire, była najbar­dziej zaawan­so­wana do czasu, gdy na początku XIX wieku wpro­wa­dzono pługi ze sta­lo­wymi lemie­szami, co sta­no­wiło rewo­lu­cyjny prze­łom. Do cią­gnię­cia nowych płu­gów wystar­czał jeden koń lub dwa konie, pod­czas gdy do sta­rych, kwa­dra­to­wych zaprzę­gano kilka wołów.

Uspraw­nie­nie narzę­dzi ornych zre­wo­lu­cjo­ni­zo­wało hodowlę zwie­rząt: bydła nie hodo­wano z powodu siły pocią­go­wej, roz­wi­nęła się hodowla gatun­ków o mniej­szych gło­wach i kościach, prze­zna­czo­nych na mięso. Także owce hodo­wano ze względu na mięso nie wełnę. Rodzime mate­riały zostały w dużym stop­niu zastą­pione przez impor­to­wane, w tym przez austra­lij­ską wełnę, a przede wszyst­kim bawełnę, spro­wa­dzaną naj­pierw z Egiptu i Indii, a potem ze Sta­nów Zjed­no­czo­nych. Zasad­ni­czej zmia­nie uległ rów­nież pro­fil bry­tyj­skiego eks­portu, ponie­waż wełna, od śre­dnio­wie­cza naj­waż­niej­szy bry­tyj­ski pro­dukt eks­por­towy, została zastą­piona przez bawełnę, pod­sta­wowy nie­prze­two­rzony mate­riał w prze­my­śle tek­styl­nym.

Pod wpły­wem roz­ma­itych czyn­ni­ków zmie­niła się rów­nież wiel­kość upra­wia­nych pól, zwłasz­cza w Wiel­kiej Bry­ta­nii. Do tego czasu w Euro­pie domi­no­wała uprawa rzę­dowa – każdy rol­nik miał pewną liczbę czę­sto bar­dzo od sie­bie odda­lo­nych pasów ziemi. Bło­nia, na któ­rych wypa­sano bydło, zbie­rano drewno na opał i polo­wano, miały wielu wła­ści­cieli lub dzier­żaw­ców.

„Nie było w tym nic szcze­gól­nie angiel­skiego: podróżny spo­ty­kał się z tym od Anda­lu­zji po Sybe­rię”, napi­sał Sir John Sinc­lair, szkocki eks­pert od rol­nic­twa i wła­ści­ciel ziem­ski na początku XIX wieku. Ogra­dza­nie dotych­czas otwar­tych ziem stop­niowo dopro­wa­dziło do „pry­wa­ty­za­cji” ziemi – nie­użyt­ków i mokra­deł – naj­pierw w Wiel­kiej Bry­ta­nii, a póź­niej w całej Euro­pie. Odcięto w ten spo­sób wiej­ską bie­dotę od źró­dła ryb i dzi­kiej zwie­rzyny, którą się żywiła, a także od źró­dła opału. Jej kło­poty jesz­cze się pogłę­biły po uchwa­le­niu przez bry­tyj­ski par­la­ment ustaw o łowiec­twie i kłu­sow­nic­twie, zaostrza­ją­cych i roz­sze­rza­ją­cych stare „prawa leśne”. Zie­mia przy­no­siła więk­szy plon i wyma­gała mniej­szej liczby rąk do pracy, a ogra­dza­nie wyma­gało zgody par­la­mentu. W latach 1714–1730 par­la­ment wyda­wał śred­nio jedną taką zgodę rocz­nie, ale potem pro­ces ten bły­ska­wicz­nie przy­spie­szył i w latach 1750–1760 takich pozwo­leń udzie­lono 156, a w okre­sie 1770–1780 już 642. W kolej­nych latach nastą­piło spo­wol­nie­nie, ale już w pierw­szej deka­dzie XIX wieku, po uprosz­cze­niu prze­pi­sów, posło­wie 906 razy zezwo­lili na ogra­dza­nie. Ana­lo­giczne zja­wi­sko obser­wu­jemy w przed­re­wo­lu­cyj­nej Fran­cji. Część fran­cu­skiej ary­sto­kra­cji, naj­pierw upo­ko­rzo­nej, a następ­nie spau­pe­ry­zo­wa­nej na sku­tek domi­na­cji coraz bar­dziej scen­tra­li­zo­wa­nego i potęż­nego wer­sal­skiego dworu Ludwika XIV (acz­kol­wiek w cza­sie mało­let­nio­ści Ludwika XV można mówić o czę­ścio­wej eman­cy­pa­cji tej grupy), zaczęła się wzo­ro­wać na angiel­skim zie­mia­ni­nie (czy nawet magna­cie). Jed­nakże fran­cu­skie prze­pisy, które pozwa­lały na dar­mowy wypas zwie­rząt hodow­la­nych na łąkach grodz­kich, zostały uchy­lone edyk­tem kró­lew­skim dopiero w 1764 roku. Pro­ce­dura prawna umoż­li­wia­jąca ogra­dza­nie, podob­nie jak w Wiel­kiej Bry­ta­nii, była korzystna dla wiel­kich wła­ści­cieli ziem­skich.

Ogra­dza­nie zwięk­szyło plony, ale zubo­żyło część lud­no­ści wiej­skiej. Jeśli wie­rzyć nie­któ­rym histo­ry­kom gospo­dar­czym, w dru­giej poło­wie XVIII wieku miesz­kańcy wsi na pew­nych obsza­rach Wiel­kiej Bry­ta­nii żywili się pra­wie wyłącz­nie chle­bem z serem. Rady­kalny tory­sow­ski pro­pa­gan­dy­sta Wil­liam Cob­bet (chyba naj­bar­dziej kate­go­ryczny i prze­ko­nu­jący, a także naj­chęt­niej czy­tany) utrzy­my­wał, że zmiany w rol­nic­twie miały nega­tywny wpływ na wiej­ską bie­dotę i kra­jo­braz wsi. Prze­ko­na­nie to podzie­lało wielu auto­rów z tego okresu:

Przy­szły gro­dze­nia i zata­ra­so­wali wszyst­kie ścieżki

Każdy tyran wie­szał swoją tablicę, gdzie tylko mógł.

Ści­gają każ­dego, kto wej­dzie w szkodę

A spra­wie­dli­wość prze­ma­wia ich gło­sem. […]

Gro­dze­nie, jesteś klą­twą dla tej ziemi

Bez­duszny był nik­czem­nik, co cię wymy­ślił.

Albo kró­cej i dosad­niej:

Przy­szły gro­dze­nia i zatań­czyły na gro­bie

Praw ludu pracy, a z bied­nego uczy­niły nie­wol­nika.

Tak to ujął rol­nik i poeta John Clare, syn robot­nika rol­nego i miło­śnik Cob­betta23.

Inni, tacy jak eko­no­mi­sta i podróż­nik Arthur Young (darzony wiel­kim sza­cun­kiem przez króla Jerzego III), pre­zen­to­wali bar­dziej zróż­ni­co­wane poglądy. Young, zwo­len­nik ogra­dza­nia, nie przej­mo­wał się pau­pe­ry­za­cją lud­no­ści wiej­skiej:

„Tylko idiota nie wie, że war­stwy naj­niż­sze należy utrzy­my­wać w nędzy, bo ina­czej ni­gdy nie będą przed­się­bior­cze”, napi­sał. Po 1800 roku Young dołą­czył jed­nak do grona zago­rza­łych prze­ciw­ni­ków ogra­dza­nia i z prze­ko­na­niem pro­te­sto­wał prze­ciwko temu pro­ce­sowi24.

Pro­te­sty miały gwał­towny cha­rak­ter. Usu­wa­nie ogro­dzeń wokół daw­nych łąk gmin­nych było karane śmier­cią, podob­nie jak wiele innych „prze­stępstw” gospo­dar­czych w Wiel­kiej Bry­ta­nii. Ale mimo pro­te­stów, pasy trój­po­lówki z tra­wia­stymi mie­dzami poro­śnię­tymi lesz­czyną i drze­wami owo­co­wymi, szybko zostały zastą­pione przez pra­wie kwa­dra­towe pro­sto­kąty, oto­czone gło­go­wymi żywo­pło­tami i roz­le­głymi otwar­tymi pastwi­skami, tu i ówdzie poro­śnię­tymi dębami, jesio­nami i wią­zami. Wieś stop­niowo, ale grun­tow­nie zmie­niła swoje obli­cze i na tym nowym grun­cie ukształ­to­wała się angiel­ska tra­dy­cja polo­wań na lisy. Kiedy jeden z boha­te­rów sztuki Oscara Wilde’a wyra­ził swój nie­smak do „cze­goś nie­okre­ślo­nego w pogoni za czymś nie­ja­dal­nym”, zakpił ze zwy­czaju, który od tego czasu stał się powszechny25. W ciągu trzech lub czte­rech poko­leń ten ogro­dzony, pofał­do­wany kra­jo­braz zaczął być postrze­gany jako „tra­dy­cyj­nie” angiel­ski, a wielki kry­zys rolny z pierw­szych dzie­się­cio­leci XIX wieku z towa­rzy­szą­cymi mu nie­po­ko­jami spo­łecz­nymi, pod­pa­le­niami, kra­dzie­żami i oka­le­cza­niem bydła i owiec, egze­ku­cjami i przy­mu­so­wymi migra­cjami, poszedł w zapo­mnie­nie. Nowy kra­jo­braz postrze­gano jako ucie­le­śnie­nie malow­ni­czo­ści.

Znacz­nie bar­dziej kon­ser­wa­tywni fran­cu­scy wła­ści­ciele ziem­scy wol­niej przy­swa­jali sobie rol­ni­cze reformy i dla­tego ana­lo­giczne pro­cesy we Fran­cji – i całej połu­dnio­wej Euro­pie – prze­bie­gały bar­dziej stop­niowo i miały tro­chę inny cha­rak­ter. We Fran­cji ni­gdy nie było hodowli bydła na dużą skalę (takiej, jaka rol­ni­kom bry­tyj­skim zapew­niała obfite zasoby obor­nika). Od czasu do czasu wybu­chały klę­ski głodu i jedna z nich była bez­po­śred­nią przy­czyną wyda­rzeń w 1789 roku. Redy­stry­bu­cja majątku kościel­nego po rewo­lu­cji nie objęła wpraw­dzie naj­bied­niej­szych rol­ni­ków, ale spra­wiła, że pod uprawą zna­la­zło się wię­cej ziemi. Zwy­cię­ska walka oświe­ce­nio­wych refor­ma­to­rów rol­nych z połu­dnia Europy prze­ciwko pra­wom mar­twej ręki, które pozwa­lały na two­rze­nie wiel­kich mająt­ków kościel­nych, w dużej mie­rze ukształ­to­wała tę samą klasę wol­nych dzier­żaw­ców, franc-tenan­ciers, którą ogra­dza­nie zubo­żyło w Wiel­kiej Bry­ta­nii.

W całej Euro­pie jesz­cze przez wiele dekad XIX stu­le­cia pro­duk­cja żyw­no­ści pozo­stała naj­więk­szą oraz naj­bar­dziej pra­co­chłonną i kapi­ta­ło­chłonną dzie­dziną dzia­łal­no­ści gospo­dar­czej. W Wiel­kiej Bry­ta­nii jed­nak zatrud­nie­nie w rol­nic­twie szybko spa­dało. W 1850 roku pra­co­wała w nim tylko jedna czwarta pra­cu­ją­cej popu­la­cji, w 1900 roku było to już zale­d­wie 10%, a w 1950 roku 5%. We Fran­cji odse­tek ten wciąż wyno­sił 45% w 1900 roku i 30% w 1950 roku; w Rosji zano­to­wano spa­dek z 85% do 80% w latach 1850–1900 i do 45% w latach 1900–1950. Pro­gnoza i ostrze­że­nie poety i ese­isty Oli­vera Gold­smi­tha z 1750 roku speł­niły się bar­dzo szybko:

[…] tęgi wie­śniak dumą pospo­li­tej rze­czy,Jeżeli on znisz­czeje, nic jej nie ule­czy26.

Tego rodzaju zmiany gospo­dar­cze i prawne w spo­sób nie­uchronny oddzie­liły wło­ścian (tam, gdzie ter­min ten znaj­do­wał jesz­cze zasto­so­wa­nie) od ich obo­wiąz­ków i przy­wi­le­jów, czy­niąc z nich wyrob­nika. Skut­ko­wały też biedą, czę­sto gło­dem, zawsze zaś nara­sta­ją­cym gnie­wem i fru­stra­cją, a także zmniej­szyły liczbę osób upra­wia­ją­cych zie­mię. W poło­wie XIX wieku rol­nic­two stało się dzie­dziną prze­my­słu wytwór­czego.

Słowo „prze­mysł” [indu­stry], które po łaci­nie ozna­czało pil­ność, ener­gię i wytrwa­łość, a rozu­miane było jako jedna z cech cnoty roz­trop­no­ści, w XVIII wieku zaczęło okre­ślać grupę ludzi, zaj­mu­ją­cych się jakąś formą pro­duk­cji. „[…] poli­tyka euro­pej­ska bar­dziej sprzy­jała sztu­kom, rze­mio­słom i han­dlowi, a więc zaję­ciom miej­skim niż rol­nic­twu, czyli wytwór­czej pracy wsi”, mówi Adam Smith27. W poło­wie XIX wieku poję­cie zmie­niło ponow­nie zna­cze­nie: okre­ślało wyłącz­nie pro­duk­cję zme­cha­ni­zo­waną, na przy­kład tek­sty­liów, i dało nazwę rewo­lu­cji, o któ­rej piszę w tym roz­dziale. Ter­min „manu­fak­tura” rów­nież zmie­nił zna­cze­nie: kie­dyś była to „wytwór­czość ręczna”, a w poło­wie XIX wieku ter­mi­nem tym okre­ślano pro­duk­cję fabryczną. Aż do ostat­nich dzie­się­cio­leci XX wieku słowa „prze­mysł” nie uży­wano w kon­tek­ście poza­pro­duk­cyj­nego zara­bia­nia pie­nię­dzy (na przy­kład prze­mysłu usłu­go­wego – reklamy, tury­styki itd.)28.

W XVII i w pierw­szych deka­dach XVIII wieku znaczna część dzia­łal­no­ści fiskal­nej i pro­duk­cyj­nej wciąż opie­rała się na eko­no­mice spe­cjal­nych grup, a bogac­two było pro­duk­tem ubocz­nym albo towa­rzy­szem wła­dzy i tak jak wła­dzę trzeba było je chro­nić i strzec go. Z tego też powodu han­del cza­sem był trak­to­wany jako rodzaj walki. Myśli­ciele eko­no­miczni połowy XVIII wieku stop­niowo oddzie­lili swoją dys­cy­plinę od poli­tyki: pierw­sza kate­dra eko­no­mii poli­tycz­nej powstała w 1755 roku (w Neapolu). Uwa­żali oni, że eko­no­mię poli­tyczną należy badać jako część natu­ral­nego porządku i rozu­mieć podob­nie jak bio­lo­gię czy fizjo­lo­gię. Naj­waż­niej­szą dok­trynę eko­no­miczną tam­tych cza­sów, pro­pa­go­waną przez grupę naukow­ców i poli­ty­ków zwa­nych fizjo­kra­tami, cza­sem stresz­cza się za pomocą hasła lais­sez-faire, lais­sez-pas­ser29; wolny han­del jest naj­lep­szy, bo tak każe natura. Han­dlu i prze­my­słu nie wolno pętać podat­kami, a ponie­waż naj­waż­niej­szym pro­du­cen­tem bogac­twa jest rol­nic­two, dochody pań­stwa powinny pocho­dzić wyłącz­nie z renty grun­to­wej. Fizjo­kraci sku­tecz­ność swo­ich poli­tycz­nych prak­tyk opie­rali na war­to­ściach agrar­nych. Ich pilny uczeń i sku­teczny prak­tyk, Anne-Robert-Jacques Tur­got, baron de l’Aulne, włą­czył część tych idei w swój pro­gram rzą­dze­nia, kiedy w latach 1761–1774 kie­ro­wał pro­win­cją Limo­usin30. Wynio­sło go to do funk­cji gene­ral­nego kon­tro­lera finan­sów całego kró­le­stwa, którą peł­nił epi­zo­dycz­nie przez nie­udane dwa lata. Zdą­żył przez ten czas zli­kwi­do­wać pracę przy­mu­sową (co odcią­gnęło rol­ni­ków od ziemi) i zle­cał roboty publiczne, zwłasz­cza budowę dróg, wyko­naw­com opła­ca­nym z publicz­nej kiesy. Zaowo­co­wało to wyraźną poprawą zarówno sieci dróg, jak i jako­ści nawierzchni.

W ostat­nim roku krót­kiego urzę­do­wa­nia Tur­gota Adam Smith opu­bli­ko­wał Bada­nia… Spę­dził wcze­śniej kilka lat we Fran­cji, gdzie obra­cał się w krę­gach fizjo­kra­tów i zaprzy­jaź­nił się z Pierre-Samu­elem du Pon­tem de Nemo­urs, który miał ode­grać istotną rolę w pro­jek­to­wa­niu ame­ry­kań­skich insty­tu­cji za pośred­nic­twem innego przy­ja­ciela, Tho­masa Jef­fer­sona. Bada­nia… do dzi­siaj pozo­stają nie­zwy­kle ważną ana­lizą natury sił ryn­ko­wych i podziału pracy. Dzieło to daje znacz­nie bar­dziej szcze­gó­łowy i pre­cy­zyjny obraz gospo­darki jako zwier­cia­dła świata natury niż opisy fizjo­kra­tów, cho­ciaż Smith, podob­nie jak oni, gło­sił pry­mat rol­nic­twa jako pod­sta­wo­wego rodzaju dzia­łal­no­ści pro­duk­cyj­nej31.

Mimo tego przy­wią­za­nia do ziemi wyna­laz­czość tech­niczna we Fran­cji była skie­ro­wana bar­dziej na auto­maty i pro­duk­cję fabryczną niż na maszyny rol­ni­cze, jak to miało miej­sce w Wiel­kiej Bry­ta­nii. Jacques Vau­can­son (1709–1782) poświę­cił znaczną część życia pro­jek­to­wa­niu robo­tów – stwo­rzył mię­dzy innymi mecha­nicz­nego dobo­sza i flet­nia­rza. Jego naj­waż­niej­szym wyna­laz­kiem było wszakże mecha­niczne kro­sno, ste­ro­wane przez wiru­jący bęben ze szpi­kul­cami, któ­rych ruchy oswo­ba­dzały niciel­nice tka­jące jedwa­bie w skom­pli­ko­wane wzory. Orga­ni­za­cje tka­czy nie odnio­sły się jed­nak przy­chyl­nie do efek­tów eks­pe­ry­men­tów Vau­can­sona. Zde­mon­to­wane maszyny tra­fiły z powro­tem do jego kolek­cji, a po śmierci wyna­lazcy zostały prze­ka­zane Con­se­rva­to­ire des Arts et Métiers. Tam w 1805 roku inny tech­nik-tkacz, Joseph-Marie Jacqu­ard, zmon­to­wał i uspraw­nił maszynę, i ochrzcił ją swoim nazwi­skiem. Kro­sno żakar­dowe było pod­stawą wszel­kich urzą­dzeń tkac­kich w XIX i XX wieku – do czasu, gdy zastą­pił je kom­pu­ter32.

W Anglii mecha­nizm napędu czó­łenka zapro­jek­to­wał uro­dzony tro­chę wcze­śniej od Vau­can­sona John Kay, mecha­nik, który zajął się tkac­twem. Zapro­jek­to­wana przez niego około 1733 roku maszyna skła­dała się z sze­regu zwy­kłych ele­men­tów: mło­tecz­ków, sprę­żyn i drew­nia­nych pro­wad­nic połą­czo­nych ze sobą w taki spo­sób, że jeden pra­cow­nik mógł tkać znacz­nie szer­sze kawałki tka­niny znacz­nie szyb­ciej, niż było to moż­liwe wcze­śniej. Wyna­la­zek ten rychło wywo­łał pro­te­sty tka­czy w Anglii Wschod­niej, ale stop­niowo przy­swo­ili go sobie fabry­kanci, któ­rzy nie chcieli uznać praw paten­to­wych Kaya. Wyna­lazca zmarł zruj­no­wany kosz­tami pro­ce­sów. W ciągu następ­nych trzy­dzie­stu lat ruchome czó­łenko, które wyma­gało od pra­cow­ników znacz­nie więk­szych kwa­li­fi­ka­cji niż dotych­cza­sowe maszyny, stało się stan­dar­do­wym ele­men­tem urzą­dzeń tkac­kich. Mimo że pięć lat po ban­kruc­twie Kaya, w 1748 roku, przę­dzarka została opa­ten­to­wana, Jamesa Har­gre­avesa, który uspraw­nił ją dwa­dzie­ścia lat póź­niej, spo­tkał podobny los. Mimo wyna­laz­ków Vau­can­sona i Kaya tkac­two zosta­wało w tyle za innymi obsza­rami dzie­wiar­stwa: pierw­sze zdatne do użytku mecha­niczne kro­sna poja­wiły się dopiero w 1785 roku. Chciwi fabry­kanci bry­tyj­scy żero­wali na wyna­laz­kach swo­ich roda­ków, a we Fran­cji zrze­szeni w cechach rze­mieśl­nicy rzu­cali kłody pod nogi Vau­can­sa­nowi.