Historia Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej. Tom II 1808-1975 ebook

Tytuł oryginału: History of the Ottoman Empire and Modern Turkey

Redakcja naukowa: prof. Tadeusz Majda

Redakcja: Joanna Tarasiewicz

Korekta: Ewa Gregorczyk

Projekt okładki: Anna Gogolewska

Opracowanie map: Jarosław Talacha

Copyright © for this edition by Wydawnictwo Akademickie DIALOG, 2012

Copyright © Cambridge University Press, 1977, volumes 1–2

Published by Cambridge University Press, New York

ISBN (ePub) 978-83-8002-140-2

ISBN (mobi) 978-83-8002-144-0

Wydanie elektroniczne, Warszawa 2014

Wydawnictwo Akademickie DIALOG

00–112 Warszawa, ul. Bagno 3/218

tel./faks: 22 620 87 03

e-mail: [email protected]

www.wydawnictwodialog.pl

Skład wersji elektronicznej:

Virtualo Sp. z o.o.

Wstęp

W XIX stuleciu Imperium Osmańskie było świadkiem długotrwałych wysiłków reformatorskich, w ramach których stare i szanowane instytucje klasycznego Imperium Osmańskiego zastąpione zostały nowymi, zainspirowanymi coraz lepszą znajomością europejskiej myśli, społeczeństwa i systemu władzy, jednak zmodyfikowanymi tak, by zaspokoiły potrzeby Osmanów i pasowały do lokalnych warunków. W trakcie tego procesu rozszerzono zakres działania władz, znacznie poza granice definiowane tradycjami osmańskimi, tak, aby obejmował każdy aspekt życia, przytłaczając autonomiczne grupy religijne, ekonomiczne i społeczne, jakie dotąd żyły w niższych warstwach osmańskiego społeczeństwa. Nowa, nowoczesna biurokracja rządząca, utworzona na zachodnią modłę, zastąpiła dawną klasę panującą, objęła swoją władzą całe imperium i stworzyła niezwykle skomplikowany autokratyczny system rządzenia, nieznany w dotychczasowej tradycji.

Epoka nowoczesnych reform osmańskich zaczęła się w ostatniej dekadzie panowania sułtana Mahmuda II (1808–1839), który położył fundamenty pod to, co miało nadejść. Jego wysiłki były kontynuowane i przynajmniej częściowo zakończone w okresie reform tanzimatu, obejmującym panowanie jego synów, Abdülmecida I (1839–1861) oraz Abdülaziza (1861–1876), a realizowane przez reformistyczną biurokrację „ludzi tanzimatu”, którymi kierowali tacy mężowie stanu, jak: Mustafa Raszid Pasza, Ali Pasza oraz Fuat Pasza.

Reforma Imperium Osmańskiego była procesem skomplikowanym: każde rozwiązanie tworzyło nowe problemy. Wprowadzanie w życie nowych praw i praktyk z wielu powodów było powolne. Po pierwsze, imperium nadal było bardzo duże, z heterogenicznym społeczeństwem i stosunkowo słabym systemem komunikacji. Po drugie, brak doświadczenia reformatorów oraz chciwość imperialnych mocarstw Europy, spragnionych zysków kosztem stosunkowo słabo rozwiniętego imperium i jego mieszkańców, utrwalały i pogłębiały szereg problemów gospodarczych odziedziczonych po przeszłości. Po trzecie, domaganie się reform socjalnych i politycznych, samo w sobie jako skutek tanzimatu, stało w sprzeczności z pragnieniem jego przywódców, by modernizować tak szybko i efektywnie, jak tylko było to możliwe, bez opóźnień i kompromisów związanych w sposób nieunikniony z każdym systemem demokratycznym. Po czwarte, elementy nacjonalistyczne wśród mniejszości narodowych, podsycane i utrzymywane przez Rosję i, w mniejszym stopniu, inne mocarstwa Zachodu, domagały się autonomii lub niezależności od imperium i dodawały swoim ambicjom dramatyzmu za pomocą sporadycznych aktów terroryzmu na ziemiach osmańskich oraz propagandy antymuzułmańskiej w Europie i Ameryce. W końcu mocarstwa te, chociaż od podziału i rozbioru imperium powstrzymywała je troska o zachowanie równowagi sił w Europie, wtrącały się w wewnętrzne sprawy państwa osmańskiego, by zapewnić sobie korzyści polityczne i gospodarcze. Podczas gdy osmańscy reformatorzy starali się maksymalnie dostosować samych siebie i swoje programy do tych i innych wyzwań, brakowało im wiedzy, doświadczenia oraz sił niezbędnych do poradzenia sobie z nimi w krótkim czasie, jaki dali im wrogowie.

Chociaż reformom tanzimatu towarzyszyło rozszerzenie zasady rządów reprezentatywnych, jak na ironię losu zakończyły się one autokratyczną władzą Abdülhamida II (1876–1909), który doprowadził ich realizację do końca. Po krótkim okresie demokracji, zaraz po jego obaleniu, nastąpił powrót do autokracji, dowodzony nie przez jego następców, ale przez przywódców ruchu młodotureckiego (1908–1918), którzy z jednej strony w wielu dziedzinach kontynuowali reformy, a z drugiej wciągnęli nieprzygotowane imperium w trzęsawisko pierwszej wojny światowej, w wyniku czego zniszczenia i porażka doprowadziły do jego ostatecznego rozkładu. Reformy osmańskie, dobrze pomyślane, ale nie zawsze dobrze realizowane, borykające się z szeregiem problemów spowodowanych przez niezależne od nich czynniki oraz z wieloma wywołanymi przez nie same, doprowadziły imperium bliżej nowoczesnego społeczeństwa Europy i jej instytucji, ale nie zdołały go zachować. Położono jednak fundamenty pod Republikę Turecką, która powstała na ruinach imperium pod przewodnictwem Mustafy Kemala Atatürka (1923–1938) i jego następców.

Najnowsza historia państwa osmańskiego i tureckiego opisywana była wiele razy, ale zazwyczaj na podstawie europejskich materiałów źródłowych i w kontekście europejskich ambicji i uprzedzeń. Dopiero w ostatnich latach zaczęto korzystać z tureckich źródeł.

Celem niniejszej pracy jest połączenie źródeł zachodnich i tureckich oraz dodanie do nich wyników badań prowadzonych w osmańskich archiwach i bibliotekach oraz zaprezentowanie całej historii w jej własnym kontekście.

Chcielibyśmy złożyć wyrazy szacunku niewielkiej grupce pionierów akademickich, którzy rozpoczęli tę prace po zakończeniu drugiej wojny światowej: Ömerowi Lüfti Barkanowi z Uniwersytetu w Istambule, Cavitovi Baysunowi z Uniwersytetu w Ankarze, Niyazi Berkesowi z McGill University, Roderikowi Davisonowi z George Washington University, Halilowi Inalcıkowi z University of Chicago, Kemalowi Karpatowi z University of Wisconsin, Enverovi Ziya Karalowi z Uniwersytetu w Ankarze, Ercümentowi Kuranowi z Uniwersytetu Haceteppe w Ankarze, Barnardowi Lewisowi z Princeton University, Şerifowi Mardinowi z Uniwersytetu Bosporus w Istambule, Lewisowi V. Thomasowi z Princeton University oraz Ismailowi Hakkı Uzunçarşilı z Istambułu. Pragniemy także wyrazić szczególną wdzięczność Midhatowi Sertoğlu, Turgutowi Işıksal oraz Raufowi Tuncay z Archiwów Başbakanlık w Istambule, a także dyrektorom i pracownikom Archiwów i Biblioteki Pałacu Topkapı oraz Biblioteki Uniwersytetu w Istambule, Biblioteki Miejskiej Istambułu, Biblioteki Muzeum Archeologicznego w Istambule, Biblioteki Hakkı Tarık Us, Biblioteki Süleymaniye oraz Biblioteki Bayezit Genral w Istambule; Tureckiej Bibliotece Narodowej oraz Bibliotece Tureckiego Towarzystwa Historycznego w Ankarze, British Museum, Public Record Office, Commonwealth Relations Office w Londynie; Bodleian Library w Oxfordzie; Cambridge University Library; Archiwom Quai d’Orsay, Archives nationales, Archiwom Ministerstwa Wojny, Chateau de Vincennes oraz Bibliothèque Nationale w Paryżu; Haus-, Hof- Und Staatsarchiv oraz Bibliotece Narodowej w Wiedniu; Harry Elkins Widener Library, Harvard University; Firestone Library, Princeton University; a także University Research Library, University of California w Los Angeles, bez których pomocy prace badawcze niezbędne do tej pracy nie mogłyby zostać zakończone. Chcemy także wyrazić szczególny szacunek dwóm znawcom historii dyplomacji europejskiej, których brak uprzedzeń i wytrwałość w poszukiwaniu prawdy dotyczącej Turków stanowiły motywację do naszej własnej pracy: Williamowi L. Langerowi z Harvard University oraz Leftenowi Stavrianosowi z North-Western University. Jesteśmy również wdzięczni niezwykle kompetentnym i chętnym do współpracy pracownikom biura Cambridge University Press oddział w Nowym Jorku, a zwłaszcza Colinowi Jamesowi, Rhonie Johnson, Claire Konnick i Richardowi Hollickowi, którzy pomagali nam w powstaniu niniejszej pracy z wielką cierpliwością i oddaniem.

Studia nad historią państwa osmańskiego wiążą się ze skomplikowanymi problemami dotyczącymi transliteracji i nazw geograficznych. Osmański turecki zapisywany był alfabetem arabskim, a jego transliteracja na litery łacińskie różni się bardzo w zależności od języka osoby, która jej dokonywała. Nazwy nadawane poszczególnym miastom, a nawet całym prowincjom, także różnią się w zależności od języka: dlatego to, co po turecku zwano Istambułem, Izmirem i Edirne w większości zachodnich języków pozostało Konstantynopolem, Smyrną i Adrianopolem. Daty osmańskie przeliczono w cytatach na kalendarz europejski wyłącznie w przypadkach, gdy używa się oryginalnego kalendarza lub kiedy można je wydedukować na podstawie wewnętrznych dowodów. Arabski przedrostek al- został transliterowany zgodnie z najpopularniejszym dla każdego słowa zastosowaniem w dzisiejszym tureckim, ale tutaj, jak i w innych aspektach, nowoczesna ortografia turecka nie jest jednolita i z czasem zmieniała się.

STANFORD J. SHAW

EZEL KURAL SHAW

Los Angeles, Kalifornia

Styczeń 1977

Wstęp do drugiego wydania

Drugie wydanie Historii Imperium Osmańskiego i Republiki Tureckiej dało okazję do uwzględnienia wielu użytecznych opinii i poprawienia szeregu błędów.

Otrzymaliśmy także liczne komentarze od Ormian, którzy uważają, że nie wzięliśmy wystarczająco pod uwagę ich sytuacji w Imperium Osmańskim, a zwłaszcza ich cierpień w ostatnim półwieczu Imperium, i że wynika to z nadmiernego polegania na osmańskich źródłach.

Nie możemy przepraszać za korzystanie z osmańskich źródeł przy tworzeniu historii Imperium Osmańskiego. Zbyt długo dzieje Osmanów studiowano bez jakiegokolwiek wykorzystania ich własnych źródeł, co prowadziło do licznych przekłamań i błędów. Żadna książka o historii Francji nie zostałaby uznana za metodologicznie prawidłową i obiektywną, gdyby napisano ją opierając się jedynie na źródłach angielskich i włoskich. Ale w tym przypadku korzystaliśmy także z licznych materiałów innych niż osmańskie, co zostało uwidocznione w bibliografii.

Nikt nie zaprzecza, ani też nie zamierza, że Ormianie wiele wycierpieli w ostatnich latach istnienia Imperium Osmańskiego. Piszemy o tym wyraźnie, ale w kontekście historii osmańskiej. To, co może ujść uwagi, to fakt, że doświadczenia Ormian, aczkolwiek niewątpliwie dramatyczne, nie są wyjątkowe. Były one częścią powszechnej tragedii, która dotknęła wszystkie ludy Imperium – Turków, Greków, Ormian, Arabów, Żydów i innych, i wszyscy oni mają wstrząsające wspomnienia z tego okresu. Był to straszliwy skutek rozpadu wielonarodowego społeczeństwa w wyniku serii brutalnych i niszczących inwazji, ataków terrorystycznych, powstań narodowych, masakr, na które odpowiadano dalszymi masakrami, a także zarazy i głodu. W tych wydarzeniach wszystkie narody Imperium, muzułmanie i niemuzułmanie, miały swoje ofiary i swoich zbrodniarzy. Doceniamy i rozumiemy wrażliwość Ormian i innych nacji w tym względzie, jednak leży w interesie wszystkich zainteresowanych, aby wszelkie źródła badane były bez uprzedzeń i z góry ustalonych sądów. Gdy kolejne prace badawcze odkrywają nowe informacje, ta i inne książki poświęcone tej tematyce niewątpliwie muszą zostać zweryfikowane. Tylko w wyniku konsultacji ze wszystkimi istotnymi opracowaniami różnych badaczy, z których każdy w różnym stopniu wykorzystuje dostępne mu źródła, aby przedstawić własną interpretację, uzyskany zostanie ostateczny obraz. Różne oblicza prawdy objawia się dopiero wtedy, gdy analityczny umysł czytelnika zbada wszystkie interpretacje i wyciągnie własne wnioski.

STANFORD J. SHAW

EZEL KURAL SHAW

Wykaz skrótów

Ahmad

Feroz Ahmad The Young Turks: The Committee of Union and Progress in Turkish Politics, 1908–1914. Oxford 1969.

Ahmet Midhat

Ahmet Midhat Zübdet el-hakayik, Istanbul 1925/1878.

Allen i Muratoff

W. E. D. Allen, Paul Muratoff Caucasian Battlefields: A History of the Wars on the Turco-Caucasian Border, 1828–1921. Cambridge 1953.

Arapyan

Kalost Arapyan Rusçuk âyâni Mustafa Paşa᾽nın kayatı ve kahramanlıkları, tłum. Esat Uras. Ankara 1943.

Aristarchi

G. Aristarchi Bey Législation ottomane, ou recueil des lois, réglements, ordonnances, traités, capitulations, et autres documents officiels de l᾽Empiree Ottomane, t. 1–7. Constantinople 1873–1888.

Asım

Ahmet Asım Efendi Tarih-i Asım, t. 1–2. Istanbul [bez daty].

Ata

Tayyarzade Ahmet Ata, Tarih-i Ata, t. 1–5. Istanbul 1292–1293/1875–1876.

Atatürk Söylev

Mustafa Kemal Atatürk Atatürk᾽ün Söylev ve Demeçleri, t. 1–4. Ankara 1945–1964.

Atatürk TTB

Mustafa Kemal Atatürk Atatürk᾽ün Tamim, Telgraf veBeyannameleri. Ankara 1964.

Atasağun

Y. S. Atasağun Türkiye Cumhuriyeti Ziraat Bankası, 1888–1939. Istanbul 1939.

Bayar

Celal Bayar Ben De Yazdım, t. 1–8. Istanbul 1965–1972.

Bayur, Kâmil Paşa

Hilmi Kâmil Bayur Sadrazam Kâmil Paşa Siyasi Hayatı. Ankara 1954.

Bayur, Türk Inkilâbi

Yusuf Hikmet Bayur Türk Inkilâbi Tarihi, t. 1–3 w 10 częściach. Ankara 1940–1967.

Berkes

Niyazi Berkes The Development of Secularism in Turkey. Montreal 1964.

Bıyıkhoğlu, Atatürk Anadoluda

Tevfik Bıyıkhoğlu Atatürk Anadoluda (1919–1921). Ankara 1959.

BVA

Başvekâlet Arşivi. Prime Minister᾽s Archives. Istanbul. Zob. Też: S. J. Shaw Ottoman Archival Materials for the Nineteenth and Early TwentiethCenturies: The Archives of Istanbul, IJMES 1975, nr 6, s. 94–114. Zbiory cyt.: Bab-ı Âli Evrak Odası; Buyuruldu; Cevdet; Askeri; Cevdet Dahiliye; Cevdet Maliye; Irade, Meclis-i Mahsus; Irade, Meclis-i Vâlâ; Kanun-u Kalemiye; Maliyeden Müdevvere; Meclis-i Tanzimat; Mesail-i Mühimme; Teşkilat-i Devair; Yıldız.

Cebesoy, Hâtıralar

Ali Fuat Cebesoy Millî Mücadele hâtıraları. Istanbul 1953.

Cebesoy, Siyasi hâtıraları

Ali Fuat Cebesoy Gnrl. Ali Fuat Cebesoy᾽un siyasi hâtıraları, t. 1–2. Istanbul 1957–1960.

Cemal Paşa, Hâtırat

Cemal Paşa Hâtırat, 1913–1922. Istanbul 1922. Wydano również jako: Djemal Pasha Memoires of a Turkish Statesman, 1913–1919. New York 1922 i Cemal Paşa Hâtıralar. Istanbul 1959.

Cevat

Ahmet Cevat Tarih-i Askeri-i Osmani I – Yeniçeriler. Istanbul 1297/1880. Tłum. franc. G. Macridès Etat Militaire Ottoman depuis la Fondation de l᾽empire jusqu᾽a nos jours, t. I, cz. I Le Corps de Janissaires. Constantinople 1882; t. II cz. 2 i 3 o reformie wojskowej Selima III, zob. rękopis w Bibliotece Uniwersytetu w Stambule TY 4178; t.II cz. 4 o reformie wojskowej Mahmuda II; t. III cz. 5 o reformach od Abdülmecita do Abdülhamida II, zob. rękopis w tejże Bibliotece TY 6127.

Cevdet1

Ahmet Cevdet Tarih-i Cevdet, wyd. 1, t. 1–12. Istanbul 1270–1301/1854–1883.

Cevdet2

Tarih-i Cevdet: Tertib-i Cedit, wyd. 2, t. 1–12. Istanbul 1302–1309/1884–1891.

Cevdet Askeri

Zbiór dokumentów wojskowych w BVA.

Cevdet Dahiliye

Zbiór dokumentów dot. międzynarodowych polityków w BVA.

Cevdet Maliye

Zbiór dokumentów dot. finansów w BVA.

Cevdet, Maruzat

Ahmet Cevdet Cevdet Paşa᾽nın maruzatı, TTEM, 14, nr 1(78) 1 lutego 1340/1924, s. 52–57; nr 2 (79) 1 marca 1340/1924, s. 109–120; nr 3 (80) 1 maja 1340/1924, s. 186–192; nr 5 (82) 1 czerwca 1340/1924, s. 300–306; nr 7 (84) 1 lutego 1341/1925, s. 55–72; nr 10 (87) 1 1341/1925, s. 269–292; nr 11 (88) 1 1341/1925, s. 336–356; nr 12 (89) 1 1341/1925, s. 402–414, 16; nr 14 (91) 1 marca 1926, s. 117–132; nr 15 (92) 1 maja 1926, s. 165–190; nr 16 (93) 1 1926, s. 220–233.

Cevdet, Tezakir

Ahmet Cevdet Tezakir, red. Cavid Baysun, t. 1–4. Ankara 1935–1967.

D

Defter. Zbiór dzienników w Muzeum Pałacu Topkapı. Istanbul.

Danişmend

Ismail Hami Danişmend Izahlı Osmanlı Tarihi Kronolojisi, t. 1–4. Istanbul 1947–1961; t. 1–5, Istanbul 1971–1972.

Davison

Roderic Davison Reform in the Ottoman Empire, 1856–1876. Princeton 1963.

Der Saadet Nüfus

Bab-ı Âli, Nezaret-i Umur-u Dahiliye, Sicil-i Nüfus Idare-i Umumiyesi Ba-Irade-i Senniye-i Cenab-ı Padişahi icra olunan sabık yoklaması mucibince der saadet ve bilad-i selesede mevcut nüfusun istatistik cetvelidir. Istanbul 1302/1886–1887.

Devereux

R. Devereux The first Ottoman Constitutional Period: A Study of the Midhat Constitution and Parliament. Baltimore 1963.

Dodd

C. H. Dodd Politics and Government in Turkey. Manchester 1969.

Düstur1

Düstur, t. I, Istanbul 1863, reprint 1865, 1872; t. II, Istanbul 1873; t. III, Istanbul 1876; t. IV, Istanbul 1879. Düstur Zeyil, t. 1–4, Istanbul 1879–1884. Düstur Birinci Tertib, t. IV–VIII, Ankara 1937–1943 (osmańskie prawodawstwo 1883–1908).

Düstur2

Düstur: Tertib-i Sani, t. 1–11. Istanbul 1329/1911–1928 (osmańskie prawodawstwo 1908–1922).

Düstur3

Düstur: Tertib-i Salis, t. 1–41. Ankara 1921–1971 (prawodawstwo Republiki Tureckiej 1920–1970).

Düstur4

Düstur: Dördüncii Tertib, t. 1–3. Ankara 1961 (akty prawne Komitetu Jedności Narodowej 1960–1961).

Düstur5

Düstur: Beşinci Tertib (prawodawstwo drugiej Republiki Tureckiej. Ankara 1961 do chwili obecnej).

Du Velay

A. Du Velay Essai sur l᾽Histoire Financière de la Turquie. Paris 1903.

E

Evrak. Zbiory dokumentów w Muzeum Pałacu Topkapı. Istanbul.

Edib, Memoirs

The Memoirs of Halide Edib. London 1926.

Edib, Turkish Ordeal

Halide Edib The Turkish Ordeal. London 1928.

Edib, Turkey Faces West

Halide Edib Turkey Faces West. London 1936.

EI1

The Encyclopaedia of Islam. Leiden 1913–1938.

EI2

The Encyclopaedia of Islam; New Edition. Leiden 1954 do chwili obecnej.

Ergin, Belediye

Osman Ergin Mecelle-i Umur-u Belediye, t. 1–4. Istanbul 1914–1922.

Ergin, Maarif

Osman Ergin Türkiye Maarif Tarihi, t. 1–5. Istanbul 1930–1943.

Esat, Tarih

Mehmet Esat Efendi Tarih-i Esat Efendi, t. 1–2, rękopis z Biblioteki Uniwersytetu w Stambule TY6002–TY6005. Tom 1 również w Bibliotece Süleymaniye, Istanbul, zbiór dokumentów Esat Efendi Y2084. Przypisy bibliograficzne do t. 1 odnoszą się do egzemplarza w Bibliotece Süleymaniye, a do t. 2 do egzemplarza w Bibliotece Uniwersytetu Stambulskiego.

Esat, Zafer

Mehmet Esat Efendi Üss-ü Zafer. Istanbul 1243/1827; wyd. 2 1293/1876; tłum. franc. Caussin de Perceval Précis historique de la destruction du corps des janissaires par le Sultan Mahmoud en 1826. Paris 1833.

Farhi

David Farhi The Şeriat as a Political Slogan – on the ᾽Incident of the 31st Mart᾽, „Middle Eastern Studies” 1971, nr 7, s. 275–316.

Fatma Aliye, Ahmet

Fatma Aliye Cevdet Paşa ve Zamanı. Istanbul 1332/1914.

FO

Foreign Office Archives, Public Record Office. London.

Goloğlu, Erzurum Kongresi

Mahmut Goloğlu Erzurum Kongresi. Ankara 1968.

Goloğlu, Sivas Kongresi

Mahmut Goloğlu Sivas Kongresi. Ankara 1969.

Goloğlu, Üçüncü Meşrutiyet

Mahmut Goloğlu Üçüncü Meşrutiyet, 1920. Ankara 1970.

Goloğlu, Cumhuriyete doğru

Mahmut Goloğlu Cumhuriyete Doğru, 1921–1922. Ankara 1971.

Goloğlu, Cumhuriyet

Mahmut Goloğlu Türkiye Cumhuriyeti, 1923. Ankara 1971.

Goloğlu, Devrimler

Mahmut Goloğlu Devrimler ve Tepkileri, 1924–1930. Ankara 1972.

Goloğlu, Tek Partili

Mahmut Goloğlu Tek Partili Cumhuriyet, 1931–1938. Ankara 1974.

Gökbilgin

M. Tayyip Gökbilgin Rumeli᾽de Yörükler, Tatarlar ve Evlad-iFatihan. Istanbul 1957.

Griffeths

M. A. Griffeths „The Reorganization of the Ottoman Army Under Abdülhamid II, 1880–1897”. Nieopublikowana praca doktorska. University of California 1966.

Hershlag1

Z. Y. Hershlag Turkey: An Economy in Transition. Hague 1968.

Hershlag2

Z. Y. Hershlag Introduction to the Modern Economic History of the Middle East. Leiden 1964.

Hershlag, Challenge

Z. Y. Hershlag Turkey: The Challenge of Growth. Leiden 1968.

Heyd, Foundations

Uriel Heyd, Foundations of Turkish Nationalism: The Life and Teachings of Ziya Gökalp. London 1950.

Heyd, Revival

Uriel Heyd, Revival of Islam in Modern Turkey. Jerusalem 1968.

Heyd, „Ulema”

Uriel Heyd The Ottoman Ulema and Westernizatin in the Time of Selim II and Mahmud II, Scripta Hierosalymitana, IX (Jerusalem 1961), s. 63–96.

Hovannisian, Republic of Armenia

Richard G. Hovannisian The Republic of Armenia, t. 1 The First Year, 1918–1919. Berkeley – Los Angeles 1971.

Hovannisian, Road to Independence

Richard G. Hovannisian Armenia on the Road to Independence, 1918. Berkeley – Los Angeles 1967.

HTVD

T. C. Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi Harp Tarihi Vesikalar Dergisi, t. 1–18, 68 wydań, 1510 dokumentów. Ankara 1951–1969.

Hurewitz, Diplomacy1

J. C. Hurewitz Diplomacy in the Near and Middle East: A Documentary Record, t. 1–2. Princeton 1956.

Hurewitz, Diplomacy2

J. C. Hurewitz The Middle East and North Africa in World Politics: A Documentary Record. Second Edition, Revised and Enlarged. t. 1 European Expansion, 1535–1914. New Haven 1975.

IA

T. C. Maarif Vekâleti Islam Ansiklopedisi. Istanbul – Ankara 1940 do chwili obecnej.

Ihsaiyat-i Maliye

Devlet-i Aliye-i Osmaniye, Maliye Nezareti Ihsaiyat-i Maliye. Varidat ve Masarif-i Umumiyeyi Muhtevidir, t. 1–3. Istanbul 1327–1330/1911–1914.

IJMES

„International Journal of Middle East Studies” 1970 do chwili obecnej, t. 1.

Inal

Ibnulemin Mahmut Kemal Inal Osmanlı Devrinde Son Sadrızamlar, t. 1–6, cz. 14. Istanbul 1940–1953.

Inalcık, „Sened”

Halil Inalcık Sened-i Ittifak ve Gülhane Hatt-i Hümâyŭnu, „Belleten” 1964, nr 28, s. 603–622.

Inalcık, „Tanzimat᾽in uygulanması”

Halil Inalcık, Tanzimat᾽in uygulanması ve sosyal tepkileri, „Belleten” 1964, nr 28, s. 623–690.

Inalcık, Tanzimat ve Bulgar

Halil Inalcık, Tanzimat ve Bulgar Meselesi. Ankara 1943.

Istatistik-i Umumi

Devlet-i Osmaniye, Nezaret i Umur-u Ticaret ve Nafia, Istatistic-i Umumi Idaresi, Devlet-iÂliye-i Osmaniyenin Bin Üçyüz Senesine Mahsus Istatistik-i Umumisidir. Istanbul 1316/1898.

IY

T. C. Devlet Istatistik Enstitüsü, Türkiye Istatistik Yıllığı.

Juchereau, Histoire

A. Juchereau de St. Denys Histoire de l᾽Empire Ottoman depuis 1792 jusqu᾽en 1884, t. 1–4. Paris 1844.

Juchereau, Révolutions

A. Juchereau de St. Denys Les Révolutions de Constantinople en 1807–1808, t. 1–2. Paris 1819.

Kâmil Paşa

Kâmil Paşa Tarih-i siyasi. Devlet-iÂliye-i Osmaniye, t. 1–3. Istanbul 1325–1327/1907–1909.

Kansu

Mazhar Müfit Kansu Erzurum᾽dan ölümüne kadar Atatürk᾽le beraber, I. Ankara 1966.

Karabekir

Kâzim Karabekir Istiklâl Harbimiz, I. Istanbul 1960.

Karabekir, Enver Paşa

Kâzim Karabekir Istiklâl Harbimizde Enver Paşa ve Ittihat ve Terakki. Istanbul 1967.

Karabekir, Esaslar

Kâzim Karabekir Istiklâl Harbimizin esasları. Istanbul 1951.

Karal, OT

Enver Ziya Karal Osmanlı Tarihi, t. V–VIII. Ankara 1952–1962.

Karpat, Social Change

Kemal Karpat Social Change and Politics in Turkey: A Structural-Historical Analysis. Leiden 1973.

Karpat, „Social Themes”

Kemal Karpat Social Themes in Contemporary Turkish Literature, „Middle East Journal” 1960, nr 14, s. 29–44, 153–168.

Karpat, Social Thought

Kemal Karpat, Political and Social Thought in the Contemporary Middle East. London 1968.

Karpat, „Society”

Kemal Karpat Society, Economies and Politics in Contemporary Turkey, „World Politics” 1964, nr 17, s. 50–74.

Karpat, Turkey᾽s Politics

Kemal Karpat, Turkey᾽s Politics: The Transition to a Multi-Party System. Princeton !959.

Kaynar

Reşat Kaynar Mustafa Reşit Paşa ve Tanzimat. Ankara 1954.

Kili, Constitutional Developments

Suna Kili Turkish Constitutional Developments and Assembly Debates on the Constitutions of 1924 and 1961. Istanbul 1971.

Kili, Kemalism

Suna Kili Kemalism. Istanbul 1969.

Kılıç Ali, Istiklâl Mahkemesi

Kılıç Ali, Istiklâl Mahkemesi hatıraları. Istanbul 1955.

Landau

Jacob M. Landau Radical Politics in Modern Tuerkey. Leiden 1974.

Langer, Diplomacy of Imperialism

William L. Langer The Diplomacy of Imperialism. New York 1956.

Levy

Avigdor Levy „The Military Policy of Sultan Mahmud II, 1808–1839”. Nieopublikowana praca doktorska. Harvard University 1968.

Lewis

Bernard Lewis The Emergence of Modern Turkey. London – New York 1961, wyd. 2 – 1968.

Lewis, „Baladiyya”

Bernard Lewis „Baladiyya” EL2, I,972–975.

Lütfi

Ahmet Lütfi Tarih-i Lütfi, t. I–VIII. Istanbul 1290–1328/1846–1876. Omówienie lat 1846–1976 jedynie rękopis w Tureckim Towarzystwie Historycznym, Ankara MS 531/1–7, 5032–5034 i w Muzeum Archeologicznym w Stambule MS 1340–1345, 1349.

Mahmut Celâleddin, Mirat-i Hakikat

Mahmut Celâleddin Mirat-i Hakikat. Tarih-i Mahmut Celâleddin Pasa, t. 1–3. Istanbul 1326–1327/1908.

Mears

E. G. Mears Modern Turkey: A Politico-Economic Interpretation with Selected Chapters by Representative Authorities. New York 1924.

MEJ

„Middle East Journal” 1947, nr 1, do chwili obecnej.

Midhat, Mirat-i hayret

Midhat Paşa Mirat-i Hayret. Sultan Abdülasis Han merhumunun esbabı hal᾽i, red. Ali Haydar Midhat. Istanbul 1325/1090 (t. 2 pamiętników Midhata Paszy).

Midhat, Tabsira-i ibret

Midhat Paşa Tabsira-i ibret. Midhat Paşa. Hayati siyasiyesi, hidemati, menfa hayati, red. Ali Haydar Paşa. Istanbul 1325/1909 (t. 1 pamiętników Midhata Paszy).

Miller

William Miller The Ottoman Empire and Its Successors, 1801–1927. London, reprint 1966.

Mondros Mütarekesi

Tevfik Bıyıklıoğlu Türk Istiklâl Harbi, Cilt I. Mondros Mütarekesi ve tatbikati. Ankara 1962.

Muahedat Mecmuasi

Muahedat Mecmuasi, t. 1–5. Istanbul 1294–1298/1877–1881.

Mufassal Osmanli Tarihi

[Midhat Sertoğlu] Resimli-Haritali Mufassal Osmanli Tarihi, t. 5. Istanbul 1962; t. 6, Istanbul 1963.

Mühlmann

C. Mühlmann Deutschland und die Türkei, 1913–1914. Berlin 1929.

Muhtar, Rusya Seferi

Ahmet Muhtar Paşa 1244 (1828) Türkiye Rusya Seferi ve Edirne Muahedesi, t. 1–2. Ankara 1928.

Niyazi

Ahmet Niyazi Hatırat-ı Niyazi yahut tarihçe-i Inkilâb-i kebir-iOsmaniyeden bir sahife. Istanbul 1326/1910.

Noradounghian

Gabriel Noradounghian Recueil d᾽actes internationaux de l᾽empire ottoman, t. 1–4. Paris 1897–1903.

Nutuk

Mustafa Kemal Atatürk Nutuk, t. 1–3. Ankara 1960–1961.

Orhonlu, „Kaldırımcılık”

Cengiz Orhonlu Mesleki bir teekkül olarak kaldırımcılık ve Osmanli şehir yollari hakkinda bazi düşünceler. „Güney-doğu Avrupa Araşirmalari Dergisi” 1972, nr 1, s. 93–138.

Orhonlu, „Kayıkçılık”

Cengiz Orhonlu Osmanli Türkleri devrinde Istanbulda kayıkçılık ve kayik işletmeciliği, „Tarih Dergisi” 1966, nr 16, s. 109–134.

Orhonlu, „Mimarlar”

Cengiz Orhonlu Osmanli tekilatinda hassa mimarlar, „Tarih Araştirmalari Dergisi” 1963, nr 1, s. 157–202.

Özalp

Kâzim Özalp Milli Mücadele, 1919–1922, t. 1–2. Ankara 1971–1972.

Pakalın, Son Sadrâzamlar

Mehmet Zeki Pakalın Son Sadrâzamlarve Başvekiller, t. 1–5. Istanbul 1940–1948.

Pakalın, Tanzimat Maliye

Mehmet Zeki Pakalın Tanzimat Maliye Nazırları, t. 1–2. Istanbul 1939–1940.

Pakalın, Tarih Deyimleri

Mehmet Zeki Pakalın Osmanlı Tarih deyimleri ve terimleri sözlüğü, t. 1–3. Istanbul 1946–1955.

Quataert

Donald Quataert „Ottoman Reform and Agriculture in anatolia”, 1876–1908. Nieopublikowana Praca doktorska, University of California, Los Angeles 1973.

Reed

Howard A. Reed „The Destruction of the Janissaries by Mahmud II in June 1826”. Nieopublikowana praca doktorska, Princeton University 1951.

RG

„Resmi Gazete”. Oficjalny organ prasowy Republiki Tureckiej, 1920 do chwili obecnej.

Robinson, Developments

Richard N. Robinson Developments Respecting Turkey, t. 1–4. New York 1954–1957.

Robinson, Investment

(Richard N. Robinson) Investment in Turkey: Basic Information for United States Businessmen. Washington 1956.

Robinson, Republic

Richard N. Robinson The First Turkish Republic. Cambridge 1963.

RPP

Republikańska Partia Ludowa

Sait Paşa, Hâtırat

Sait Paşa, Sait Paşanin Hâtıratı. Istanbul 1328/1912.

Salname

Salname-i Devlet-i Âliye-i Osmaniye, Official Ottoman Yearbooks.

Schlechta-Wssehrd

Ottokar von Schlechta-Wssehrd Die Revolutionen in Constantinopel in den Jahren 1807 und 1808. Vienna 1882.

Selek

Sabahettin Selek Milli Mücadele, Anadolu Ihtilâli, t. 1–2. Ankara 1963–1965.

Shaw, „Archival Materials”

Stanford J. Shaw Ottoman Archival Materials the Nineteenth and Early Twentieth Centuries: The Archives of Istanbul for, IJMES 1975, nr 6, s. 94–114.

Shaw, Between Old and New

Stanford J. Shaw Between Old and New: The Ottoman Empire Under Sultan Selim III, 1789–1807. Cambridge 1971.

Shaw, Empire of the Gazis

Stanford J. Shaw Empire of the Gazis:The Rise and Decline of the Ottoman Empire, 1280–1808, New York – London 1976.

Shaw, „Established Corps”

Stanford J. Shaw The Established Ottoman Military Corps Under Sultan Selim III, „Der Islam” 1965, nr 40, s. 142–184.

Shaw, „Origins”

Stanford J. Shaw The Origins of Ottoman Military Reform: The Nizam-i Cedid Army of Sultan Selim III „Journal of Modern History” 1965, nr 37, s. 291–306.

Shaw, „Origins of Representative Government”

Stanford J. Shaw Origins of Representative Government in the Ottoman Empire: An Introduction to the Provincial Councils, 1839–1876, Near Eastern Round Table, 1967–1968, red. R. B. Winder. New York 1969, s. 53–142.

Shaw, „Ottoman Legislative Councils”

Stanford J. Shaw The Central Legislative Councils in the Nineteenth Century Ottoman Reform Movement before 1876, IJMES 1970, nr 1, s. 51–84.

Shaw, „Ottoman Tax Reforms”

Stanford J. Shaw The Nineteenth Century Ottoman Tax Reforms and Revenue System, IJMES 1975, nr 6, s. 421–459.

Shaw, „Promise of Reform”

Stanford J. Shaw A Promise of Reform: Two Complimentary Documents, IJMES 1973, nr 4, s. 359–365.

Shaw, „Yıldız”

Stanford J. Shaw The Yıldız Palace Archives of Abdülhamid II, „Archivum Ottomanicum” 1971, nr 3, s. 211–237.

Shaw (E. K.), „Midhat Paşa”

Ezel Kuraw Shaw „Midhat Paşa, Reformer or Revolutionary?”. Nieopublikowana praca doktorska, Harvard University 1975.

Skendi

Stavro Skendi The Albanian National Awakening, 1878–1912. Princeton 1967.

Söylemezoğlu

Kemal Söylemezoğlu Başımıza gelenler. Istanbul 1939.

Speech

Mustafa Kemal A Speech Delivered by Ghazi Mustapha Kemal, President of the Turkish Republic, October 1927, Leipzig 1929.

Stavrianos

Leften Stavrianos The Balkans Since 1453. New York 1958; wyd. 2 – 1963.

Şanizade

Mehmet Ataullah Şanizade Tarih-i Şanizade, t. 1–4. Istanbul 1290–1291/1873–1874.

Şimşir

Bilâl N. Şimşir Ingiliz Belgelerinde Atatürk (1919–1938), Cilt I. Nisan 1919–Mart 1920. Atatürk in British Documents (1919–1938), t. 1 April 1919–March 1920. Ankara 1973.

Tanzimat

T. C. Maarif Vekâleti Tanzimat (jedyny wydany tom). Istanbul 1943–1961.

„Tar. Ves.”

„Tarih Vesikaları” 1943–1961, nry 1–18.

TBMM, Zabı Ceridesi

T. C. Türkiye Büyük Millet Meclisi Zabı Ceridesi. Ankara 1921 do chwili obecnej.

Testa

Baron Ignate de Testa i inni Recueil des traités de la Porte ottoman avec les puissances étrangeres depuis 1536..., t. 1–11. Paris 1864–1911.

Tevetoğlu, Atatürkle Samsuna Çıkanlar

Fethi Tevetoğlu Atatürk᾽le Samsuna Çıkanlar. Ankara 1971.

Tevetoğlu, Türkiyede Sosyalist

Fethi Tevetoğlu Türkiye᾽de sosyalist ve komünist faaliyetleri. Ankara 1967.

TKS

Topkapı Sarayı (archiwum i biblioteka).

TOEM

Tarih-i Osmani Encümeni Mecmuası, 77 numerów. Istanbul 1326–1338/1908–1919.

Trumpener

Ulrich Trumpener Germany and the Ottoman Empire, 1914–1918. Princeton 1968.

TTEM

„Türk Tarih Encümeni Mecmuası” (kontynuator TOEM), nry 78–101. Istanbul – Ankara 1921–1930.

Tunaya

Tarık Z. Tunaya Türkiyede Siyasi Partiler 1859–1952. Istanbul 1952.

Türk Istiklâl Harbi

Genelkurmay Başkanlığı Harp Tarihi Dairesi Türk Istiklâl Harbi, t. 1–6. Ankara 1962–1968.

TV

„Takvim-i Vekayi” 1831–1878, nry 1–2119; 1890–1891, nry 1–283; 1908–1923, nry 1–4608.

Uzunçarşılı, Alemdar

Ismail Hakkı Uzunçarşılı Meşur Rumeli Ayanlarından Tirsinikli Ismail, Yılığ oğlu, Süleyman Ağalar ve Alemdar Mustafa Paşa. Istanbul 1942.

Uzunçarşılı, Kapukulu

Ismail Hakkı Uzunçarşılı Osmanlı Devleti Teşkilâtindan Kapukulu Ockları, t. 1–2. Ankara 1943–1944.

Uzunçarşılı, Merkez

Ismail Hakkı Uzunçarşılı Osmanlı Devletinin Merkez ve Bahriye Teşkilâti, Ankara 1948.

Uzunçarşılı, Saray

Ismail Hakkı Uzunçarşılı Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâti, Ankara 1945.

Uzunçarşılı, Yıldız

Ismail Hakkı Uzunçarşılı Midhat Paşa Yıldız Mahkemesi. Ankara 1967.

Vakayi-i Enderun

Hızır Ilyas Efendi Vakayi-i Letâif-i Enderun. Istanbul 1276/1859.

Von Moltke, Bulgaria

Helmuth von Moltke, The Russians in Bulgaria and Rumelia in 1828 and 1829. London 1854.

Von Moltke, Zustände

Helmuth von Moltke Briefe über Zustände und Begebenheiten in der Türkei aus den Jahren 1835 bis 1839. Berlin 1841.

Walsh, Residence

Robert Walsh, A Residence at Constantinople..., t. 1–2. London 1836.

Weber

F. G. Weber Eagles on the Crescent: Grmany, Austria and the Diplomacy of the Turkish Alliance, 1914–1918. Ithaka 1970.

Webster

D. E. Webster The Turkey of Atatürk: Social Process in the Turkish Reformation. Philadelphia 1939.

Weiker, Political Tutelage

Walter Weiker Political Tutelage and Democracy in Turkey: The Free Party and Its Aftermath. Leiden 1973.

Weiker, Revolution

Walter Weiker The Turkish Revolution , 1960–1961. Aspects of Military Politics. Washington 1963.

Yalman, Turkey

Ahmet Emin Yalman Turkey in My Time. Norman 1956.

Yalman, World War

Ahmet Emin Yalman Turkey in the World War. New Haven – London 1930.

Yalman, Yakın Tarihte

Ahmet Emin Yalman, Yakın Tarihte Gördüklerim ve Geçirdiklerim, t. 1–4. Istanbul [bez daty].

Young

George Young Corps de droit ottoman: recueil des codes, lois, reglements, ordonnances et actes les plus importants du droit interieur et d᾽etudes sur le droit coutumier de l᾽Empire ottoman, t. 1–7. Oxford 1905–1906.

Zabıt Ceridesi

Hakkı Tarık Us Meclis-i Mebusan, 1293/1877 Zabıt Ceridesi, t. 1–2. Istanbul 1940–1954.

Wskazówki dotyczące wymowy

Z nielicznymi wyjątkami, stosuje się standardową współczesną pisownię turecką. Litery łacińskie wymawia się następująco:

Litera

Wymowa

c

ç

ğ

ı

j

ö

ș

ü

v

dż

cz

przedłuża poprzedzającą samogłoskę, np. ağa wymawia się a-a

a

ż

jak niemieckie ö

sz

jak niemieckie ü

w

Współczesny turecki wykazuje tendencję do zamiany spółgłosek d i b na, odpowiednio, t i p; w polskim tłumaczeniu zastosowano Murad i Mahmud zamiast Murat i Mahmut, zgodnie z powszechną praktyką polskich autorów.

1. Początki nowoczesnych reform osmańskich: panowanie Mahmuda II (1808–1839)

Sułtan Selim III został obalony 29 maja 1807 roku, zaś nowe jednostki wojskowe Nizam-ı Cedit rozwiązano. Dążenie sułtana do zreformowania Imperium Osmańskiego powstrzymano, a do głosu znowu doszły reakcyjne elementy osmańskiej klasy rządzącej. Podczas krótkiego panowania następcy Selima, Mustafy IV (1807–1808), janczarzy i ich zwolennicy czynili wszystko, by pozbyć się tych, którzy udzielili poparcia nowemu porządkowi. Ale tym razem im się nie udało. Stronnicy Selima, którzy przeżyli, zjednoczyli się pod przywództwem naddunajskiego wielmoży Bayraktara (Alemdara) Mustafy Paszy z zamiarem przywrócenia sułtana do władzy i wznowienia jego reform. Bayraktar przyprowadził swoją armię do Stambułu, niestety, w krytycznym momencie sytuacja wymknęła się spod kontroli i zanim zbrojni Bayraktara wdarli się do pałacu, Selim został zabity. Bayraktar i jego stronnicy odnieśli zwycięstwo, ale zostali bez sułtana. Wynieśli do władzy kuzyna Selima, Mahmuda (1808–1839), więzionego z Selimem w pałacu, ale któremu udało się zbiec przed siepaczami konserwatystów. W wielu istotnych sprawach podzielał zapatrywania swego zamordowanego kuzyna. Mahmud II został sułtanem 28 lipca 1808 roku1.

Mahmud był silniejszym władcą i bardziej zdeterminowanym reformatorem niż Selim. Panował bardzo długo, ale dopiero w 1826 roku udało mu się zniszczyć janczarów, pozbawiając tym samym konserwatystów ich zbrojnego ramienia, a reformom osmańskim nadać nowy wymiar – zadecydował o likwidowaniu dotychczasowych instytucji i zastępowaniu ich nowymi, tworzonymi od podstaw, w dużej mierze wykorzystując wzorce zachodnie.

Co zatem różniło Mahmuda II od Selima III? Razem dorastali, obydwaj otrzymali tradycyjne wykształcenie pałacowe, z rzadka docierały do nich informacje o zewnętrznym świecie. Żaden z nich nie miał doświadczenia koniecznego do urzeczywistnienia idei. Ale Mahmud był świadkiem tragicznych skutków niezdecydowania i słabości Selima. Widział też, jak pozytywne rezultaty przyniosły nawet ograniczone reformy związane z powstaniem jednostek Nizam-ı Cedit. Już na początku swojego panowania Mahmud doszedł do wniosku, że: 1) aby reformy były skuteczne, muszą objąć wszystkie instytucje i całe społeczeństwo osmańskie, a nie tylko niektóre jednostki wojska, 2) jedyna droga do zapewnienia nowo powstałym instytucjom możliwości działania wymaga rozwiązania starych, 3) jakkolwiek kwestia reform była pilna, każdy kolejny krok musi być starannie zaplanowany i mieć poparcie. Sformułowawszy te tezy, Mahmud uczynił z nich podstawę swojej polityki reformatorskiej.

Bayraktar Mustafa Pasza jako wielki wezyr (28 lipca–15 listopada 1808 r.)

Mahmud II rozpoczynał swoje panowanie w cieniu człowieka, który wyniósł go do władzy – Bayraktara Mustafy Paszy, pierwszego wielmoży prowincji naddunajskich, któremu udało się osiągnąć szczyty władzy w państwie osmańskim. Bayraktar Mustafa był wychowany w tradycyjnym systemie osmańskim, stąd jego koncepcje zmian miały być utrzymane w tym samym duchu. Chociaż władzę zdobył jako prowincjonalny notabl, to będąc u szczytu kariery poczuł wspólnotę interesów z władzą centralną, zdając sobie sprawę, że jego władza w Bułgarii oraz jego stronników zależy od przetrwania imperium wobec narastającego zagrożenia ze strony Rosji. W pierwszym rzędzie Bayraktar Mustafa wyeliminował przeciwników reform; armia, którą przyprowadził do Stambułu, dawała reformatorom do ręki instrument, jakim nie dysponowali za rządów Selima i przy jej pomocy buntownicy zostali wypędzeni, zabici lub zesłani na wygnanie. Konserwatystów usunięto z klasy rządzącej i zastąpiono ludźmi gotowymi przyjąć nowe zwierzchnictwo i wprowadzić reformy.

Akt Porozumienia

Samo dojście Bayraktara Mustafy do władzy stanowiło dobitny dowód na to, że należy się liczyć z potęgą prowincjonalnych wielmożów i nie zapominać, że ich sprzeciw przyczynił się do klęski Nizam-ı Cedit. Łatwo było wyobrazić sobie sytuację, w której zarządcy małych państewek na Bałkanach czy w Anatolii ponownie zdławią reformy wprowadzane przez władze centralne. Bayraktar Mustafa zaczął więc wykorzystywać swój autorytet w tych kręgach, żeby uzyskać ich przyzwolenie na reformy. Zaprosił wszystkich ważniejszych notabli (ajanów) do Stambułu w celu przedyskutowania spraw do rozwiązania, by ratować imperium. Nie było wówczas takiego przywódcy, który zdołałby zebrać niezależnych prowincjonalnych wielmożów, ale Bayraktar Mustafa tego dokonał. Z Anatolii przybyli przedstawiciele potężnych dynastii, takich jak Karaosmanoğlu czy Çapanoğlu. Był też Kadi Abdurrahman Pasza, gubernator Karamanu, najpotężniejszy z notabli, którzy swego czasu udzielili wsparcia Selimowi; przybył do stolicy z orszakiem 3000 zbrojnych, wyszkolonych na nową modłę. Większość ważnych dostojników z Rumelii również stawiła się na wezwanie. Były jednak wyjątki. Ali Pasza z Janiny, władający większością Albanii i północnej Grecji, przysłał jedynie mały kontyngent wojska, prowadzony przez jego wysłannika. Mniej znaczący wielmoże bułgarscy, rywale Bayraktara Mustafy na jego ziemiach, nie chcieli brać udziału w inicjatywie, która mogła go umocnić ich kosztem. Wielkim nieobecnym był Muhammad Ali. Pod jego rządami Egipt wkrótce stał się najsilniejszą prowincją całego imperium. Dwukrotnie wystąpił zbrojnie przeciwko Mahmudowi II. Notable i gubernatorzy z prowincji arabskich i niektórych anatolijskich nie mogli przybyć do Stambułu na czas, natomiast popierali każdy wysiłek, który mógł osłabić władzę garnizonów janczarskich, jaką miały na prowincji2. Przybyli ajanowie zostali przyjęci przez sułtana w jego letnim pałacu w Kâğıthane 29 wrześ­nia 1808 roku. Obrady, podczas których omawiali zmiany proponowane przez Bayraktara Mustafę, zakończyły się podpisaniem 7 października 1808 roku Aktu Porozumienia (Sened-i Ittifak).

W Akcie sygnatariusze potwierdzili swą lojalność wobec sułtana i zobowiązali się uznawać bez zastrzeżeń wielkiego wezyra jako jego przedstawiciela we wszystkich sprawach (art. 1 i 4). Osmański system podatkowy miał być stosowany bez wyjątku w całym imperium, zatem również w prowincjach kontrolowanych przez sygnatariuszy – bez defraudacji przychodów prawnie należnych sułtanowi (art. 3), w zamian sułtan zobowiązał się (art. 7) do sprawiedliwego nakładania podatków. Skoro przetrwanie imperium zależało w dużej mierze od siły jego wojska, wielmoże zobowiązali się współpracować przy zaciągu ludzi do armii sułtana na swoim terytorium; nowa armia miała być tworzona „zgodnie z systemem zaprezentowanym podczas dyskusji” (art. 2), przy czym Akt Porozumienia nie określał dalszych szczegółów w tej materii. Wielmoże mieli sprawować władzę na swoich terytoriach zgodnie z zasadami sprawiedliwości (art. 5). Zobowiązali się też do wzajemnego poszanowania integralności terytorialnej i autonomii, do gwarantowania – zarówno indywidualnie, jak i grupowo – przestrzegania warunków Aktu Porozumienia przez sygnatariuszy oraz wspierania rządu centralnego w przypadku jakiegokolwiek sprzeciwu wobec reform, również w zakresie zbrojnego wsparcia dla sułtana na wieść o ewentualnym powstaniu (nie czekając na odrębne zaproszenie czy zgodę – art. 6). Akt Porozumienia nie zawierał zatem konkretnych postanowień dotyczących reformy wojska, ale z ogólnego ducha dyskusji i Aktu wynikało, że formacja Nizam-ı Cedit zostanie przywrócona przy pełnym wsparciu sygnatariuszy. Według niektórych źródeł, Bayraktar Mustafa miał również zaproponować działania zmierzające do zreformowania starszych jednostek wojskowych – zakończenie nominacji według własnego uznania tego czy innego oficera, skoszarowanie nieżonatych żołnierzy, uczestnictwo w regularnych szkoleniach oraz utrzymywanie dyscypliny jako warunek wypłaty żołdu, a nawet przyjęcie europejskiego uzbrojenia. Akt Porozumienia nie zawierał takich postanowień3.

Niektórzy autorzy pisali o Akcie Porozumienia jako o osmańskiej Magna Carta, czyli rodzaju paktu między władcą a jego notablami ustanawiającym wzajemne prawa i obowiązki, mogącemu służyć jako spisana konstytucja. Próba ograniczenia władzy sułtana w zakresie podatków, ustanowienie pewnej wzajemności w stosunkach między sułtanem a wielmożami oraz próba rozdziału między sułtanem a centralną administracją państwa osmańskiego sygnalizowały kroki w kierunku systemu konstytucyjnego. Jednak sułtan nie był skory do zgody na ograniczenie swojej suwerennej władzy i unikał podpisania Aktu Porozumienia; szczególne niezadowolenie Mahmuda II budziły zapisy potwierdzające prawa i przywileje prowincjonalnych możnowładców oraz zobowiązujące go do sprawowania sprawiedliwych rządów. Notable również okazali mniej entuzjazmu dla Aktu Porozumienia, gdy przyszło do jego podpisywania, i tylko czterech zdecydowało się na ten krok – w miarę, jak inni zorientowali się, że będą musieli pisemnie zgodzić się na ograniczenie własnej niezależności, wspieranie rządu w Stambule, na sprawiedliwe rządzenie i na pilnowanie innych, dyskretnie opuszczali obrady i wracali do swoich włości. Poza tym, w przeciwieństwie do Magna Carta, Akt Porozumienia nigdy nie został wykorzystany w dalszych działaniach tworzących porządek konstytucyjny w Imperium Osmańskim4, więc jego praktyczne znaczenie okazało się niewielkie.

Korpus Segban-ı Cedit

Bezpośrednio po sporządzeniu Aktu Porozumienia, Bayraktar Mustafa podjął próbę ponownego sformowania Nizam-ı Cedit. Być może był już spokojny o poparcie, a w każdym bądź razie neutralność możnowładców albo, wręcz przeciwnie, żywił obawy, że mogą zazdrościć mu wpływów i wystąpić przeciwko niemu (stąd jego działania cechowała ostrożność i rozwaga). Trzonem nowych sił był trzytysięczny oddział artylerii szybkostrzelnej, który przybył do Stambułu. Przed obradami, pod komendą Kadiego Abdurrahmana Paszy, powiększony o niedobitki dawnego korpusu Nizam-ı Cedit i o żołnierzy przyprowadzonych przez przywódców rodów Karaosmanoğlu i Çapanoğlu. Stare koszary Nizam-ı Cedit w Levent Çifliğii Üsküdarze zostały wyremontowane i oddane do dyspozycji nowej jednostki (3 października 1808 r.). Wcielono do niej około 5000 ochotników i rozkazano przeprowadzić rekrutację na terenie całego imperium w jak najszybszym terminie. Aby uniknąć niemiłych – i potencjalnie niebezpiecznych – skojarzeń wśród janczarów, zrezygnowano z nazwy Nizam-ı Cedit. Nowe wojsko zostało włączone do istniejących struktur armii osmańskiej poprzez wcielenie do kapıkulu w miejsce nieistniejącej już jednostki Segban (psiarczyków), powiązanej z janczarami. W związku z tym nazwano ją Segban-ı Cedit, czyli nowi segbanowie5. Jako jej tytularnego dowódcę, wielki wezyr mianował byłego oficera Nizam-ı Cedit, Süleymana Agę, zaś faktyczne dowodzenie wojskowe powierzono Kadiemu Abdurrahmanowi Paszy. Segban-ı Cedit nie korzystali z odrębnego skarbca, ustanowiono za to nowe Ministerstwo do spraw Świętej Wojny (Umur-u Cihadiye Nezareti) – nazwa będąca ukłonem w stronę ulemów – które miało zapewnić jej odpowiednie fundusze. Plany mówiły o docelowej armii w sile 160 000 ludzi, podzielonych na 100 regimentów (bölük) i 3 dywizje; w Segban-ı Cedit było około 10 000 ludzi, łącznie z kadrą oficerską.

Inne reformy wojskowe

Osmańska marynarka wojenna została zreorganizowana pod komendą wychowawcy i bliskiego doradcy Bayraktara Mustafy, Abdullaha Ramiza Efendiego, który zwolnił niekompetentnych ludzi, wycofał starsze okręty i przystąpił do budowy nowych. Koszary w Galacie, ostatnio ośrodek rozruchów i gniazdo wywrotowców, zostały zamknięte, a braci marynarskiej rozkazano, by rozlokowała się wokół doków lub na okrętach6. Bayraktar Mustafa próbował wprowadzić reformy wśród samych janczarów. Zakazał handlu stanowiskami, przywrócił stary system awansów zależny od doświadczenia i wymagał od nich obowiązku szkoleń i przestrzegania dyscypliny. Wystąpił też o uporządkowanie systemu wynagrodzeń janczarów, tak aby służba w tej formacji stała się znów zobowiązaniem, a nie inwestycją finansową; kroki te miały przy okazji uwolnić znaczne fundusze, które można byłoby przeznaczyć na cele zreformowanego wojska czy na finansowanie zmian w marynarce. Jednak Mahmud II, będąc wytrawnym politykiem, dostrzegał ryzyko w pozbawieniu tysięcy janczarów przychodów z dnia na dzień, co mogłoby doprowadzić do gwałtownego sprzeciwu i nakazał, by przywileje te były cofane w zamian za jednorazowe odprawy; jedynie ci, którzy nie zrzekli się przywilejów janczarskich dobrowolnie, mieli utracić je bez wypłaty odszkodowania7.

Reakcja konserwatystów

Działania te musiały prędzej czy później wywołać sprzeciw konserwatystów wobec sułtana i jego głównego ministra. Żołnierze przeniesieni do nowej armii lub pozbawieni synekur w starych jednostkach byli oburzeni utratą przywilejów. Zarówno żołnierze starszych jednostek, jak i duża część ludności, nie dali się zwieść nazwie, jaką otrzymała nowa armia i jej nie akceptowali. Bayraktar Mustafa i jego ludzie, nieobeznani z mechanizmami władzy, zaczęli poczynać sobie coraz śmielej, do tego stopnia, że zrazili do siebie swoich stronników, a nawet sułtana. Bayraktar zachowywał się czasem tak, jakby to on był najwyższym władcą, wydając rozkazy bez konsultacji i w odpowiedzi na protesty Mahmuda rozważał ewentualne zastąpienie sułtana przez Selima Gireja, pretendenta do tronu Chanatu Krymskiego, przebywającego wówczas w Stambule8. Bayraktar i jego dwór budzili też rosnącą wrogość ze względu na fortuny, jakie szybko zgromadzili przez konfiskowanie timarów i ziem fundacji religijnych, których zarządcy nie byli w stanie przedstawić zadowalających dokumentów potwierdzających tytuł prawny do danych latyfundiów. Mieszkańcy Stambułu byli zmęczeni zuchwalstwem żołnierzy wielkiego wezyra, którzy włóczyli się po ulicach, grabili sklepy i domy. Poza tym Bayraktar Mustafa był trudny we współżyciu – słynął z gwałtowności, obrażania i zastraszania ludzi9.

Obalenie Bayraktara Mustafy i triumf reakcjonistów

Bayraktar Mustafa, dysponując prywatną armią, gwardią osobistą i segbanami, był w Stambule wszechmocny. Wrogowie Bayraktara w swych dążeniach do jego obalenia obrali zatem strategię pośrednią, podjudzając przeciwko niemu bułgarskich możnowładców. Skończyło się atakiem na Ruszczuk, przypuszczonym przez nich w połowie października 1808 roku, który zmusił Bayraktara Mustafę do przerzucenia w trybie pilnym większości swych ludzi w rodzinne strony. Stan osobowy jego jednostek przybocznych w Stambule został doraźnie uzupełniony bezrobotnymi góralami z Rumelii. Ci nowi przyboczni Bayraktara grasowali po ulicach Stambułu w hałaśliwych bandach, narzucając się mieszkańcom jeszcze bardziej niż ich poprzednicy. Jako gwardia chroniąca Bayraktara byli mało skuteczni10. Pierwsze publiczne wystąpienie Segban-ı Cedit 14 listopada podczas wieczornego świątecznego posiłku na zakończenie postu w miesiącu ramadan – najświętszego wieczoru w kalendarzu muzułmańskim – uwolniło narastające od dłuższego czasu napięcie i wywołało bunt przeciwko Bayraktarowi. Janczarzy przybyli na ucztę świąteczną byli tak oburzeni obecnością Segban-ı Cedit, że pobiegli do swych koszar i wezwali cały korpus do buntu. Pogłoski, skądinąd fałszywe, że wielki wezyr planował ostateczne rozwiązanie korpusu janczarów jedynie zaogniły sytuację. O świcie następnego dnia zbuntowani janczarzy wdarli się do Wysokiej Porty (korzystając z faktu, że bramy były otwarte ze względu na święto); Bayraktar i kilku jego ludzi schroniło się w kamiennym budynku stojącym nieopodal i mieszczącym prochownię. Janczarzy wdrapali się na dach i już dostawali się do środka, kiedy budynek wyleciał w powietrze – możliwe, że w wyniku świadomego działania Bayraktara Mustafy widzącego beznadziejność swojej sytuacji. Bayraktar i ludzie, którzy ukryli się z nim w prochowni, zginęli, a z nimi kilkuset oblegających ich janczarów11.

Stambuł znalazł się na łasce i niełasce zbuntowanych wojskowych, upojonych zwycięstwem (i rozwścieczonych masakrą swoich towarzyszy w eksplozji pod Portą). Zażądali, by sułtan mianował nowego agę i nowego wielkiego wezyra przez nich zatwierdzonego. Mahmud znalazł się tym samym w bardzo podobnej sytuacji, jak niedawno Selim. Jednak sułtan wyciągnął naukę z przeszłości – był świadom, że jakiekolwiek ustępstwa zachęcą buntowników do coraz większych żądań, być może do momentu, w którym utraci władzę na rzecz obalonego nie tak dawno Mustafy, który wciąż miał wielu zwolenników w pałacu i w strukturach władzy. Mahmud zaczął grać na zwłokę, a jednocześnie rozkazał Ramizowi Paszy i Kadiemu Abdurrahmanowi, by przybyli do pałacu ze swoimi ludźmi (15 listopada). Gdy ci byli już na miejscu, Mahmud odrzucił żądania zbuntowanych janczarów, którzy przypuścili szturm na pałac, ale zostali odparci przez wzmocnioną ochronę sułtana. Mahmud postawił przysłowiową kropkę nad i, nakazując stracenie Mustafy; rebelianci nie tylko ponieśli klęskę na polu walki, ale utracili też kandydata na sułtana12.

Janczarzy nie dawali za wygraną, w Stambule wybuchła regularna wojna domowa. Zapewniwszy sobie wsparcie rzemieślników i pospólstwa, janczarzy przypuścili zmasowany szturm na pałac od strony Aya Sofyi, odcięli też źródło wody (16 listopada 1808 r.). Segbanowie przeprowadzili kilka kontrataków zza murów pałacu, ale ich brak doświadczenia i jeszcze niepełne szkolenie dawały o sobie znać, zaś liczebna przewaga rebeliantów czyniły przerwanie okrążenia niemożliwym. Okręty marynarki wojennej, które pozostały wierne sułtanowi, zajęły pozycje przy Złotym Rogu i rozpoczęły ostrzał artyleryjski janczarów oraz ich koszar, co spowodowało groźne pożary i zniszczenia wokół meczetów Sultan Ahmed, Aya Sofyi i dzielnicy Divan Yolu, powodując tysiące ofiar wśród mieszkańców. Dowódcy janczarów zdali sobie sprawę, że nie są w stanie zyskać przewagi i że mogą co najwyżej liczyć na kompromis; złożyli na ręce sułtana Akt Posłuszeństwa (Sened-i Itaat) w zamian za amnestię. Ten kruchy układ nie przetrwał długo, gdyż janczarzy niższych stopni, którzy niezmiennie sprzeciwiali się istnieniu segbanów oraz inni, zszokowani egzekucją Mustafy, nadal domagali się ustąpienia sułtana. Mahmud przebywał w pałacu, chroniony dzielnie przez segbanów. Ulemowie wymogli wreszcie na janczarach, by zasiedli do kolejnej rundy negocjacji, wykazując, że na tym etapie inną możliwością byłaby całkowita eliminacja rodu Osmana. Los segbanów pozostawał najtrudniejszą kwestią. Po burzliwych rozmowach, 17 listopada postanowiono, że jednostki segbanów zostaną rozwiązane, przy czym ich członkowie będą mogli swobodnie opuścić miasto, zaś sułtan nie będzie zobowiązany do wydania kogokolwiek ze swoich ludzi, którzy schronili się w pałacu. Uwzględniając okoliczności, było to chyba najlepsze rozwiązanie13. Niestety, rebelianci nie dotrzymali warunków porozumienia. Gdy segbanowie opuścili pałac – już bez mundurów i broni, zgodnie z warunkami układu – tłuszcza kłębiąca się na zewnątrz rzuciła się na nich i przypuściła szturm na ich koszary, zabijając tych segbanów, których tam zastali. Zabito też kilku notabli, którzy popierali sułtana w jego działaniach reformatorskich, w tym Ramiza Paszę i Kadiego Abdurrahmana. Wydawało się, że reakcjoniści znów byli górą. Ale Mahmud pozostał u władzy, jego determinacja reformatorska trwała niezachwiana jak i przekonanie, że tworzenie nowych jednostek wojskowych musi iść w parze z rozwiązaniem starych, zmiany muszą objąć swym zasięgiem nie tylko wojsko, ale też inne struktury państwa i całe społeczeństwo. Mahmud rzeczywiście wprowadził w następnych latach reformy14.

Lata przygotowań (1808–1826)

Rezultaty dramatycznych wydarzeń listopada 1808 roku nie miały aż tak daleko idących skutków jak rewolucja, w wyniku której Selim III utracił władzę rok wcześniej. Przelew krwi został przerwany nie w wyniku bezwarunkowej kapitulacji jednej ze stron, lecz w drodze kompromisu. Pozycja Mahmuda II wobec przywódców rebelii nie była wcale taka słaba jak swego czasu Mustafy IV. Nie zmienia to faktu, że sułtan nie dysponował jeszcze podstawowymi środkami władzy. Prowincje pozostawały we władaniu wielmożów, którzy wypowiedzieli mu posłuszeństwo. Nowe jednostki segbanów, zapowiadające dalsze reformy w armii osmańskiej, ale również jako osobisty oręż sułtana, przestały istnieć, a siły zbrojne imperium składały się z tych samych jednostek, które przez cały czas sprzeciwiały się reformom. Mahmud II wykazał się podczas kryzysu dużą determinacją i uporem. Pokazał, że jest gotów walczyć i ryzykować życie o sprawę, w którą wierzy i zwyciężać; kontrast wobec słabego, wahającego się Selima był wyraźny. Młody sułtan zyskał w ten sposób reputację, która miała mu się przydać przez kolejne osiemnaście lat, kiedy to pracował nad tworzeniem kadry wiernych, wykwalifikowanych żołnierzy i urzędników do momentu, w którym będzie mógł znowu przejąć inicjatywę.

Odbudowa armii

Skoro Mahmud utracił segbanów, musiał przede wszystkim odbudować tradycyjne formacje wojskowe, mogące przynajmniej bronić państwo osmańskie przed jego wrogami, przede wszystkim przed Rosją, z którą wciąż toczyła się wojna. Wydano dekrety przypominające janczarom i sipahim o ich tradycyjnych obowiązkach i zasadach, o mianowaniu i awansowaniu oficerów według kompetencji, a nie polityki czy łapówek, oraz o stałym usuwaniu ze swych szeregów tych, którzy zaniedbywali szkolenia i służby. Możliwości sułtana, by narzucić janczarom i sipahim posłuszeństwo, były w praktyce nikłe. Janczarzy pozostali niezdyscyplinowaną, niewyszkoloną i źle uzbrojoną zbieraniną broniącą swych przywilejów, a nie siłą zdolną do obrony imperium przed nowoczesnymi armiami potęg europejskich. Feudalni sipahowie stali się arystokracją ziemską. Większość timarów dostała się we władanie dużych właścicieli ziemskich – autonomicznych wielmożów i ich stronników. Jednak sułtan odniósł znacznie większe sukcesy w odbudowie tych spośród starszych formacji militarnych, które były już przedmiotem działań reformatorskich w przeszłości i które w związku z tym chętniej poddawały się dyscyplinie i rygorom. Chodzi tu przede wszystkim o jednostki kanonierów i powiązanych z nimi woźniców (liczące, odpowiednio, 4910 i 2129 ludzi), które już pod koniec panowania Selima stanowiły sprawną siłę bojową15. Wkrótce Mahmud mógł mianować swoich zaufanych ludzi na dowódców tych formacji. Podniósł też żołdy wypłacane kanonierom i ich służbom pomocniczym, zapewnił im lepszy sprzęt i wygodniejsze koszary i (bez rozgłosu) podwoił ich liczebność, tak, że do roku 1826 miał pod bronią prawie 10 000 kanonierów oraz 4400 woźniców, tworzących oddaną mu siłę będącą skuteczną przeciwwagą nieprzewidywalnych janczarów16. Mahmud utworzył też nową jednostkę artylerzystów konnych, liczącą około 1000 żołnierzy wyszkolonych i zorganizowanych na wzór zachodni. Choć oddział ten został rozbity przez Rosjan w 1812 roku, został odtworzony i, podobnie jak kanonierzy, stał się sprawną, dobrze opłacaną siłą wiernie wspierającą sułtana17.

Zewnętrzne zagrożenia wymuszały stałe zainteresowanie wojskiem i jego sprawami. Mahmud rozpoczął odbudowę i modernizację floty, znajdującej się pod dowództwem wielkiego admirała Mehmeda Hüsreva Paszy (ostatniego gubernatora Egiptu przed Muhammadem Alim), który pełnił tę funkcję przez dwie kadencje (22 grudnia 1811–2 marca 1818 i 9 grudnia 1822–9 lutego 1827). Budowa i wodowanie nowych okrętów szły pełną parą, nasilając się szczególnie w okresie wybuchu powstania greckiego. Powstanie to doprowadziło też do zastąpienia greckich marynarzy z wysp Morza Egejskiego, pływających na okrętach osmańskich, muzułmanami wabionymi do ciężkiej służby wysokim żołdem i dogodnymi warunkami18. Po zakończeniu wojny z Rosją, dokonano modernizacji jednostek osmańskich, pływających po Dunaju, oraz ich zaplecza w portach rzecznych w Ibrailu, Silistrze, Ruszczuku i Widyniu19. Od początku swego panowania, Mahmud dbał o remont fortec wzdłuż granicy imperium i obsadzanie ich nowymi jednostkami przygranicznymi, zdolnymi do utrzymywania tych placówek i mających ku temu motywację20. Dokonano również reorganizacji arsenałów artyleryjskich i morskich oraz fabryki prochu, założonej przez Selima w Azadlı, korzystając z pomocy zagranicznych ekspertów. Ludzie Mahmuda sprawdzali, czy oficerowie i żołnierze stacjonujący przy tych obiektach są lojalni i godni zaufania21. Z Europy ściągnięto nowe armaty, muszkiety i broń osobistą; składowano je na terenie pałacu i w innych miejscach w oczekiwaniu na dzień, kiedy przydadzą się sułtanowi i jego sprawie22.

W miarę, jak sułtan nabierał zaufania do własnych jednostek wojskowych, powrócił do reformy korpusu janczarów oraz podporządkowania ich swoim ludziom na kluczowych stanowiskach. Oficerowie i szeregowi janczarzy, którzy otwarcie sprzeciwiali się sułtanowi albo protestowali przeciwko jego reformom, byli karani, zsyłani na wygnanie albo potajemnie skazywani na śmierć. Starsi oficerowie byli stopniowo wymieniani na młodszych, bardziej podatnych na wpływy pałacu i, z punktu widzenia sułtana, bardziej godnych zaufania23. To właśnie w ten sposób Mahmud zapewnił sobie pomoc Hüseyina Agi, który z czasem (a konkretnie 26 lutego 1823 r.) stał się agą całej formacji. Awansując, dzięki poparciu Silahtara Alego Paszy, Hüseyin skorzystał z mianowania swojego protektora wielkim wezyrem (10 marca–13 grudnia 1823), aby oczyścić atmosferę wśród janczarów za pomocą wymuszonych rezygnacji i emerytur, a gdy było trzeba, również banicji. W uznaniu zasług, sułtan nadał Hüseyinowi Adze godność wezyra i tytuł paszy, po czym stał się on znany jako Aga Hüseyin Pasza albo Aga Pasza. Przez resztę panowania Mahmuda należał do najważniejszych dowódców wojskowych w państwie osmańskim24. Gdy bezwzględna polityka kadrowa, prowadzona przez Agę Hüseyina Paszę, wzbudziła sprzeciw janczarów, Mahmud pozbawił go dowództwa w październiku 1823 roku, ale za to mianował gubernatorem Bursy i Izmitu oraz dowódcą twierdz nad Bosforem, aby przeczekał na tych stanowiskach na korzystniejszy klimat (i, jednocześnie, żeby te strategiczne jednostki w bezpośrednim sąsiedztwie stolicy były dowodzone przez godnego zaufania i dobrego oficera)25.

Odwołanie Agi Paszy z dowództwa janczarów bynajmniej nie oznaczało, że Mahmud rezygnował ze swoich dążeń do zapewnienia sobie kontroli nad ich oficerami. Wręcz przeciwnie, powstały w ten sposób wakat stanowił doskonały pretekst do kolejnych awansów dla ludzi bliskich sułtanowi. Wśród nich był Celaleddin Mehmed Aga, który we wrześniu 1825 roku został ostatnim komendantem janczarów i, korzystając z tego stanowiska, dopomógł sułtanowi w ostatecznym rozwiązaniu tej jednostki26. Pabuçu Mehmed, oficer arsenału morskiego, który sformował jednostki wioślarzy i tragarzy przy arsenale i na Złotym Rogu, a następnie postawił je do dyspozycji sułtana, został wynagrodzony kolejnymi awansami w formacjach morskich, a po rozwiązaniu janczarów został mianowany wielkim admirałem (24 października 1828–13 stycznia 1830)27. Te kolejne posunięcia miały przede wszystkim podłoże polityczne i nie były realizowane długofalowo, służąc reformie wojska czy umocnieniu jego dyscypliny. Siły osmańskie pozostawały tak samo słabe jak wcześniej, ponosząc kolejne klęski z rąk greckich buntowników, ale za to siejąc popłoch na ulicach Stambułu pod byle pretekstem; z kolei ich jednostki prowincjonalne niezmiennie naprzykrzały się miejscowym urzędnikom i mieszkańcom bardziej niż nieprzyjacielowi28.

Zmagania o władzę polityczną

Mahmud II nie był jeszcze gospodarzem we własnym domu, więc umocnienie swojej władzy i wdrożenie reform zajęło mu trochę czasu. Faktyczna władza w klasie rządzącej pozostawała zatem w rękach zarządców poszczególnych instytucji, a ci z chęcią obaliliby sułtana, gdyby nie fakt, że był on jedynym męskim potomkiem rodu Osmana.

Przez pierwsze dwie dekady panowania Mahmuda w strukturach państwa osmańskiego było kilka ośrodków skupiających siły polityczne. Şeyhülislam reprezentował, a zarazem kontrolował ulemów, zaś agowie janczarów i innych rodzajów broni, a niekiedy również dowódcy regimentów stali na czele frakcji militarnych. Reis ül-küttap reprezentował coraz silniejszą instytucję pisarzy-sekretarzy. Te trzy ośrodki nawet nie zadawały sobie trudu, żeby dbać o pozory – każdy z nich dążył do większej władzy dla siebie kosztem pozostałych grup. Sułtan robił, co mógł, żeby nadążać za ich roszadami, nadając nominacje członkom raz tej, raz innej grupy i nie pozostawiając żadnego na stanowisku na tyle długo, by mógł utworzyć obszar własnych wpływów, a także stopniowo budując siłę własnego urzędu tak, by mógł się równać z innymi ośrodkami władzy i bez większych trudności umieszczać swoich ludzi na ważnych stanowiskach.

Wśród konserwatywnych przywódców tego czasu najbardziej wpływowy był Mehmed Sait Halet Efendi (1761–1823), ulema ściśle powiązany z Galipem Dede, przełożonym bractwa mewlewitów w Galacie. Halet Efendi cieszył się łaską dworu za panowania Selima, kiedy pełnił funkcję ambasadora osmańskiego w Paryżu. Jego pobyt na Zachodzie (1802–1806) nie wzbudził w nim entuzjazmu, przeciwnie, jeszcze bardziej zniechęcił do wprowadzania w państwie zachodnich metod i instytucji. Po powrocie do Stambułu, Halet należał do konserwatywnej koalicji, która obaliła Selima, ale jego probrytyjskie sympatie spowodowały, że okres obalenia Mustafy IV oraz krótkiego i burzliwego panowania Bayraktara Mustafy przyszło mu spędzić na zesłaniu w Kütahyi. Takie curriculum vitae czyniło go dobrym kandydatem na służbę u Mahmuda w początkowych latach jego panowania. Rola, jaką odegrał w zakończeniu długich rządów Mameluków w Bagdadzie, zabijając Sulejmana Agę, i w ustanowieniu bezpośredniej kontroli osmańskiej w Iraku (1810 r.) zyskała mu uznanie sułtana, który uczynił zeń swego bliskiego doradcę w sprawach politycznych i wojskowych jako marszałka dworu sułtańskiego (kethüda-ı rikab-ı hümayun), a następnie jako nişancı Rady Sułtańskiej (10 wrześ­nia 1815 r.). Choć Halet Efendi wspierał kampanie militarne, podejmowane przez Mahmuda przeciwko prowincjonalnym notablom i obcym państwom oraz pomagał w ich organizacji, konsekwentnie sprzeciwiał się wszelkim inicjatywom modernizacyjnym – szczególnie dotyczącym janczarów – i utworzył koalicję polityczną konserwatywnych przywódców. Wydaje się nawet, że jego poparcie dla dążeń Mahmuda, by osłabić prowincjonalnych notabli, było motywowane pragnieniem umocnienia swych zwolenników wśród janczarów i ulemów poprzez eliminację ich głównych rywali o władzę w prowincjach29.

Głównymi przeciwnikami Haleta byli: wielki admirał Mehmed Hüsrev Pasza, Canip Mehmed Besim Efendi (reis ül-küttap 1817–1821, przedstawiciel najlepszych cech kultury muzułmańskiej i zachodniej) oraz Mehmed Sait Galip Pasza (1763–1829), być może największy liberał swoich czasów. Galip urodził się w Stambule i stawiał pierwsze kroki jako pisarz, pnąc się po kolejnych szczeblach. Selim mianował go specjalnym wysłannikiem do Paryża na negocjacje zakończone zawarciem pokoju w Amiens w 1802 roku. Galip sporządził na użytek sułtana sprawozdanie, które miało istotny wpływ na działania reformatorskie Selima30. W następnym dziesięcioleciu był już najbardziej wpływową postacią w korporacji pisarzy, pełniąc funkcję reis ül-küttapa przez trzy kadencje (od połowy października 1806–25 lipca 1807, 16 kwietnia 1808–lipca 1811 i od 22 stycznia–połowy lipca 1814). Odegrał aktywną rolę w Bractwie Ruszczuckim, które wyniosło do władzy Mahmuda. Zdecydowanie opowiadał się za reformami Bayraktara Mustafy – gdy ten stał się celem buntu, jego sytuacja wydawała się niepewna, ale uznany za uczciwego, cieszył się autorytetem nawet wśród swych wrogów, co uratowało go od śmierci z ręki buntowników31. Galip wykorzystał wreszcie wyprawę Haleta przeciwko Alemu Paszy z Janiny (1820 r.), która zakończyła się śmiercią Alego i wywołała jednocześnie powstanie greckie (w marcu 1821 r.) jako pretekst, by odwołać Haleta i skazać go na wygnanie (listopad 1822 r.), a następnie wysłał skrytobójców, którzy go udusili32.

Usunięcie Haleta pozwoliło Mahmudowi na znacznie szersze możliwości manipulowania sceną polityczną. Miejsce Haleta jako wielkiego wezyra zajął jego rywal, Deli Abdullah Pasza (10 listopada 1822–10 marca 1823), któremu polecono oczyścić struktury administracyjne z ludzi swojego poprzednika. Gdy Abdullah Pasza uporał się z tym zadaniem, został odwołany, rzekomo z powodu niepowodzeń w kontrolowaniu janczarów33. Jego miejsce zajął były miecznik sułtana, Silahtar Ali Pasza (10 marca–13 grudnia 1823), który konsekwentnie umieszczał stronników sułtana wśród janczarów, a jednocześnie starał się przekonać şeyhülislama, by ten nie sprzeciwiał się zbyt gwałtownie kolejnym posunięciom Mahmuda34. Po nim wielkim wezyrem został Galip Pasza w nadziei, że jego międzynarodowe doświadczenie umożliwi mu rozwiązanie problemów związanych z powstaniem greckim oraz że będzie wspierał sułtana w ostatecznej likwidacji korpusu janczarów. Galip Pasza pełnił urząd od 13 grudnia 1823 do 14 września 1824 roku35. Sumiennie przyłożył się do obydwu tych zadań, uzyskując wsparcie wojskowe Muhammada Alego przeciwko Grekom oraz wykorzystując fakt niedawnej klęski, którą janczarzy ponieśli z rąk powstańców greckich, aby jeszcze bardziej ich zdyskredytować w oczach klasy rządzącej i szerokich mas społeczeństwa osmańskiego. Umieścił też ludzi oddanych sułtanowi w innych jednostkach kapıkulu przygotowując się do ostatecznej eliminacji janczarów. Nieustające intrygi dworskie – i, jak się zdaje, również pewna obawa, że Galip, właściwie jednak człowiek pióra, nie będzie zdolny dowodzić wojskiem, gdyby ostateczna rozprawa z janczarami miała przyjąć gwałtowny obrót – doprowadziły do jego usunięcia ze stanowiska na rzecz Benderli Selima Mehmeda Paszy (14 wrześ­nia 1824–1828), wybitnego wojskowego, który zdobył doświadczenie w walkach z Rosjanami oraz w Syrii i Trypolisie (będąc krótko wielkim wezyrem od 28 marca do 30 kwietnia 1821)36. Te kolejne zmiany na stanowisku wielkiego wezyra doskonale ilustrują rosnącą pewność siebie Mahmuda, jego postępującą dominację nad systemem politycznym.

Reformy Muhammada Alego w Egipcie

Nieomal wszystko, co Mahmud II miał nadzieję osiągnąć w Stambule, zostało zrealizowane w egipskiej prowincji. Prowincja stała się tym samym wzorem dla stolicy i motywacją dla kolejnych inicjatyw podejmowanych przez sułtana po 1826 roku. U steru reform egipskich stał sławny bliskowschodni reformator XIX wieku, Muhammad Ali (w wersji tureckiej Mehmed Ali), osmański gubernator Egiptu od 1805 do 1848 roku i założyciel dynastii chedywów, która panowała w Egipcie przez następne stulecie. Problemy, z którymi musiał poradzić sobie Muhammad Ali, były podobne do kłopotów Mahmuda II i – ze względu na fakt, że w Egipcie od trzech wieków działały zasadniczo te same instytucje, co w innych rejonach Imperium Osmańskiego – były ściśle połączone i wymagały podobnych rozwiązań. Ale były też różnice – gdy Mahmud II musiał starannie rozważać każdy kolejny krok, Muhammad Ali mógł sobie pozwolić na bardziej zdecydowane działanie. Francuska ekspedycja w Egipcie, trwająca od 1798 do 1801 roku, oraz przywrócenie władzy osmańskiej skutecznie zmieniły układ sił w prowincji, eliminując starą klasę rządzącą i jej utrwalone grupy wpływów i interesów, które tak bardzo utrudniały wprowadzenie zmian przez Selima i Mahmuda. Obecność sił mameluckich, osmańskich i brytyjskich w Egipcie po wycofaniu się Francuzów umożliwiła Muhammadowi Alemu – który wkroczył do Egiptu na czele albańskich i bośniackich kontyngentów armii osmańskiej – postawienie się w roli wybawcy i wyzwoliciela skutecznie broniącego lud prowincji i władzę sułtana przed różnymi okupantami i uzurpatorami. 14 maja 1805 roku Muhammad został mianowany gubernatorem Egiptu przez powszechną aklamację, a następnie nominację zatwierdził emisariusz sułtana, gdy przybył na miejsce i stwierdził, jak wielkie poparcie ma Muhammad Ali.

Najpilniejszym zadaniem Muhammada Alego jako namiestnika sułtana było ustalenie swojej przewagi politycznej, gdyż był tylko jedną z wielu konkurujących z sobą sił. Zwrócił się w tym celu o poparcie do miejscowych ulemów oraz cechów rzemieślniczych i kupieckich, a także samego sułtana i garnizonu osmańskiego, i wykorzystał to poparcie przeciwko Mamelukom dowodzonym przez Muhammada Elfi Beja, protegowanego Anglików. Świeżo upieczony gubernator sumiennie wypełniał swoje zobowiązania finansowe wobec Stambułu, a jednocześnie umiejętnie wręczał łapówki dworzanom sułtana, aby udaremnić zabiegi brytyjskiego ambasadora o przeniesienie go do Salonik (1806 r.). Muhammad Ali rozgromił Mameluków i rozpędził ich wojska, działając w imię sułtana oraz ludu egipskiego. Po wznowieniu wojny Imperium Osmańskiego z Rosją (1806–1808), Anglicy podjęli próbę ponownego wprowadzenia swoich wojsk do Egiptu, ale Muhammad Ali zjednoczył pod sobą prowincję, aby dać odpór temu zagrożeniu. Większość pozostałych przy życiu Mameluków została wybita 1 marca 1811 roku w czasie masakry w cytadeli kairskiej. Muhammad Ali wysłał swoich albańskich i bośniackich żołnierzy, którzy oczywiście próbowali wykorzystać jego awans dla siebie, do boju przeciwko wahhabitom, odpowiadając w ten sposób na apel sułtana (1811–1812); sukcesy, jakie odnieśli w bojach na Półwyspie Arabskim przyniosły dalszy wzrost prestiżu ich pana zarówno w Kairze, jak i w Stambule. Muhammad Ali zjednał sobie egipskich ulemów, oddając im wszystkie posiadłości skonfiskowane przez Mameluków, a także przywracając działalność rad konsultacyjnych ustanowionych przez Francuzów, które dawały możliwość udziału w sprawach administracyjnych. Muhammad Ali nie szczędził też łapówek, żeby ulemowie nie dociekali, w jaki sposób stopniowo skupiał władzę w swoich rękach, a zorientowali się za późno, gdyż już stał się zbyt silny. Przez cały ten czas Muhammad Ali uznawał sułtana jako swego suzerena, odprowadzał do Stambułu stosowny trybut i dawał też wsparcie wojskowe, wysyłając swych żołnierzy na kolejną wyprawę przeciwko wahhabitom (1818–1820) i greckim powstańcom.

Zjednując sobie główne ośrodki władzy w Egipcie lub niszcząc je, Muhammad Ali nie zaniedbywał budowania własnych, niezależnych podstaw swej siły politycznej. Budował je poprzez wprowadzanie reform, wdrażanych przez cały długi okres jego panowania. Tworzył nowoczesną armię i scentralizowaną administrację, zależne wyłącznie od niego, rozwijał gospodarkę, żeby zapewnić sobie odpowiednie zaplecze finansowe i popierał ustrój niby-dynastyczny, łącząc swoich krewnych i stronników w nową klasę wyższą, wspierającą jego i jego następców.

Muhammad Ali zajął się przede wszystkim tworzeniem armii, na której mógł polegać w starciu z wrogami wewnętrznymi. Przystąpił do modernizacji formacji osmańskich, pozostających pod jego komendą; poza tym sformował jednostkę czarnych niewolników, dowodzoną przez francuskich dezerterów. Sprowadził do Egiptu francuskich doradców, aby szkolili tę jednostkę w stosowaniu europejskiej taktyki wojennej i broni. Muhammad Ali przy szkoleniu nie stronił też od pomocy oficerów mameluckich i greckich (sierpień 1815 r.)37. Podobnie jak osmańscy żołnierze, egipskie jednostki wzbraniały się przed wprowadzaniem nowych metod. Porażki przekonały Muhammada Alego, że jedyną drogą do posiadania sprawnej i niezależnej armii jest stworzenie jej od podstaw. Gdyby jedynym celem Muhammada Alego była trwałość władzy w Egipcie, siły zbrojne, sformowane i wyszkolone według wzorców osmańskich, byłyby najprawdopodobniej wystarczające. Jednakże jego ambicje sięgały dalej – może myślał o zawładnięciu całym Imperium Osmańskim, o zjednoczeniu go pod swoim przywództwem i odbudowie jego potęgi.