Immanencja: życie ebook

GILLES DELEUZE

IMMANENCJA: ŻYCIE

Tłumaczenie

Kajetan Maria Jaksender

Posłowie

Anna Zofia Jaksender

Kajetan Maria Jaksender

Słownik pojęć deleuzjańskich

Kajetan Maria Jaksender

Wydawnictwo Eperons-Ostrogi

Kraków 2024

Spis treści

Gilles Deleuze

Immanencja: życie

Kajetan Maria Jaksender i Anna Zofia Jaksender

Teatr teraźniejszości

Słownik pojęć deleuzjańskich

IMMANENCJA: ŻYCIE…1

Czym jest pole transcendentalne? W odróżnieniu od doświadczenia, nie odnosi się ono ani do przedmiotu, ani nie jest przynależne podmiotowi (będącemu empirycznym przedstawieniem). Jawi się ono jako czysty strumień świadomości a-subiektywnej, bezosobowej świadomości przedrefleksyjnej, jakościowego trwania świadomości bez ja [sans moi]2. Ciekawym może się tutaj wydawać fakt, że to, co transcendentalne, definiuje się przez dane bezpośrednie: będziemy mówić o empiryzmie transcendentalnym jako o przeciwieństwie wszystkiego, co tworzy świat przedmiotowo--podmiotowy. Jest coś dzikiego i potężnego w tak rozumianym transcendentalizmie. Nie jest to z pewnością element wrażeń zmysłowych (jak w zwykłym empiryzmie), skoro wrażenie zmysłowe jest tu jedynie wycinkiem strumienia absolutnej świadomości. Biorąc pod uwagę bliskość dwóch wrażeń zmysłowych, byłoby to raczej przejście z jednego w drugie jako stawanie się, jako powiększanie lub zmniejszanie mocy (wirtualna ilość). Czy należałoby zatem definiować pole transcendentalne poprzez czysty strumień bezpośredniej świadomości, bez przedmiotu i beze mnie, jako ruch, który nie ma ani początku, ani końca? (Skoro nawet Spinozjańska koncepcja przejścia czy ilości mocy odnosi się do świadomości).

Jednak relacja między polem transcendentalnym a świadomością ma charakter wyłącznie de iure. Świadomość staje się faktem jedynie wtedy, gdy podmiot tworzony jest w tym samym momencie, co jego przedmiot, gdy znajdują się one poza polem i jawią się jako [apparaissant comme] „transcendentne”. I przeciwnie, jak długo świadomość przemierza pole transcendentalne z nieskończoną, rozproszoną na wsze strony [partout diffuse] prędkością, nic nie jest w stanie jej ujawnić3. W efekcie, wyraża się ona jedynie poprzez odbicie w podmiocie, który odsyła ją do przedmiotów. Dlatego też pole transcendentalne nie może być definiowane przez swoją własną świadomość, wiecznie objawioną, lecz ciągle nieujętą.

Transcendentalne nie jest transcendentne. Z powodu braku świadomości, pole transcendentalne mogłoby być definiowane jako plan immanencji w czystej postaci, jako że unika wszelkiej transcendencji – tak podmiotu, jak i przedmiotu4. Immanencja absolutna jest w sobie samej: nie jest w czymś, nie jest do czegoś, nie zależy od przedmiotu i nie należy do podmiotu. U Spinozy immanencja nie należy do substancji, lecz substancja i jej modi są w immanencji. Kiedy podmiot i przedmiot, które wypadają poza pole immanencji, są traktowane jako podmiot uniwersalny lub jakikolwiek przedmiot, któremu jest przypisana immanencja, mamy do czynienia z wynaturzeniem tego, co transcendentalne, które teraz jedynie podwaja to, co empiryczne5 (tak jak u Kanta), oraz z deformacją immanencji, która zawiera się teraz w tym, co transcendentne. Immanencja nie odnosi się do Czegoś, jako jednostki nadrzędnej, ani do Podmiotu jako aktu, który stanowi syntezę rzeczy: o planie immanencji możemy mówić jedynie wówczas, gdy to, co immanentne, nie jest już immanentne względem niczego innego niż ono samo. Tak jak pole transcendentalne nie definiuje się poprzez świadomość, tak i plan immanencji nie definiuje się poprzez mogące go w sobie zawrzeć Podmiot lub Przedmiot.

Powiedzmy tu, że czysta immanencja jest JAKIMŚ ŻYCIEM6 i niczym innym. Nie jest immanentna względem życia, lecz jest immanencją, która, sama w sobie nie jest z kolei niczym innym jak tylko pewnym życiem. To życie jest immanencją immanencji, immanencją absolutną: jest mocą i całkowitym błogostanem. W takiej mierze, w jakiej Fichte w swoich ostatnich rozważaniach przekroczył aporie podmiotu i przedmiotu, przedstawił on pole transcendentalne jako jakieś życie, które nie zależy ani od Bytu, ani nie jest poddane Aktowi: jest to bezpośrednia świadomość absolutna, której aktywność nie odwołuje się już nawet do bytu, jednakże nie przestaje powstawać w życiu7. Pole transcendentalne staje się więc prawdziwym planem immanencji, który w przestrzeń myśli filozoficznej ponownie wprowadza spinozjanizm. Czy nie przypomina to tego, co przeżywał Maine de Biran w swoich „ostatnich rozważaniach” (tych, których zmęczenie nie pozwoliło mu doprowadzić do końca), gdy pod transcendencją wysiłku odkrywał absolutne i immanentne życie? Pole transcendentalne określa się poprzez plan immanencji, a plan immanencji poprzez życie.

Czym jest immanencja? Jakimś życiem… Nikt lepiej od Dickensa nie opowiedział, czym jest owo życie, jakieś życie, z uwzględnieniem rodzajnika nieokreślonego jako wskaźnika tego, co transcendentalne. Kanalia, wzgardzony przez wszystkich łotr, spoczywa na łożu śmierci i oto ci, którzy się nim opiekują, przejawiają rodzaj gorliwości, szacunku, miłości dla najmniejszej choćby oznaki życia, wciąż przejawianej przez konającego. Każdy z obecnych angażuje się w ratowanie tego życia, do tego stopnia, że pogrążony w śpiączce łotr czuje, że przeszywa go coś dobrego. W miarę jednak jak powraca do świata żywych, jego wybawcy stają się coraz bardziej nieczuli, on sam zaś staje się na powrót grubiański i niegodziwy. Między jego życiem a jego śmiercią istnieje moment, który jest niczym więcej, jak igrającym ze śmiercią jakimś życiem8. Życie człowieka ustępuje tu miejsca życiu bezosobowemu, a jednak jednostkowemu [singulière]9, które uwalnia czyste wydarzenie, wolne od nieszczęść życia wewnętrznego i zewnętrznego, czyli od subiektywizmu i obiektywizmu tego, co następuje. Homo tantum, któremu wszyscy współczują i który osiąga stan pewnej szczęśliwości. Jest to haecceitas, które nie jest już indywiduacją lecz ujednostkowieniem: życie czystej immanencji, neutralne, poza dobrem i złem, ponieważ jedynie ucieleśniający je pośród rzeczy podmiot czynił je dobrym lub złym. Życie o takiej indywidualności blaknie pod wpływem życia jednostkowego, immanentnego względem człowieka, który nie ma już imienia, mimo iż wciąż nie sposób pomylić go z nikim innym. Osobliwa [singulière] natura, jakieś życie…

Nie należy ograniczać życia do pojedynczego momentu, w którym życie jednostkowe stawia czoła powszechnej śmierci. Jakieś życie jest wszędzie10, w każdym momencie, przemierzanym przez ten lub inny żywy podmiot i mierzonym przez to, co już przeżyte: życie immanentne, niosące za sobą wydarzenia lub osobliwości, które jedynie aktualizują się w podmiotach i przedmiotach. Owo niezdefiniowane życie samo w sobie nie ma nawet tych tak bliskich sobie momentów, lecz jedynie między-czasy, między-momenty. Nie pojawia się ono ani nie następuje, lecz przedstawia bezmiar pustego czasu, w którym widzimy wydarzenia, które mają nadejść i te, które już miały miejsce w absolucie bezpośredniej świadomości. Powieściowa spuścizna Lernet-Holenii11 sytuuje wydarzenie w między-czasie, który jest w stanie pochłonąć całe regimenty. Jednostkowości i wydarzenia konstytuujące jakieś życie współistnieją z wydarzeniami odpowiadającego mu konkretnego życia [la vie], lecz ani nie łączą się, ani nie dzielą się w ten sam sposób. Komunikują się między sobą zupełnie inaczej niż indywidua. Wydaje się nawet, że jednostkowe życie może obyć się bez jakiejkolwiek indywidualności lub nawet bez współistnienia z innym, które je indywidualizuje. Na przykład, wszystkie małe dzieci są do siebie podobne i prawie nie ma w nich indywidualności, mają jednak pewne cechy osobliwe, takie jak jakiś uśmiech [un sourire], jakiś gest [un geste], jakąś minę [une grimace], wydarzenia, które nie stanowią o ich subiektywnej charakterystyce. Przez małe dzieci przebiega immanentne życie, które jest czystą mocą, a nawet czystym błogostanem w chwilach cierpienia i słabości. Nieokreśloności życia tracą swój brak determinacji