Jak Ukraina traciła Donbas ebook

Se­ria ESEJ

· Mi­chał Ta­ba­czyń­ski, Po­ko­le­nie wyżu de­pre­syj­nego

· Łu­kasz Łu­czaj, Seks w wiel­kim le­sie

· Da­wid Ku­jawa, Po­ca­łunki ludu. Po­ezja i kry­tyka po roku 2000

· Mag­da­lena Okra­ska, Nie ma i nie bę­dzie

· Woj­ciech Jóź­wiak, Na­sze zwie­rzęta mocy

· Ad­rianna Alk­snin, Na coś trzeba umrzeć. Ko­lejna książka o raku

· De­rek Jar­man, Współ­cze­sna na­tura, prze­ło­żył Pa­weł Świer­czek

· Paul King­snorth, Wy­zna­nia otrzeź­wia­łego eko­loga i inne eseje,prze­ło­żył To­masz Si­kora

· Ra­fał Woś, Dług jest do­bry,prze­ło­żył To­masz Si­kora

· Mo Wilde, Dzi­kość, która uzdra­wia,prze­ło­żył To­masz Si­kora

· De­nis Ka­zan­ski, Ma­rina Wo­ro­tyn­cewa, Jak Ukra­ina tra­ciła Don­bas,prze­ło­żył Ma­ciej Pio­trow­ski

W PRZY­GO­TO­WA­NIU

· Ju­dith Scha­lan­sky, Roz­chwiane ka­narki,prze­ło­żył Ka­mil Idzi­kow­ski

Pro­log

W tej książce nie prze­czy­ta­cie o bi­twach i zmia­nach li­nii frontu. Zo­stawmy ten te­mat woj­sko­wym. My chcemy opo­wie­dzieć o wy­da­rze­niach, które do­pro­wa­dziły do wy­bu­chu wojny.

W me­diach ła­two zna­leźć do­kładne in­for­ma­cje o prze­biegu dzia­łań zbroj­nych, ofia­rach cy­wil­nych i wo­jen­nych znisz­cze­niach. Trud­niej do­wie­dzieć się, ja­kie zda­rze­nia do­pro­wa­dziły do walki na śmierć i ży­cie mię­dzy wczo­raj­szymi są­sia­dami.

La­tem 2012 roku Do­nieck go­ścił mi­strzo­stwa EURO 2012 w piłce noż­nej. Sto­lica Don­basu wy­da­wała się wtedy ostat­nim miej­scem, w któ­rym może dojść do krwa­wych starć. Wojna? To sprawa pe­ry­fe­rii, kra­jów dzi­kich i za­co­fa­nych, a nie mia­sta błysz­czą­cych wi­tryn, kwit­ną­cych róż, za­bawy, bez­tro­skiej mło­dzieży, fut­bolu, re­stau­ra­cji i ele­ganc­kich sa­mo­cho­dów.

Za­le­d­wie dwa lata póź­niej ten syty, za­ciszny świat znik­nął, za­stą­piony przez sur­re­ali­styczny hor­ror. Ulice wy­peł­niły war­kot czoł­gów i od­głosy wy­strza­łów. Re­gion za­miesz­kany przez mi­liony osób po­grą­żył się w anar­chii. Wszystko to wy­da­rzyło się w ciągu kilku mie­sięcy. Na­wet wtedy, gdy usły­sze­li­śmy pierw­sze strzały, trudno było uwie­rzyć, że do na­szego kraju przy­szła wojna. W końcu to so­bie uświa­do­mi­li­śmy – ale wska­za­nie mo­mentu, w któ­rym jesz­cze da­łoby się od­wró­cić bieg wy­da­rzeń, oka­zało się rów­nie nie­ła­twe.

Wła­śnie po to na­pi­sa­li­śmy na­szą książkę.

Chcemy roz­plą­tać ten długi splot wy­da­rzeń, który do­pro­wa­dził Don­bas do tra­ge­dii w 2014 roku, oraz do­wie­dzieć się, kto i w jaki spo­sób wcią­gał ten re­gion do wojny. Ce­lem na­szej pracy nie jest wska­za­nie pro­stych od­po­wie­dzi w stylu „Za wszyst­kim stał Pu­tin” lub „To wina ki­jow­skiej junty”. Kon­flikt w Za­głę­biu Do­niec­kim zo­stał wy­wo­łany przez sy­ner­gię wielu ze­wnętrz­nych i we­wnętrz­nych czyn­ni­ków. Gdyby wy­stę­po­wały osobno, nie do­pro­wa­dzi­łyby do tak po­tęż­nej ka­ta­strofy, ale ra­zem ufor­mo­wały śmier­cio­no­śną, pio­ru­nu­jącą mie­szankę, która wy­sa­dziła cały re­gion w po­wie­trze.

Punkt zwrotny

1 marca w 2014 roku w cen­trum Do­niecka do­szło do ma­so­wej de­mon­stra­cji. Wzięło w niej udział od pięt­na­stu do dwu­dzie­stu ty­sięcy osób. Jak na sto­licę Don­basu, do tej pory nie­odzna­cza­jącą się po­li­tyczną ak­tyw­no­ścią miesz­kań­ców, było to nie­zwy­kłe wy­da­rze­nie. Plac wy­peł­niła ludzka masa, ubrana w ty­powe dla tego re­gionu sza­ro­bure ubra­nia. Nie po­wie­wały nad nią ukra­iń­skie flagi, lecz trój­ko­lo­rowe barwy Ro­sji, sztan­dary z cza­sów ZSRR i cho­rą­giewki par­tii Blok Ro­syj­ski. Uczest­nicy nie­śli trans­pa­renty z ha­słami: „W Ro­sji miesz­kają nasi bra­cia, a w Eu­ro­pie bę­dziemy słu­żą­cymi”, „Don­bas prze­ciwko ban­de­row­com”. Tłum żą­dał krwi.

Don­bas nie za­pi­sał się w dzie­jach jako „eu­ro­pej­ska beczka pro­chu”. Nie za­słu­żył na­wet na po­rów­na­nie do pu­dełka za­pa­łek. To nie Bał­kany ani Kau­kaz, gdzie do wy­bu­chu wy­star­czyła iskra. Jego miesz­kańcy byli sku­pieni na swo­ich spra­wach i nie sły­nęli z za­pal­czy­wo­ści. To re­gion z dość krótką hi­sto­rią, gę­sto za­lud­niony do­piero od XIX wieku. Nie od­kła­dały się tu­taj wie­lo­wie­kowe war­stwy są­siedz­kiej nie­na­wi­ści oraz et­nicz­nej wro­go­ści, cha­rak­te­ry­styczne dla in­nych punk­tów za­pal­nych. Zbu­rze­nie rów­no­wagi na Don­ba­sie i do­pro­wa­dze­nie do wy­bu­chu nie­kon­tro­lo­wa­nej agre­sji wy­ma­gało wielu sta­rań.

Tam­tego dnia lu­dzie wy­szli na ulice także w wielu in­nych mia­stach po­łu­dnia i wschodu Ukra­iny. 1 marca uznano za po­czą­tek „ro­syj­skiej wio­sny” – bo tak ro­syj­skie me­dia ochrzciły an­ty­ukra­iń­skie po­wsta­nie po oba­le­niu pre­zy­denta Wik­tora Ja­nu­ko­wy­cza, które prze­ro­dziło się w dzia­ła­nia zbrojne na wscho­dzie kraju. Wojna doj­rze­wała długo. Do­pro­wa­dziły do niej dzia­ła­nia wielu ma­ni­pu­la­to­rów po­li­tycz­nych i ide­olo­gów, któ­rzy wy­pra­co­wali teo­re­tyczne pod­stawy dla przy­szłego kon­fliktu.

To ja­sne, że re­giony pań­stwa ukra­iń­skiego róż­nią się od sie­bie. Przy­czyn na­leży szu­kać w hi­sto­rii – w skład współ­cze­snej Ukra­iny we­szły na­le­żące w prze­szło­ści do róż­nych or­ga­ni­zmów pań­stwo­wych zie­mie, które roz­wi­jały się w od­mienny spo­sób. Nie ozna­cza to jed­nak, że by­li­śmy ska­zani na kon­flikt.

Przez pierw­sze dwa­dzie­ścia lat po ogło­sze­niu nie­pod­le­gło­ści re­gio­nalne od­mien­no­ści nie do­pro­wa­dzały do kon­flik­tów zbroj­nych. W la­tach dzie­więć­dzie­sią­tych hi­sto­ryczne, ide­olo­giczne i ję­zy­kowe sprzecz­no­ści nie były dla miesz­kań­ców Lwowa czy Do­niecka naj­waż­niej­szym pro­ble­mem. Lu­dzi bar­dziej ob­cho­dziła ich sy­tu­acja go­spo­dar­cza niż po­li­tyka. Oczy­wi­ście zda­rzały się pewne tar­cia i kon­flikty. Pierw­sze lata ist­nie­nia Ukra­iny przy­nio­sły po­ważne nie­bez­pie­czeń­stwo se­pa­ra­ty­zmu na Kry­mie. Na szczę­ście ten pro­blem udało się za­że­gnać. Choć przez wschód kraju prze­cho­dziły nie­kiedy po­li­tyczne bu­rze, to w żad­nym stop­niu nie przy­po­mi­nały one ów­cze­snych wy­da­rzeń z Ju­go­sła­wii czy z nie­któ­rych by­łych re­pu­blik so­wiec­kich. W Ukra­inie ście­rali się ze sobą wy­łącz­nie ra­dy­ka­ło­wie – i to głów­nie na ła­mach ga­zet i ulo­tek.

Ukra­ińcy ob­ser­wo­wali wo­jenne tra­ge­die prze­waż­nie w te­le­wi­zji. Po są­siedzku wy­bu­chła wojna w Nad­dnie­strzu. W wie­czor­nych wia­do­mo­ściach po­ka­zy­wano re­por­taże o ob­lę­że­niu Sa­ra­jewa czy wal­kach na uli­cach Su­chumi w Ab­cha­zji. Naj­więk­sze wra­że­nie na oby­wa­te­lach na­szego kraju zro­biły wie­ści z Cze­cze­nii, po­ja­wia­jące się w ro­syj­skiej te­le­wi­zji, która nada­wała wów­czas na te­ry­to­rium Ukra­iny. Mi­liony z nas pa­trzyły na krwawe star­cia w Gro­znym jak na wła­sną wojnę.

Na tle by­łych re­pu­blik ra­dziec­kich Ukra­ina lat dzie­więć­dzie­sią­tych wy­glą­dała jak wy­spa sta­bil­no­ści i spo­koju, czym szczy­ciła się ki­jow­ska wła­dza, uzna­jąc tę sy­tu­ację za swoją główną za­sługę. W kam­pa­nii pre­zy­denc­kiej w 1999 roku Le­onid Kuczma, ubie­ga­jący się o drugą ka­den­cję na sta­no­wi­sku pre­zy­denta, wy­ko­rzy­stał ha­sło: „Nasi woj­skowi wra­cają do domu”. W kli­pie re­kla­mo­wym można było zo­ba­czyć szczę­śli­wego żoł­nie­rza przy­jeż­dża­ją­cego do ro­dziny po od­by­tej służ­bie. Taki prze­kaz przy­cią­gał lu­dzi zna­ją­cych roz­miary tra­ge­dii w Cze­cze­nii. Kuczma wy­grał tamte wy­bory, zde­cy­do­wa­nie wy­prze­dza­jąc Pe­tra Sy­mo­nenkę, kan­dy­data ra­dy­kal­nie pro­ro­syj­skiej opo­zy­cji.

W tam­tych cza­sach można było od­nieść wra­że­nie, że nasi żoł­nie­rze wra­cali do do­mów już na za­wsze. Jed­nak pięć lat póź­niej na wszyst­kich ogól­no­ukra­iń­skich ka­na­łach w kółko pusz­czano spot wy­bor­czy stwo­rzony przez PR-owców Wik­tora Ja­nu­ko­wy­cza – ów­cze­snego pre­miera Ukra­iny, wy­zna­czo­nego na na­stępcę Kuczmy. W fil­miku – gło­sem po­pu­lar­nego ro­syj­skiego wo­ka­li­sty Jo­sypa Kob­zona – gro­żono, że w Ukra­inie wy­buch­nie wojna do­mowa, je­śli wy­borcy za­gło­sują na pro­za­chod­niego, po­ma­rań­czo­wego [barwy wy­brane przez ukra­iń­ską opo­zy­cję de­mo­kra­tyczną w 2004 roku – przyp. tłum.] kan­dy­data Wik­tora Jusz­czenkę.

Ja­kie zmiany na­stą­piły mię­dzy ro­kiem 1999 a 2004? Dla­czego w spo­cie po­li­tycz­nym po­ja­wił się wów­czas mo­tyw wojny, która de­kadę póź­niej stała się rze­czy­wi­sto­ścią? Jaki łań­cuch wy­da­rzeń do­pro­wa­dził do ma­so­wych de­mon­stra­cji w mia­stach Don­basu wio­sną 2014 roku, a po­tem do wtar­gnię­cia ro­syj­skich dy­wer­san­tów do Sło­wiań­ska?

Je­śli chcemy po­znać od­po­wie­dzi na te py­ta­nia, mu­simy cof­nąć się do lat dzie­więć­dzie­sią­tych i przyj­rzeć bli­żej naj­now­szej hi­sto­rii Don­basu oraz zro­zu­mieć sens tam­tej­szej po­li­tyki. Ko­rze­nie zło­wiesz­czych pro­ce­sów, które wpro­wa­dziły ten re­gion na wo­jenną ścieżkę, się­gają wielu lat wcze­śniej. Kiedy prze­ana­li­zu­jemy je szcze­gó­łowo, prze­ko­namy się, że w dzie­jach Ukra­iny i Don­basu do­szło do kilku punk­tów zwrot­nych. Gdyby w od­po­wied­nich mo­men­tach wy­brano ina­czej, unik­nię­cie wojny sta­łoby się moż­liwe. Jed­nak w każ­dym z tych przy­pad­ków po­li­tycy po­dej­mo­wali błędne de­cy­zje...

Do­niecki se­pa­ra­tyzm w Ukra­inie od­ży­wał re­gu­lar­nie – raz na dzie­sięć lat. Każda na­stępna erup­cja była znacz­nie sil­niej­sza od po­przed­niej. W la­tach 1993 – 1994 do­szło do straj­ków i sta­wia­nia ul­ti­ma­tów, które za­koń­czyły się nik­czem­nym pseu­do­re­fe­ren­dum okre­ślo­nym jako „do­rad­cze ba­da­nie opi­nii pu­blicz­nej”. Zjazd sie­wie­ro­do­niecki, zor­ga­ni­zo­wany w 2004 roku przez Par­tię Re­gio­nów, do­pro­wa­dził pań­stwo na skraj prze­pa­ści. Za to w 2014 roku do­szło już do dzia­łań wo­jen­nych z udzia­łem od­dzia­łów są­sied­niego pań­stwa.

Nie mo­żemy zmie­nić prze­szło­ści, ale warto wy­cią­gnąć z niej wnio­ski. Wojny nie biorą się zni­kąd. Za­wsze można wska­zać tych, któ­rzy po­cią­gają za spust, i ta­kich, któ­rzy do tego na­ma­wiają. Bywa, że pierw­sze pod­szepty i pierw­sze strzały dzielą lata lub na­wet de­kady. Na Don­ba­sie długo pra­co­wano nad do­pro­wa­dze­niem do wy­bu­chu wojny. Nie­któ­rzy ro­bili to świa­do­mie, inni bez­wied­nie. Do ostat­niego mo­mentu nie wie­rzono, że doj­dzie do wojny. Na­wet w go­rą­cym maju 2014 roku, gdy od eks­plo­zji min opa­dały kwiaty ja­błoni, na uli­cach wy­ra­stały ba­ry­kady, a uzbro­jone bandy przej­mo­wały całe mia­sta – na­wet wtedy zda­wało się, że to wszystko nie dzieje się na po­waż­nie, a strony kon­fliktu już za chwilę opa­mię­tają się i odłożą broń.

Gdzie jest ten mo­tyl, który ude­rze­niami swo­ich skrzy­deł wy­wo­łał bu­rzę? Na­leży go szu­kać w okre­sie pre­na­tal­nym współ­cze­snego pań­stwa ukra­iń­skiego. Se­pa­ra­tyzm do­niecki za­wsze to­wa­rzy­szył pró­bom ogła­sza­nia nie­pod­le­gło­ści Ukra­iny. Było tak już w 1918 roku, gdy bol­sze­wicy w kontrze do bu­dowy Ukra­iń­skiej Re­pu­bliki Lu­do­wej ogło­sili stwo­rze­nie Do­niecko-Krzy­wo­ro­skiej Re­pu­bliki Ra­dziec­kiej. Wpraw­dzie nie prze­trwała ona długo i wła­ści­wie nikt nie za­uwa­żył jej ist­nie­nia, ale sam fakt po­wsta­nia ta­kiego pań­stwa słu­żył póź­niej jako istotny sym­bol do­niec­kim se­pa­ra­ty­stom.

Se­pa­ra­tyzm do­niecki pod­niósł głowę po raz drugi, gdy roz­pa­dał się ZSRR. Ana­lo­gicz­nie, ruch ten był skie­ro­wany prze­ciwko mło­demu pań­stwu ukra­iń­skiemu, które wła­śnie miało za­ist­nieć na ma­pie świata. Sym­bo­liczny po­czą­tek tej ery można po­wią­zać z dniem wy­my­śle­nia w Do­niecku czarno-nie­bie­sko-czer­wo­nego sztan­daru, który stał się atry­bu­tem do­niec­kich se­pa­ra­ty­stów, a póź­niej, w 2014 roku, flagą qu­asi-re­pu­bliki, utwo­rzo­nej po za­koń­cze­niu re­wo­lu­cji na ki­jow­skim Maj­da­nie. Wła­śnie wtedy roz­po­częła się epoka do­niec­kiego se­pa­ra­ty­zmu we współ­cze­snej for­mie. Był słaby i nie­zna­czący, gdy nie otrzy­my­wał ze­wnętrz­nego wspar­cia. Na­wet w okre­sie naj­więk­szej po­li­ty­za­cji spo­łe­czeń­stwa, kiedy w ca­łym kraju po­wsta­wały roz­liczne par­tie, ru­chy i or­ga­ni­za­cje spo­łeczne, do­nieccy se­pa­ra­ty­ści byli prak­tycz­nie po­zba­wieni po­par­cia spo­łecz­nego i nie po­tra­fili wpły­nąć na prze­bieg zda­rzeń.