Jeziora i rzeki Powiatu Rypińskiego ebook

dr inż. Marek Stanisław Tyburski

JEZIORA I RZEKI

POWIATU RYPIŃSKIEGO

Dziękuję za pomoc w opracowaniu i za korektę moim współpracownikom: Dorocie Rumińskiej, Teresie Mucha, Monice Tomaszewskiej, Joannie Dombrowskiej i Tadeuszowi Jaroszewskiemu. Słowa podziękowania kieruję też do kolegów Radosława Koja i Józefa Laskowskiego za udzielone mi cenne uwagi. Szczególne wyrazy wdzięczności składam mojej żonie Jolancie i córce Małgosi.

Marek Stanisław Tyburski

Autor

Marek Stanisław Tyburski

Zdjęcia

Grażyna i Józef Darmofalscy (str. 17, 28, 30, 33, 48, 52, 64, 72, 76, 77, 81, 85, 89, 90)Marcin Karasiński (str. 10, 11, 12, 13, 15, 22, 26, 36, 38, 44, 50, 57, 58,61, 62, 68, 69, 73, 74, 85, 92, 93, 96, 97, 98)Lidia Rutkowska (str. 24, 39, 40, 67)

Monika Tomaszewska (str. 20, 42, 43, 45, 46, 47, 54, 58, 59, 76, 77, 79,82, 83, 84, 87, 89, 91, 93, 96, 102, 111)

Marek Stanisław Tyburski (str. 9, 14, 23, 55, 94, 95, 99, 100, 101, 104, 105, 107, 108)Krzysztof Wysocki (str. 27, 28, 35, 36, 51, 70, 75)Krzysztof Żebrowski (str. 65, 66)

RysunkiKarol GrączewskiMarek Stanisław Tyburski

Mapy batymetryczne opracowano na podstawie materiałów w Instytutu Rybactwa Śródlądowego w Olsztynie.

Opracowanie graficzne i DTP

Marek Kamiński

Wydano na zlecenie

Starostwa Powiatowego w Rypinie 87-500 Rypin, ul. Warszawska 38,tel. 54 280 24 32,www.powiat.rypinski.lo.pl

Copyright © by Polskie Wydawnictwa ReklamoweToruń 2011

87-100 Toruń, ul. Szosa Chełmińska 124

tel. / fax 56 65119 61, [email protected]

POLSKIE WYDAWNICTWA REKLAMOWE

www.pwr.com.pl

ISBN: 978-83-62826-00-1

Publikacja została wydana przy dofinansowaniu ze środkówWojewódzkiego Funduszu Ochrony Środowiska i Gospodarki Wodnej w Toruniuoraz ze środków budżetu Powiatu Rypińskiego.

Spis treści

Wstęp

Położenie i ogólna charakterystyka geograficzno-przyrodnicza powiatu rypińskiego

Ochrona środowiska

Jeziora

4.1 Ogólna charakterystyka jezior

4.2 Opis 24 jezior

Urszulewskie

Żalskie (Wielgie)

Długie

Kleszczyn (Kleszczyńskie)

Skrwilno

Ostrowickie

Trąbin (Trąbińskie)

Ruda (Rudzkie)

Kiełpińskie

Nadroskie (Huta, Sitnica)

Ugoszcz

Czarownica (Borzymińskie)

Sadłowskie

Brzuskie

Kopiec (Żalskie Małe)

Głęboczek

Kościan (Rogówko)

Okonin

Parowskie (Radzynek)

Łączonek

Bobrówiec

Rojewskie

Kocioł (Somsiory)

Jeziorko ZS nr 4 Nadróż

4.3 Opis zbiornika wodnego Kupno-Radziki

Rzeki

5.1 Ogólna charakterystyka rzek

5.2 Opis rzek

Drwęca

Rypienica

Ruziec

Skrwa Prawa

Struga Okalewka

Wykaz gospodarstw agroturystycznych, należących do Stowarzyszenia Agroturystycznego Powiatu Rypińskiego

Bibliografia

1 .Wstęp

Jeziora i rzeki są najatrakcyjniejszymi elementami środowiska przyrodniczego powiatu rypińskiego. Jednocześnie należą do składników środowiska najbardziej wrażliwych na wszelkie zmiany wynikające z gospodarczej działalności mieszkańców. Przyczyną długoletnich zaniedbań ochrony wód powierzchniowych, oprócz negatywnego wpływu gospodarki, jest przede wszystkim brak świadomości społecznej co do konieczności ochrony naszych wód jako bogactwa przyrodniczego.

W niniejszym opracowaniu chcę zaprezentować Czytelnikom piękno rypińskiej przyrody, pokazując jej rzeki i jeziora. Poznanie znaczenia wód jako jednego z elementów atrakcji turystycznej i wędkarskiej ma uświadomić czytelnikowi, jak ogromne znaczenie dla naszego środowiska mają wody i jak bardzo trzeba o nie dbać, by przyszłe pokolenia mogły dalej cieszyć się ich pięknem i z nich korzystać.

Atutem powiatu rypińskiego jest dobry stan środowiska naturalnego. Jest tam wiele obszarów czystych ekologicznie, stanowiących doskonałą bazę dla rozwoju turystyki i agroturystyki.

Publikacja ta ma za zadanie przybliżenie niezbędnej wiedzy na temat zasobów wodnych powiatu rypińskiego i form ich ochrony. Mam nadzieję, że zainteresuje Państwa pięknem tego zakątka Ziemi Dobrzyńskiej i zachęci do jego odwiedzenia. Serdecznie zapraszam.

2. Położenie i ogólna charakterystyka geograficzno-przyrodnicza powiatu rypińskiego

Powiat rypiński położony jest we wschodniej części województwa kujawsko-pomorskiego. Od północy graniczy z powiatem brodnickim, od wschodu z województwem mazowieckim (powiaty: żuromiński i sierpecki), od południa z powiatem lipnowskim i od zachodu z powiatem golubsko-dobrzyńskim.

Powiat rypiński obejmuje obszar 58 647 ha, na którym zamieszkuje 43 902 mieszkańców (tab. 1). W skład powiatu wchodzi 6 gmin: miasto Rypin (16 568 mieszkańców), gmina Brzuze (5 281), gmina Rogowo (4 577), gmina Rypin (7 352), gmina Skrwilno (6 031) i gmina Wąpielsk (4 093).

Według podziału fizyczno-geograficznego powiat rypiński jest położony w makroregionie Pojezierza Chełmińsko-Dobrzyńskiego, w obrębie mezoregionów: Pojezierza Dobrzyńskiego, Doliny Drwęcy i Równiny Urszulewskiej. Położenie powiatu w trzech odrębnych jednostkach fizyczno-geograficznych wpływa na jego duże zróżnicowanie krajobrazowe i przyrodnicze.

Zdecydowanie największy obszar powiatu zajmuje mezoregion Pojezierze Dobrzyńskie. Rzeźba tego terenu nosi ślady kolejnych etapów wycofywania się lodowca. Na całym obszarze dominują niewielkie pagórki, poprzecinane licznymi, rynnowatymi obniżeniami. Rynny polodowcowe wykorzystywane są przez rzeki (Rypienica, Ruziec) i strugi, a także przez większość jezior powiatu. Wschodnia część powiatu należy do obszaru sandrowego i znajduje się w zachodniej części Równiny Urszulewskiej.

Ze względów historycznych powiat rypiński należy do Ziemi Dobrzyńskiej, znajdującej się w trójkącie między rzekami: Wisłą, Drwęcą i Skrwą Prawą.

Klimat powiatu rypińskiego cechuje się dużą zmiennością i przejściowością. Te cechy klimatu wynikają z położenia między dość łagodnym klimatem morskim od strony zachodu, a zdecydowanie ostrzejszym klimatem kontynentalnym od wschodu. Dlatego zimy w naszym powiecie bywają mroźne. Z analizy danych meteorologicznych z wielolecia wynika, że średnia roczna temperatura powietrza wynosi 7,2 °C. Najchłodniejszymi miesiącami są styczeń (-3 °C) i luty (-2,8 °C), a najcieplejszymi lipiec (17,4 °C) i sierpień (16,9 °C).

Średnia roczna suma opadów atmosferycznych wynosi 568 mm i w zależności od roku waha się od 480 mm do 688 mm.

Powiat rypiński charakteryzuje się dużym zróżnicowaniem glebowym. Na terenach wysoczyzny morenowej, strona północna, północno-zachodnia, północno-wschodnia oraz część centralna powiatu posiada gleby brunatne i płowe. Zostały one wytworzone z glin morenowych i piasków gliniastych. Są to najbardziej żyzne gleby w powiecie, na których intensywnie rozwija się rolnictwo.

Tabela nr 1. Charakterystyka ogólna powiatu rypińskiego.

Dane Urzędu Statystycznego w Bydgoszczy, 2009 r. * Dane Starostwa Powiatowego w Rypinie, 2010 r.

Wschodnia część powiatu należy do obszarów sandrowych, na których dominują wytworzone z piasków gleby bielicoziemne (bielicowe, rdzawe). Są to gleby bardzo lekkie i ubogie w składniki pokarmowe, a przez to mało przydatne w rolnictwie.

W rynnach jeziornych, w dolinach rzek i na obszarach nizinnych występują gleby bagienne (torfowe) i pobagienne (murszowe).

Struktura użytkowania gleby, której użytki rolne stanowią ok. 71,8%, a grunty rolne ok 57% ogólnej powierzchni powiatu decyduje o rolniczym charakterze naszego powiatu, (tab. 1).

Lasy na terenie powiatu rozmieszczone są nierównomiernie i zajmują obszar 11 777 ha, co stanowi 20,01% powierzchni powiatu.

Największe kompleksy leśne występują we wschodniej i w południowej części powiatu (gminy Rogowo, Skrwilno), na glebach lekkich, piaskowych, a także w Dolinie Drwęcy (gm. Wąpielsk). Małe skupiska lasów występują w rynnach polodowcowych i terenach zabagnionych. W strukturze gatunkowej drzewostan sosny stanowi ok. 80% powierzchni, a pozostałe 20%, to głównie gatunki liściaste: brzoza, dąb, olsza i buk.

W zarządzie Lasów Państwowych znajduje się 8 281 ha, co stanowi ok. 74% całej powierzchni lasów. Stopniowo powiększa się powierzchnia lasów prywatnych, która ogółem stanowi 25,7% lasów.

Bogata szata roślinna, szeroka gama środowisk i różnorodne ukształtowanie terenu stanowią doskonałe warunki do bytowania wielu gatunków zwierząt. Często można spotkać: sarny, dziki, lisy, jelenie, łosie, daniele, zające i bobry, a także, chociaż coraz rzadziej, bażanty i kuropatwy. Dobre warunki do gniazdowania znajdują: czaple, żurawie, łabędzie, kaczki, myszołowy, jastrzębie, bociany białe i czarne.

Duża liczebność zwierzyny łownej wynika z dobrego środowiska, ale także z prowadzenia właściwej gospodarki łowieckiej przez miejscowe koła. Sprawia to, że powiat rypiński jest atrakcyjny dla turystyki myśliwskiej.

Obszary o szczególnych walorach przyrodniczych są prawnie chronione i obejmują 9 031 ha, co stanowi 15,4% powierzchni powiatu.

Największą powierzchnię zajmują trzy obszary chronionego krajobrazu (8 966 ha):

Na terenie powiatu rypińskiego znajdują się trzy rezerwaty i są to najlepiej zachowane naturalne fragmenty przyrody.

Na terenie powiatu jest wiele pomników przyrody. Wśród 91 uznanych pomników dominują buki, dęby i lipy. Są także rzadko spotykane na Ziemi Dobrzyńskiej okazy drzew, między innymi: miłorząb dwuklapowy i surmia żółtokwiatowa oraz głaz narzutowy.

Cały powiat rypiński w 2006 roku został włączony do obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”.

3. Ochrona środowiska

W trosce o ochronę środowiska naturalnego na terenie powiatu rypińskiego wykonano wiele inwestycji. W zakresie właściwej gospodarki odpadami Związek Gmin Rypińskich w 2003 roku wybudował Regionalny Zakład Utylizacji Odpadów Komunalnych w Puszczy Miejskiej. Zakład ten posiada linię do segregacji odpadów i kopce bioenergetyczne, z których pozyskuje biogaz. We wszystkich gminach powiatu wdrożono selektywną zbiórkę odpadów: papieru, szkła, tworzyw sztucznych. Jednocześnie zostały zamknięte gminne składowiska odpadów w Szczawnie, Hucie Chojno i Radzikach Dużych.

W ostatnich latach znaczne środki przeznaczono na właściwą gospodarkę ściekową. Największa oczyszczalnia biologiczno-mechaniczna znajduje się w Rypinie i oczyszcza ok. 2 400 m3 ścieków na dobę, pochodzących z miasta Rypina, z gmin Rypin i Rogowo. W 2003 roku wybudowano oczyszczalnię ścieków w Skrwilnie, która oczyszcza ok. 200 m3 ścieków na dobę. Poza tym działają trzy małe oczyszczalnie ścieków komunalnych: dwie w gminie Brzuze (55 m3/d) i jedna w gminie Wąpielsk (59 m3/d).

Istnieją także trzy przemysłowe oczyszczalnie ścieków: w Spółdzielni Mleczarskiej ROTR (1 200 m3/d), Damix Sp. z o.o. (25m3/d), oraz Zakład Przemysłu Mięsnego w Rogowie (7,5 m3/d). W najbliższych latach planowana jest rozbudowa sieci kanalizacyjnej w Rypinie, gminie Rogowo i gminie Brzuze. W zabudowie rozproszonej intensywnie rozwija się budowa przydomowych oczyszczalni ścieków w gminach: Rypin, Wąpielsk, Skrwilno i Rogowo.

Tabela 2. Wybrane parametry ochrony środowiska powiatu rypińskiego.

Dane Urzędu Statystycznego w Bydgoszczy, 2009 r. * Dane Starostwa Powiatowego w Rypinie.

4. Jeziora

4.1 Ogólna charakterystyka jezior

Zróżnicowana rzeźba terenu została ukształtowana w okresie ostatniego zlodowacenia bałtyckiego 17 tys. lat temu. Wysoczyzny morenowe poprzecinane zostały z północnego zachodu na południowy wschód rynnami zajętymi przez rzeki, strumyki, jeziora, bagna i mokradła, i stworzyły malowniczy krajobraz pojezierny.

Prawdziwym skarbem środowiska przyrodniczego powiatu rypińskiego są pięknie położone jeziora. Pełnią one wiele funkcji, m. in. ekologiczną, hydrologiczną, gospodarczą i turystyczną.

Na terenie naszego powiatu spotykamy się głównie z dwoma typami jezior - oprócz jezior rynnowych (15) występują także jeziora morenowe (wytopiskowe). Jeziora rynnowe (np. Długie, Trąbin, Czarownica) występują w przegłębieniach w dnach rynien polodowcowych. Posiadają strome brzegi misy jeziornej i należą do zbiorników najgłębszych. Natomiast jeziora morenowe (np. Skrwilno, Ugoszcz) charakteryzują się płaskim dnem, mają łagodne brzegi i są dość płytkie. Bardzo często są pozarastane roślinnością wodną wynurzoną i zanurzoną.

Na obszarze powiatu występują 24 jeziora o powierzchni ponad 1 ha i zbiornik wodny Kupno-Radziki (tab. 3). Zajmują one ponad 1 009 ha, co stanowi 1,72% powierzchni całkowitej powiatu. Podany współczynnik jeziorności (1,72%) jest około 20% wyższy niż współczynnik dla obszaru całego województwa (1,4%). Większość jezior (17) jest o powierzchni powyżej 10 ha oraz są jeziora ponad 100 ha (Urszulewskie 293,1 ha, Żalskie 162,5 ha, Długie 101,4 ha).

Z sześciu jezior: Długie, [nieczytelne] Czarownica, Sadłowskie i Łączonek, wody odprowadza rzeka Rypienica. Z Jeziora Urszulewskiego i Skrwileńskiego nadmiar wody zbiera rzeka Skrwa. Najwięcej jezior (16) znajduje się w zlewni rzeki Ruziec. Prawie wszystkie jeziora to zbiorniki odpływowe.

Tabela 3. Charakterystyka jezior powiatu rypińskiego o powierzchni powyżej 1 ha.

* Dane własne autora.

Tabela 4. Charakterystyka stanu czystości wód jezior powiatu rypińskiego na podstawie badań WIOŚ, ich użytkownicy i kryteria rybackie.

* Użytkownicy: GR - Gospodarstwo Rybackie w Szpetalu Górnym, PZŁ - Polski Związek Łowiecki, PZW PW - Polski Związek Wędkarski Zarząd Okręgu Płocko-Włocławskiego, PZW T - Polski Związek Wędkarski Zarząd Okręgu Toruńskiego, PRYW - własność prywatna, POWIAT-Powiat Rypiński, WM - własność wspólna mieszkańców. ** Wg Instytutu Ochrony Środowiska w Warszawie.

Najgłębsze w powiecie rypińskim jest jezioro Sitnica (21,2 m głębokości). Dużymi głębokościami wykazują się także jeziora: Długie (18 m), Żalskie (17 m), Trąbin (16 m), Okonin (15 m), Ruda (14,9 m) i Czarownica (14,7 m). Do najpłytszych jezior należą: Skrwilno (1,4 m) i Rojewskie.

Największą średnią głębokość (7,7 m) posiadają jeziora: Ruda, Kopiec i Okonin oraz Żalskie (7,5 m).

Największa masa wody zgromadzona jest w jeziorach o największych powierzchniach i głębokościach: Żalskie (12 184,8 tys. m3), Urszulewskie (7 792,2 m3) i Długie (6 966,1 m3).

Na granicy z powiatem lipnowskim leżą dwa jeziora otoczone lasami, 52-hektarowe Jezioro Sarnowskie o głębokości 3 m i Jezioro Likieckie o powierzchni 52,5 ha, które jest bardzo płytkie, a jego maksymalna głębokość to 1,2 m.

Badania WIOŚ Bydgoszcz wykazują, że wody każdego akwenu charakteryzują się różnymi parametrami fizyko-chemicznymi i zróżnicowaną podatnością na degradację.

Jeziora są bogate w składniki pokarmowe, a najwięcej jest ich w jeziorach eutroficznych (żyznych), które położone są w zlewniach rolniczych i rolniczo-leśnych. Możliwa jest poprawa jakości wód poprzez działania ochronne polegające na redukcji zanieczyszczeń obszarowych pochodzących z intensywnie rozwijającego się rolnictwa. Trzeba zwiększyć strefę buforową wokół jezior. W strefie tej powinny znaleźć się trwałe ekologiczne użytki zielone oraz zwiększona powierzchnia terenów zadrzewionych i zakrzewionych.

Biorąc pod uwagę dużą podatność większości jezior na degradację, szczególnej ostrożności i rozwagi wymaga lokalizacja gospodarki turystycznej. Dla zabezpieczenia środowiska i utrzymania czystości wód jezior wskazane byłoby kompleksowe rozwiązanie gospodarki wodno-ściekowej i odpadowej, aby te piękne jeziora mogły pozostać niezanieczyszczone dla następnych pokoleń.

4.1 Opis 24 jezior

Jezioro Urszulewskie

Jezioro Urszulewskie położone jest na obszarach sandrowych Równiny Urszulewskiej, przez którą przebiega granica powiatów: rypińskiego i sierpeckiego, i która jednocześnie jest pograniczem województw kujawsko-pomorskiego i mazowieckiego. Znajduje się na terenie gmin Skrwilno i Szczutowo, w odległości ok. 15 km od Rypina, przy drodze wojewódzkiej nr 560 Rypin-Sierpc.

Zbiornik ten powstał w wyniku wytopienia się brył martwego lodu zasypanego przez piaski sandrowe.

Jezioro Urszulewskie zajmuje powierzchnię 293,1 ha, 147 ha leży w granicach powiatu rypińskiego. Posiada misę o wydłużonym kształcie, która gromadzi 7 792,2 tys. m3 wody. Maksymalna długość jeziora wynosi 4 575 m, a maksymalna szerokość 1 080 m. Stoki misy jeziornej są łagodne, a dno płaskie, lekko opadające w kierunku głębszych partii. Jest to jezioro stosunkowo płytkie, średnia głębokość wynosi 2,7 m, a maksymalna odnotowana głębokość to 6,2 m. Na środku jeziora występują płycizny, gdzie głębokość wody wynosi ok. 1 m.

Jest to jezioro przepływowe, zasilane czterema ciekami, z których największy dopływa od Jeziora Szczutowskiego. Odpływ od strony wschodniej poprzez strugę Urszulewkę dochodzi do rzeki Skrwy. Powierzchnia zlewni całkowitej tego jeziora wynosi 29,5 km. Struktura użytkowania zlewni bezpośredniej jest urozmaicona, obejmuje lasy (ok. 35%), łąki i pastwiska (ok. 33%), a resztę stanowią grunty orne i zabudowa letniskowa. Linia brzegowa wynosi 11 200 m i jest słabo rozwinięta. Wschodni brzeg jest częściowo podmokły i zalesiony, a zachodni i południowy zalesiony jest pięknym lasem sosnowym.