Konstantyn i chrześcijańskie Cesarstwo ebook

Tytuł oryginału

Constantine and the Christian Empire

© Copyright 2013 Charles M. Odahl

© All Rights Reserved

Authorized translation from English language edition published by Routledge, a member of the Taylor & Francis Group

© Copyright for Polish Edition

Wydawnictwo NapoleonV

Oświęcim 2015

Wszelkie Prawa Zastrzeżone

Tłumaczenie i redakcja:

Katarzyna Bies

Korekta:

Patrycja Duc

Redakcja techniczna:

Mateusz Bartel

Strona internetowa wydawnictwa:

www.napoleonv.pl

Kontakt: [email protected]

Numer ISBN: 978-83-7889-298-4

OD TŁUMACZA

Można śmiało powiedzieć, że Konstantyn Wielki był władcą, który odegrał niezwykle istotną rolę w historii cywilizacji europejskiej i odcisnął na jej dziejach swe piętno. Dzięki niemu chrześcijaństwo przestało być religią prześladowaną, a jego wsparcie dla wyznawców Chrystusa przyczyniło się do upowszechniania tej religii, wpływając w ten sposób na późniejszą historię Europy. Władca ten zapoczątkował współpracę Kościoła i państwa, a jego postrzeganie swej roli jako wysłannika Boga na ziemi dało podwaliny pod ideologię władzy monarszej w średniowieczu. Kontynuacja reform zapoczątkowanych przez Dioklecjana i dalsze wyprowadzanie Cesarstwa z chaosu, który spowodował kryzys III w., przedłużyło istnienie państwa rzymskiego. Budowa pierwszych kościołów wyznaczyła wzorce dla architektury kościelnej istniejące do dziś. Nie wyczerpuje to jednak osiągnięć pierwszego chrześcijańskiego cesarza ani pozostawionego przez niego dziedzictwa. Zarówno postać Konstantyna jak i jego czasy zasługują na wyczerpującą i kompletną pracę monograficzną. Rolę tę świetnie spełnia książka Charlesa Matsona Odahla Konstantyn i chrześcijańskie Cesarstwo. Stanowi ona dzieło biograficzne, nie pomija jednak tła historycznego dla postaci Konstantyna. Praca jest miła i zrozumiała w lekturze, Odahl pisze o kolejnych latach życia cesarza, stosując często styl bliższy powieści niż dziełu naukowemu. Dodatkowo książka nie jest podzielona według poszczególnych zagadnień, lecz stanowi ciągłą narrację. Dzięki tym cechom pozycja ta stanowi świetny wybór dla wszystkich czytelników, nie tylko dla naukowców. Ci drudzy jednak znajdą w niej starannie przygotowany aparat naukowy. Autor starannie popiera swoje poglądy źródłami i to nie tylko pisanymi, lecz uważa także za bardzo istotne źródła materialne, wykorzystując je w swych badaniach. Nie traktuje źródeł wybiórczo, starając się zawsze brać pod uwagę całość dostępnych dziś źródeł na dany temat. Odwołuje się zarówno do starszych, jak i niedawno wydanych pozycji o Konstantynie i jego czasach, komentując uważnie poglądy poszczególnych autorów. Te elementy stanowią o wyjątkowości i niezwykłej wartości książki, a także czynią ją jednym z najbardziej aktualnych obecnie dzieł na temat pierwszego chrześcijańskiego cesarza i jego czasów.

W przekładzie próbowałam stosować styl jak najbliższy oryginału, który jest ogromną zaletą książki. Dzięki temu narracja jest czytelna i jasna. W wielu przypadkach w kwestii terminologii naukowej starałam się być wierna autorowi, nawet jeśli w Polsce przyjęte są inne określenia danego zjawiska. Aparat naukowy znajduje się w przypisach, które w polskim wydaniu są zamieszczone w tekście, a nie na końcu książki, jak w wydaniu angielskim. Ma to ułatwić korzystanie z niego bardziej dociekliwym czytelnikom. Są tam wszystkie adresy do źródeł i opracowań, a także rozważania nad kwestiami dyskutowanymi przez historyków i uwagi do wcześniej wydanych prac. Nazwy własne starałam się podawać w wersji spolszczonej z wyjątkiem tych, które nie są powszechnie stosowane w języku polskim. Jednak pozostawiałam je w brzmieniu łacińskim lub greckim w miejscach, w których czynił to autor. Cytaty ze źródeł starożytnych i średniowiecznych zostały w miarę możliwości zaczerpnięte z istniejących polskich przekładów, które wymieniono w przypisach i w bibliografii. Gdy nie podano autora tłumaczeń, pochodzą one od tłumacza, zostały jednak uzgodnione z wersją angielską.

Z radością oddajemy polskim czytelnikom tę świetną książkę, mając nadzieję, że skorzystają z niej zarówno pasjonaci historii, jak i naukowcy badający czasy konstantyńskie.

Katarzyna Maria Bies

PRZEDMOWA(DO I WYDANIA)

Podczas letnich wakacji w Parku Narodowym Yellowstone, gdy ukończyłem na studiach doktoranckich na Uniwersytecie Kalifornijskim drugi fakultet, dotyczący historii starożytnej, i przed rozpoczęciem głównego fakultetu1, z historii średniowiecznej, spędzałem wieczory, czytając klasyczną pracę Edwarda Gibbona The Decline and Fall of the Roman Empire. Zafascynowała mnie wtedy osoba i dziedzictwo pierwszego chrześcijańskiego cesarza późnego rzymskiego świata – Konstantyna Wielkiego (306-337 po Chr.). W ciągu następnych kilku lat zapoznałem się z pewnymi greckimi i łacińskimi tekstami Ojców Kościoła z IV i V w. wraz z moim opiekunem naukowym na Uniwersytecie Kalifornijskim w San Diego. Dokonałem też z kuratorami w Europie intensywnych badań nad numizmatyką konstantyńską. Gdy uczyłem historii starożytnej i średniowiecznej oraz klasycznej i patrystycznej łaciny w Stanowym Uniwersytecie w Boise, wygłaszając na konferencjach referaty i publikując w kolejnych latach artykuły o Konstantynie, zauważyłem, że wielu uczonych w tej dziedzinie zdaje się wnioskować z tych samych starych tekstów, nie mając zbyt dużej wiedzy o umiejscowieniu geograficznym Ery Konstantyńskiej i o jej kulturze materialnej. Ponieważ Konstantyn był człowiekiem, który stale jeździł drogami Cesarstwa Rzymskiego z Brytanii do Syrii, tocząc ważne bitwy w istotnych miejscach wzdłuż tych szlaków, spotykając się w kluczowych miejscowościach z katolickimi biskupami na synodach kościelnych, wypełniając wspaniałe miasta Cesarstwa chrześcijańskimi bazylikami, bijąc monety, gdy podróżował przez Cesarstwo i poza nim, doszedłem do wniosku, że jedyna sensowna droga, by naprawdę zrozumieć Konstantyna i jego czasy to wraz z nim podróżować. Dlatego ostatnich trzydzieści lat spędziłem na podążaniu jego śladami przez Europę i Bliski Wschód, przyglądając się miejscom jego kluczowych bitew: pod Turynem, Weroną, przy moście Mulwijskim, pod Adrianopolem, Bizancjum i Chryzopolis; badałem pozostałości budowli wzniesionych według jego projektu w Yorku, Trewirze, Autun, Arles, Rzymie, Jerozolimie, Betlejem i Mamre, i oczywiście w Konstantynopolu; poddawałem analizie monety i wytwory rzemieślnicze jego czasów z wielkich kolekcji muzealnych, poczynając na Dumbarton Oaks w Waszyngtonie, D.C., a kończąc na Archeologicznym Muzeum w Stambule, poniżej Bosforu. Wykorzystałem dwa roczne urlopy naukowe, dostawałem zwolnienia z zajęć, aby nauczać na europejskich uniwersytetach, brałem prywatne urlopy i pracowałem jako przewodnik turystyczny w Brytanii, Francji, we Włoszech, w Grecji, Turcji i Izraelu, by móc podróżować. W tym czasie zgłębiłem topografię, archeologię, numizmatykę, epigrafikę i historię sztuki (i to, jak przetrwać w strefach działań wojennych we wschodniej Europie i na Bliskim Wschodzie). Pracowałem z najlepszymi specjalistami w tych dziedzinach, aby zdobyć wiedzę (a także tysiące slajdów, monet i wyrobów rzemieślniczych) potrzebną, by uczyć i pisać o Konstantynie i rzymskim świecie w IV w. z autorytetem. Dzięki mojemu akademickiemu wykształceniu i pracy nad kilkoma tradycyjnymi okresami historycznymi mogłem nauczać o Konstantynie w college upper division2, prowadząc kursy ze starożytnego Rzymu, wczesnego chrześcijaństwa, Cesarstwa Bizantyjskiego i średniowiecznej historii Europy; a także zajęcia z łaciny patrystycznej i specjalne seminaria licencjackie i magisterskie o Konstantynie i późnym Cesarstwie Rzymskim; i w ciągu ostatniej dekady w ramach trzydziestoletniego „Classical and Christian Study Tour-Seminars” zajęcia o Konstantynie w Rzymie, Salonikach, Nicei i w Stambule.

Książka Konstantyn i cesarstwo chrześcijańskie jest owocem moich rozległych badań, podróży i nauczania o Konstantynie. Jest to szczegółowa biografia, która pokazuje, w jaki sposób ten ważny cesarz uczynił chrześcijaństwo z prześladowanego kultu, wyznawanego przez mniejszość, panującą, główną religią, i pogańskie państwo klasycznego Rzymu cesarstwem chrześcijańskim epoki bizantyjskiej. Wykorzystałem wszystkie antyczne źródła literackie, które tradycyjnie uwzględniają uczeni piszący na ten temat, jednak zestawiłem je ze źródłami materialnymi, aby uzyskać głębszy i pełniejszy portret cesarza i jego dokonań niż dotychczas usiłowano. Jestem szczerze przekonany, że książka o kimś tak istotnym jak Konstantyn powinna zostać napisana w taki sposób, aby była zarazem ciekawa i zrozumiała dla wykształconych czytelników, jak i użyteczna i wymagająca dla uczonych. Dlatego starałem się, aby ta książka była przyjazna odbiorcy tak bardzo, jak to tylko możliwe. Tekst pracy składa się z dwunastu rozdziałów przeznaczonych dla wszystkich czytelników. Zaczyna się rozdziałem wstępnym o temacie i odpowiednich antycznych źródłach, a kończy się rozdziałem o jego dziedzictwie i współczesnych interpretacjach. Pomiędzy nimi znajduje się dziesięć rozdziałów opowiadających o historii późnego rzymskiego świata i miejscu Konstantyna w nim pomiędzy ok. 235 a 395 rokiem. Te dwanaście rozdziałów zostało w zamyśle napisanych przejrzystym i zrozumiałym stylem, który nie bazuje na tajemniczych debatach uczonych. Zaciekawieni i inteligentni ludzie, którzy pragną jedynie dobrej lektury i wiedzy o ich kulturalnym dziedzictwie, mogą zatrzymać się w tym miejscu. Aparat naukowy na końcu książki zawiera przypisy, bibliografię i indeks, uzupełniające tekst3. W przypisach przedstawiłem cytaty z tekstów starożytnych, które były moim źródłem informacji, i odniesienia do współczesnych badań przydatnych w poszczególnych tematach; wspomniałem także o problemach w interpretacji i o dysputach uczonych. Bibliografia zawiera listę zarówno istotnych źródeł starożytnych, jak i odnoszących się do nich współczesnych badań. Indeks, naturalnie, zawiera listę stron o poszczególnych zagadnieniach. Studenci i uczeni, którzy życzą sobie pogłębić temat, mogą skorzystać z aparatu naukowego na końcu książki. Czytelnicy znajdą w niej w sumie 92 ilustracje i 8 map, które unaoczniają tor ważnych miejsc, monumentów i przedmiotów z czasów Konstantyna.

Moje badania i dokonaną pracę w studiach nad Konstantynem wspierało swą wiedzą i życzliwością wielu uczonych, którym pragnę tu podziękować: Profesorom Stanleyowi Chodorowi i Aldenowi Mosshammerowi z Uniwersytetu Kalifornijskiego w San Diego za moje początkowe studia nad tekstami konstantyńskimi i historią Kościoła; dr Irene Vaslef z Dumbarton Oaks w Waszyngtonie, D. C., Proffeseur Emmanuelowi Le Roy Ladurie i Madame Marine Sibille z Bibliothèque Nationale w Paryżu, dr. Victorowi Saxerowi z Pontifico Istituto di Archeologia Cristiana, i Patricii Weaver oraz Antonelli Bucci z Amerykańskiej Akademii w Rzymie, Panu Marcelowi Sigritowi z Ecole Biblique et Archéologique Française w Jerozolimie, i Panu Aykutowi Ozetowi z Muzeum Archeologicznego w Stambule za archiwalne badania; kuratorom Philipowi Griersonowi z Dumbarton Oaks w Waszyngtonie, R. A. G. Carsonowi i J. P. C. Kentowi z British Museum w Londynie, Anne Robertson z Hunterian Museum w Glasgow, w Szkocji, Amandre Michel z Bibliothèque Nationale w Paryżu, Wolfgangowi Hessowi ze Staatliche Münzsammlung w Monachium, dr. Nekrimanowi Olcayowi z Muzeum Archeologicznego w Stambule za badania numizmatyczne; Profesorowi Brunowi Apolloniemu Ghettiemu z Rzymu, profesorowi Jerome Murphy-O’Connorowi z Jerozolimy, i profesorowi Erdemowi Yúcelowi ze Stambulu za badania archeologiczne. Moje odległe podróże były możliwe i miłe dzięki następującym osobom i instytucjom: profesorom z Northwest Interinstitutional Council for Studies Abroad, którzy dwukrotnie wybrali mnie, abym nauczał w Bath College of Higher Education w Anglii i na Uniwersytecie w Avignon we Francji; dzięki Ricowi Delgado z Air France w Los Angeles, Penny Keys z Trans Globe Tours w Sherman Oaks, Bobowi Harmonowi i Lindzie Aymon z Harmon Travel w Boise, którzy zatrudnili mnie, abym zaplanował i poprowadził pół tuzina objazdów naukowych po Europie i po Bliskim Wschodzie; dzięki Walterowi Catiniemu i personelowi Columbus Hotel w Rzymie, i dzięki Saimowi Celbekerowi, Remziemu Erbaşowi i Ugarowi Duymayanowi i obsłudze Hotelu And w Stambule, którzy uczynili moje liczne pobyty w ich hotelach, w związku z prywatnymi wyjazdami badawczymi i publicznymi podróżami seminaryjnymi, cudownymi dzięki świetnym pokojom, jedzeniu i usługach; i dzięki Lindzie, Susie, Sandrze i Charlynn Anne, które rozświetliły siedem z moich podróży swym wdziękiem. Kilku uczonych zajmujących się Konstantynem podzieliło się ze mną swoimi badaniami i zaoferowało zachętę do pracy w ciągu ostatnich dwóch dekad – wspominam ich z wdzięcznością: Ramsaya MacMullena, Timothy’ego Barnes’a, Hala Drake’a, Oliviera Nicholsona, Hansa Pohlsandera, Marka Smitha, Judith Evans Grubbs, Maureen Tilley, Elizabeth DePalma Digeser, Davida Woodsa i Klausa Girardeta.

Kilku moich drogich kolegów i studentów ze Stanowego Uniwersytetu w Boise pomogło mi w różny sposób podczas moich badań i pisania tej książki – jestem bardzo wdzięczny za ich uprzejme wsparcie: Deansowi Williamowi Kepplerowi, Robertowi Simsowi i Warrenowi Vinzowi za granty na podróże i zwolnienia; przewodniczącym Wydziału: Errolowi Jones’owi i Peterowi Buhlerowi za wydziałowe fundusze na ilustracje do tekstu; Charlesowi Scheerowi i Johnowi Kelly’emu z Simplot-Micron Technology Center za zrobienie zdjęć mojej kolekcji monet z czasów Konstantyna i wydrukowanie zestawu slajdów na ilustracje w książce; studentom: Patricii Chaloupce, Jody Mabe, Teressie Huff, Dorothei Huff, Jerry’emu Wilsonowi, Kevinowi Cole’owi, Margaret Sankey, Brandonowi Lambertowi, Diane Boleyn, Aaronowi Christensenowi, Chrisowi Ogdenowi, Marilyn Wylde, Joshui Jaynes’owi, Aaronowi Campbellowi, Larry’emu Stampsowi i Kasey Reed za prowadzenie badań związanych z moją pracą i/lub wykonanie korekty maszynopisu książki. Wreszcie składam wielkie podziękowania trzem znakomitym uczonym: Markowi Smithowi z College’u w Idaho, który wykonał wiele pracy nad Euzebiuszem i Konstantynem I, czytając pierwszą połowę mojego maszynopisu i dając mi użyteczne spostrzeżenia; Hansowi A. Pohlsanderowi ze Stanowego Uniwersytetu w Albany w stanie Nowy Jork, który wykonał wiele pracy nad Heleną i rodziną Konstantyna, za przeczytanie całego maszynopisu, liczącego ponad 900 stron i przedstawienie wielu cennych sugestii; i Richardowi Stonemanowi, wspaniałemu uczonemu w zakresie historii starożytnej i wydawcy klasycznych pozycji w Routledge, za poproszenie mnie o napisanie tej książki, za przybycie do Boise i zachęcanie mnie w czasie jej powstawania i za cierpliwe czekanie na jej ukończenie.

(2004) Charles Matson Odahl

nad rzeką w Boise

UWAGI WSTĘPNE

DO WYDANIA W MIĘKKIEJ OPRAWIE

(WYD. I POPRAWIONE)

W związku z pozytywnym odbiorem pierwszego wydania tej książki o pierwszym chrześcijańskim cesarzu oraz ze względu na szybką jej sprzedaż wydawnictwo Routledge postanowiło opublikować poprawione i rozszerzone wydanie w miękkiej oprawie w tysiąc siedemsetną rocznicę ogłoszenia Konstantyna cesarzem w 306 r. Wykorzystałem tę okazję do wprowadzenia niewielkich zmian i uzupełnień, aby ulepszyć tę pracę; w rozdziale o Konstantynopolu nowe ilustracje zastąpiły niektóre wcześniejsze; a w aparacie naukowym do przypisów i bibliografii dodano liczne odniesienia do najnowszych prac. Jestem wdzięczny wielu uczonym, studentom i zwykłym czytelnikom, którzy pisali do mnie e-maile i listy i dzwonili z życzliwymi komentarzami i pytaniami do pierwszego wydania. Dziękuję mojemu koledze z BSU4 dr. Skipowi Knoxowi za uprzejmą pomoc w związku z zawiłościami technologii komputerowej i Johnowi Kelly’emu za uważne wydrukowanie nowych ilustracji z moich slajdów; i mojej studentce Kasey Reed za szczegółowe przeczytanie przez nią wydania w twardej oprawie i wskazanie błędów typograficznych. Szczególnie cieszy mnie koleżeńska przyjaźń i częste korespondowanie ze znakomitym konstantyńskim uczonym Hansem Pohlsanderem oraz wsparcie i pomoc wydawcy Richarda Stonemana.

(2006) Charles Matson Odahl

Nad oceanem w Oregonie

PRZEDMOWA(DO II WYDANIA)

Trwające zainteresowanie historią późnego antyku i częste cytowanie tej książki w pracach nad Konstantynem na całym świecie (w tym rumuńskiego przekładu tej książki) doprowadziło do podjęcia decyzji o opublikowaniu II wydania Constantine and the Christian Empire. Bardzo doceniam życzliwe komentarze obiektywnych czytelników o starannej syntezie źródeł pisanych i materialnych pozostałościach ze starożytności oraz o barwnym stylu i narracji oraz o szczegółowym opracowaniu aparatu przypisów w pierwszej edycji. Pozostawiłem te elementy pracy na swoim miejscu i próbowałem je w nowym wydaniu ulepszyć. Dodałem genealogię i poszerzyłem chronologię na początku książki, umieściłem trochę nowych ilustracji i ulepszyłem niektóre mapy pojawiające się w tekście, zmieniłem i rozszerzyłem końcowy rozdział o Dziedzictwie i współczesnych interpretacjach, a także uaktualniłem przypisy i bibliografię wraz z odniesieniami do najnowszych prac o badaniach nad Konstantynem.

Od opublikowania I wydania kontynuowałem studia nad konstantyńskimi tekstami i nauczanie o nich na uniwersyteckich zajęciach z historii starożytnej i średniowiecznej oraz z języków klasycznych i patrystycznych. Wciąż przewodziłem objazdom badawczym i wykonywałem własne badania nad konstantyńskimi miejscami i kolekcjami z muzeów od Trewiru po Konstantynopol, a także pisałem artykuły i recenzje na dotyczące tego tematy w naukowych czasopismach. Jestem na bieżąco z powiększającą się ilością prac wpisanych w tematykę „Constantiniana”, ale nie spotkałem się z niczym, co skłoniłoby mnie do zmiany moich poglądów na temat Konstantyna i do innego zaprezentowania tej postaci w niniejszym tomie. Pojawiło się ostatnio kilka prac, które usiłują przedstawić niezgodną z faktami relację o nawróceniu Konstantyna i o jego rozwoju religijnym lub prezentują anachroniczne interpretacje polityki religijnej Konstantyna, ukazując gorliwego chrześcijańskiego cesarza w sposób bardziej miły współczesnym gustom niż wierny starożytnym źródłom. Tak nie jest w niniejszej książce. Stworzono w niej raczej organiczny i holistyczny portret Konstantyna, który starannie podąża za ewolucją jego kariery politycznej i rozwojem religijnym oraz w pełni zakotwicza te tematy w kontekście kulturowym późnego antyku. Pilni czytelnicy odnajdą nie jedynie proste euzebiańskie przedstawienie cesarza, lecz raczej złożony portret, który stanowi syntezę wszystkich dostępnych starożytnych pisanych i materialnych źródeł w celu ukazania najbardziej szczegółowej i zgodnej z prawdą mozaiki o człowieku i jego czasach, jak to możliwe.

Pragnę podziękować wielu osobom, które życzliwie wspierały moją trwającą pracę i badania terenowe nad studiami konstantyńskimi: dr Karin Goethert z Rheinisches Landesmuseum i dr. Reinerowi Noldenowi ze Stadtbibliothek w Trewirze, którzy otworzyli swe zbiory dla mnie kilka razy i pozwolili na sprzedaż wydania w miękkiej okładce Constantine and the Christian Empire na wielkiej Konstantin Der Grosse Ausstellung w Trewirze (2007 r.); świętej pamięci Professore Brunowi Apollonjowi Ghettiemu, który osobiście pracował ze mną w kilku konstantyńskich kościołach w Rzymie, udostępnił mi swe oryginalne rysunki z wykopalisk przy Grobie św. Piotra pod Watykanem i otworzył wrota pod starożytną statuą Konstantyna w narteksie Lateranu, abym mógł sfotografować ją na pierwszą ilustrację tej książki, i watykańskiemu prefektowi Jamesowi Harveyowi i łacińskiemu sekretarzowi Reginaldowi Foster, który pozwolił mi, abym kilka razy nauczał moje podróżne grupy seminaryjne o nawróceniu Konstantyna pod rzeźbą Berniniego Wizja Konstantyna przy Scala Regia w San Pietro i abym sfotografował ją na ostatnią ilustrację w tej książce; dr. Aykutowi Ozetowi z Muzeum Archeologicznego w Stambule i dr. Mustafie Akkayi, dyrektorowi Muzeum Hagii Sophii, który umożliwił mi nieograniczony dostęp do miejsc konstantyńskich i pozwolił mi na zrobienie dla tej książki wspaniałych fotografii Hagii Sophii, Hagia Eirene i innych starożytnych budowli w Konstantynopolu; i ponownie Walterowi Catiniemu i personelowi hotelowi Columbus w Rzymie i Saimowi Celbekerowi i personelowi hotelowi And w Stambule za ich cudowną gościnność w czasie moich licznych pobytów w ich placówkach na prywatne badania i publiczne objazdy.

Jestem wdzięczny wielu konstantyńskim uczonym, którzy napisali życzliwe słowa o pierwszym wydaniu tej książki i dzielili się ze mną swą wiedzą, wśród których są Hans Pohlsander, Ramsay MacMullen, Michael DiMaio, Neil Lenski, David Dungan, Neil Adkins, Hal Drake, Matt Recla, Jacquelyn Winston, Timothy Barnes, David Woods, Judith Herrin, Chris Kelly, Klaus Girardet, Philip Steele i Jerome Murphy-O’Connor.

I wreszcie pragnę podziękować kolegom, którzy pomogli przy tworzeniu tego nowego wydania: dr. Nicholasowi Millerowi, przewodniczącemu wydziału na Stanowym Uniwersytecie w Boise za fundusze na zapłacenie za nowe ilustracje w książce i za zmniejszenie wymiaru moich obowiązków dydaktycznych, abym poprawił książkę i zrobił indeks; Guen Johnson, mojej wydziałowej sekretarce, za asystowanie mi przy tworzeniu tekstu komputerowego i plików CD książki; Johnowi Kelly’emu i Carrie Quinney z Simplot-Micron Instructional Technology Center w Boise za wykonanie wydruków na zewnętrzną okładkę i ilustracji wewnątrz pracy z mojej kolekcji slajdów; moim wspaniałym studentkom Kasey Reed i Karen Wadley za wykonanie korekty nowego materiału w tej książce; oraz Matthew Gibbonsowi i Lalle Pursglove z Wydziału Klasycznego oraz Geraldine Martin i Julene Knox z działu produkcji w Routledge w Brytanii za uprzejme i skuteczne nadzorowanie jej wydania.

(2010) Charles Matson Odahl

Palazzo dei Penitenzieri in Rome

UWAGI WSTĘPNE

DO WYDANIA W MIĘKKIEJ OPRAWIE

(WYD. II POPRAWIONE)

W związku z szybką sprzedażą i pozytywną odpowiedzią na wydanie II w twardej oprawie tej książki o Konstantynie i jego panowaniu jako pierwszego chrześcijańskiego cesarza Rzymu wydawnictwo Routledge postanowiło opublikować poprawioną edycję w miękkiej oprawie, która przypada na tysiąc siedemsetną rocznicę nawrócenia cesarza na chrześcijaństwo w 312 r. Wprowadziliśmy kilka mniejszych zmian i dodatków, tak aby praca ta pozostała najbardziej rozległą i przydatną na ten temat. Na początku książki poprawiono błąd zespołu wydawniczego polegający na zamianie łacińskiego imienia Konstantyna (Constantinus) z imieniem jego ojca (Constantius) na górze strony z genealogią; a na końcu pracy dodano do bibliografii ostatnio wydane pozycje o Konstantynie, które zbiegły się z wydaniem w twardej oprawie lub zostały opublikowane po nim.

Jestem wdzięczny tysiącom uczonych i studentów, którzy przeczytali i życzliwie komentowali wiedzę zawartą we wcześniejszych wydaniach tej książki, jej organizację, sposób prezentacji i przejrzystość; a zwłaszcza doceniam uprzejme słowa i liczne jej cytowanie w ostatnich pracach przez innych piszących o Konstantynie – spośród nich pragnę szczególnie wspomnieć Pastora Petera J. Leitharta z Idaho, dr. Davida L. Dungana z Tennessee i dr. Raymonda Van Dama z Michigan w Ameryce oraz dr. Paula Stephensona z Anglii, dr. Timothy’ego Barnesa ze Szkocji i dr. Klausa Girardeta z Niemiec w Europie.

Znów dziękuję zaprzyjaźnionym ze mną od dawna kolegom i koleżankom: dr. Nicholasowi Millerowi z Wydziału Historii i Johnowi Kelly’emu oraz Carrie Quinney z serwisu fotograficznego Stanowego Uniwersytetu w Boise za ich pomoc i wsparcie, gdy uczyłem w Boise przez ostatnich trzydzieści lat historii starożytnej i średniowiecznej; i moim nowym kolegom dr. Benowi Mutschlerowi i dr. Gary’emu Ferngrenowi z Wydziału Historii i Filozofii Stanowego Uniwersytetu w Oregonie za przyjęcie mnie, abym nauczał w nadchodzących latach w Corvallis historii rzymskiej i bizantyjskiej jako profesor wizytujący. Cieszę się także z trwającego wsparcia Matthew Gibbonsa, starszego wydawcy w dziale Classical Studies w wydawnictwie Routledge/Taylor & Francis w Brytanii.

(2012) Charles Matson Odahl

Nad oceanem w Oregonie

SPIS ILUSTRACJI

Wszystkie ilustracje w tej książce pochodzą ze slajdów, odbitek i negatywów, ukazujących konstantyńskie miejsca, monumenty, statuy, malowidła, mozaiki, rytownictwo, mapy, monety i kamee z kolekcji autora. John Kelly i Carrie Quinney z Simplot-Micron Instructional Technology Center w Boise w Idaho wykonali wydruki do tej książki, by dopełnić opisy autora1.

Rozdział I

(1) Marmurowa rzeźba Konstantyna jako Augusta z IV w. znajdująca się w narteksie bazyliki św. Jana na Lateranie, Rzym (fot. autora), s. 26.

Rozdział II

(2) Malowidło ścienne przedstawiające Chrystusa jako „Dobrego Pasterza” w katakumbach św. Domitylli, Rzym (fot. autora), s. 63.

(3) Bizantyjski iluminowany rękopis przedstawiający męczeństwo św. Ignacego Antiocheńskiego z Menologionu Bazylego II, Ms. Greco 1613, fol. 258 (dzięki uprzejmości Biblioteca Apostolica Vaticana), s. 66.

(4) Mury Aureliana i Porta San Sebastiano, Rzym (fot. autora), s. 71.

(5) Moneta Antoninanus z Aurelianem i Sol (kolekcja Odahla), s. 71.

Rozdział III

(6) Marmurowa rzeźba przedstawiająca głowę Dioklecjana z Muzeum Archeologicznego w Stambule (fot. autora), s. 79.

(7) Antoninianus przedstawiający Maksymiana oraz Jowisza i Herkulesa (kolekcja Odahla), s. 79.

(8) Follis Galeriusza i „Geniusz ludu rzymskiego” (kolekcja Odahla), s. 83.

(9) Follis Konstancjusza i „Geniusz ludu rzymskiego” (kolekcja Odahla), s. 83.

(10) Porfirowa rzeźba Pierwszej Tetrarchii z San Marco w Wenecji (fot. autora), s. 86.

(11) Widok na północno-zachodni kraniec Forum Rzymskiego (fot. autora), s. 101.

(12) Płyta z płaskorzeźbą z podstawy kolumny Konstancjusza na Decennalia na Forum Rzymskim (fot. autora), s. 101.

Rozdział IV: (13) Widok z lotu ptaka na katedrę w Yorku (fot. autora), s. 123.

(14) Kolumna z głównej kwatery wojskowej w Yorku (fot. autora), s. 125.

(15) „Wielokątna Wieża” w Yorku (fot. autora), s. 127.

(16) Marmurowa rzeźba przedstawiająca głowę Konstantyna w Muzeum Yorkshire (fot. autora), s. 127.

(17) Widok z góry na Trewir z drugiego brzegu Mozeli (fot. autora), s. 128.

(18) Amfiteatr na wzgórzu na wschód od Trewiru (fot. autora), s. 129.

(19) Widok z zewnątrz na aulę palatinę w Trewirze (fot. autora), s. 129.

(20) Wnętrze sali audiencyjnej pałacu w Trewirze (fot. autora), s. 130.

Rozdział V

(21) Brązowa moneta z Maksencjuszem i Romą (kolekcja Odahla), s. 151.

(22) Brązowa moneta z Konstantynem i Sol (kolekcja Odahla), s. 151.

(23) Porta Palatina Turynu (fot. autora), s. 153.

(24) Widok na Weronę i Adygę ze wzgórza nad rzymskim teatrem (fot. autora), s. 155.

(25) Rewers brązowej monety Konstancjusza z Labarum z Chrystogramem i inskrypcją HOC SIGNO VICTOR ERIS (kolekcja Odahla), s. 160.

(26) Rewers brązowej monety Aelii Flaccilli – żony Teodozjusza Wielkiego – z aniołem znaczącym Chrystogram na tarczy (kolekcja Odahla), s. 161.

(27) Tybr i Most Mulwijski na północ od Rzymu (fot. autora), s. 163.

(28) Widok z góry na Koloseum, Łuk Konstantyna, Palatyn i Forum w Rzymie (fot. autora), s. 165.

(29) Brązowa moneta wydana z okazji zwycięstwa Konstantyna nad Maksencjuszem z orłem i sztandarami wojennymi na rewersie (kolekcja Odahla), s. 165.

(30) Pozostałości Basilici Novy na Forum Rzymskim (fot. autora), s. 166.

(31) Głowa i inne części ogromnej marmurowej statuy Konstantyna z Basilici Novy w atrium Palazzo dei Conservatori w Rzymie (fot. autora), s. 167.

Rozdział VI

(32) Widok z góry na obszar cesarskiego pałacu w środku Trewiru z drugiego brzegu Mozeli (for. autora), s. 184.

(33) Kamea Ada z rodziną Konstantyna (dzięki uprzejmości Stadtbibliothek w Trewirze), s. 184.

(34) Widok z góry na Arles nad Rodanem (fot. autora), s. 194.

(35) Absydalny kraniec konstantyńskich thermae w Arles (fot. autora), s. 194.

(36) Południowa strona Łuku Konstantyna w Rzymie (fot. autora), s. 207.

(37) Wschodni kraniec Łuku Konstantyna z tondem ukazującym Sol (fot. autora), s. 207.

(38) Mozaika z „solarnym Chrystusem” na suficie Grobu Juliusza w nekropolii pod San Pietro na Watykanie, Rzym (fot. autora), s. 208.

(39) Srebrny medalion z Ticinum wydany na Decennalia Konstantyna z plakietką z Chrystogramem i kulistym berłem z krzyżem na awersie (dzięki uprzejmości Staatliche Münzsammlung w Monachium), s. 208.

(40) Widok na wschodnią fasadę San Giovanni in Laterano w Rzymie (fot. autora), s. 213.

(41) Wnętrze San Giovanni (fot. autora), s. 213.

(42) Izometryczna rekonstrukcja dawnej Bazyliki Laterańskiej (rysunek autora za Krautheimerem i Apollonjem Ghettim), s. 214.

(43) Fresk Gagliardiego przedstawiający wnętrze starej Bazyliki Laterańskiej w San Martino ai Monti w Rzymie (fot. autora), s. 215.

(44) Widok na wschodnią fasadę Bazyliki San Pietro in Vaticano w Rzymie (fot. autora), s. 218.

(45) Wnętrze San Pietro (fot. autora), s. 218.

(46) Izometryczna rekonstrukcja dawnej Bazyliki Watykańskiej (rysunek autora za Krautheimerem), s. 219.

(47) Fresk Gagliardiego przedstawiający wnętrze starej Bazyliki Watykańskiej w San Martino ai Monti w Rzymie (fot. autora), s. 219.

(48) Widok na atrium i środkową nawę San Paolo fuori le Mura w Rzymie (fot. autora), s. 221.

(49) Wnętrze San Paolo (fot. autora), s. 221.

(50) Rycina Lafrériego przedstawiająca „Siedem kościołów Rzymu” (dzięki uprzejmości Biblioteca Apostolica Vaticana), s. 224.

Rozdział VII

(51) Odlew brązowej monety ukazującej Konstantyna z monogramem Chrystusa na czubie jego hełmu na awersie i zwycięstwami na rewersie (dzięki uprzejmości British Museum), s. 235.

(52) Brązowa moneta z Licyniuszem i Jowiszem (kolekcja Odahla), s. 237.

(53) Widok na Hebrus w kierunku Hadrianopola (fot. autora), s. 247.

(54) Widok na Stambuł (Konstantynopol) za cieśniną Bosforu i Chryzopolis (fot. autora), s. 249.

(55) Widok na wschodni mur i bastiony rzymskiej/bizantyjskiej Nicei (fot. autora), s. 265.

(56) Widok z zachodniego muru Nicei na miejsce cesarskiego pałacu letniego nad brzegiem Jeziora Nicea (fot. autora), s. 265.

(57) Prawosławna ikona ukazująca Konstantyna i chrześcijańskich biskupów na Soborze Nicejskim (dzięki uprzejmości Muzeum Bizantyjskiego na Zakinthos w Grecji), s. 271.

(58) Brązowa moneta Konstantyna z motywem na rewersie przedstawiającym chrześcijańskie Labarum przebijające Wielkiego Smoka (dzięki uprzejmości British Museum), s. 271.

Rozdział VIII

(59) Odlew Brązowej monety wydana przez Kryspusa w Trewirze ukazującej cezara jako trzymającego tarczę z Chrystogramem (dzięki uprzejmości Hunterian Museum w Glasgow w Szkocji), s. 278.

(60) Brązowa moneta dla Fausty ukazująca ją trzymającą dwóch cezarów: Konstantyna II i Konstancjusza II na rewersie (kolekcja Odahla), s. 278.

(61) Rewers srebrnego medalionu z Vicennaliów Konstantyna ukazujący cesarza trzymającego labarum (dzięki uprzejmości © Dumbarton Oaks, Kolekcja Bizantyjska Waszyngton, D.C.), s. 281.

(62) Rysunek Apollonja Ghettiego ukazujący konstantyński Grób św. Piotra (dzięki uprzejmości profesora Apollonja Ghettiego), s. 283.

(63) Brązowa moneta wydana dla Heleny przedstawiająca ją z rewersem ukazującym „Bezpieczeństwo Państwa” (kolekcja Odahla), s. 285.

(64) Widok z góry na stare miasto Jerozolimy w kierunku północnego-wschodu (dzięki uprzejmości Israel Antiquities Authority), s. 286.

(65) Widok na kościół Grobu Świętego w Jerozolimie od południowej strony (fot. autora), s. 287.

(66) Wejście do kaplicy Grobu Świętego dookoła Grobu Chrystusa (fot. autora), s. 287.

(67) Widok z góry na kościół Narodzenia Pańskiego w Betlejem (fot. autora), s. 291.

(68) Wnętrze kościoła Narodzenia (fot. autora), s. 291.

(69) Mozaika ukazująca Chrystusa i konstantyńskie kościoły w Ziemi Świętej w Santa Pudenziana w Rzymie (fot. autora), s. 293.

(70) Mozaika z Madaby w Jordanie ukazująca mapę chrześcijańskiej Jerozolimy (fot. autora), s. 294.

Rozdział IX

(71) Widok ponad Hipodromem i obszarem pałacu do Hagii Sophii w Stambule (fot. autora), s. 313.

(72) Mozaika przedstawiająca polowanie z Wielkiego Pałacu w Konstantynopolu – obecnie w Muzeum Mozaiki w Stambule (fot. autora), s. 314.

(73) Widok na Hipodrom w kierunku północy, Stambuł (fot. autora), s. 317.

(74) Kamienna podpora na południowym krańcu Hipodromu w Stambule (fot. autora), s. 317.

(75) Widok na zachodnią fasadę i kopułę Hagii Sophii z dachu Hotelu And, Stambuł (fot. autora), s. 318.

(76) Wnętrze Hagii Sophii Justyniana widziane z górnej galerii (fot. autora), s. 318.

(77) Hipotetyczny plan oryginalnej konstantyńskiej Hagii Sophii (rysunek za Krautheimerem), s. 319.

(78) Pozostałości zachodniego wejścia do konstantyńsko-teodozjańskiej Hagii Sophii (fot. autora), s. 319.

(79) Widok na Hagię Eirene z kopuły Hagii Sophii (fot. autora), s. 320.

(80) Wnętrze Hagii Eirene (fot. autora), s. 320.

(81) Widok z góry na Złoty Róg i Stary Konstantynopol z wieży Galaty (fot. autora), s. 321.

(82) Kolumna Konstantyna w Stambule (fot. autora), s. 321.

(83) Brązowa moneta na dedicatio Konstantynopola (kolekcja Odahla), s. 322.

(84) Mapa bizantyjskiego Konstantynopola pochodząca z XV w. zamieszczona w Liber Insularum Archipelagi Buondelmontego (dzięki uprzejmości Bibliothèque Nationale de France), s. 323.

Rozdział X

(85) Złoty medalion przedstawiający Konstantyna w „pozie modlitwewnej” z rewersem na cześć VIRTUS cesarza (dzięki uprzejmości © Dumbarton Oaks, Kolekcja Bizantyjska, Waszyngton, D.C.), s. 327.

(86) Brązowa moneta ukazująca na rewersie Konstantyna z chrześcijańskim sztandarem wojennym (kolekcja Odahla), s. 331.

(87) Złoty solidus ukazujący Konstantyna w „pozie modlitewnej” z rewersem na cześć VICTORIA cesarza (dzięki uprzejmości British Museum), s. 339.

(88) Bilon Konstancjusza II z inskrypcją na rewersie na cześć „Przywrócenia Szczęśliwych Czasów” (kolekcja Odahla), s. 350.

(89) Widok z góry na miejsce Wielkiego Pałacu (obecnie Błękitny Meczet) w Konstantynopolu (fot. autora), s. 350.

Rozdział XI

(90) Bizantyjski iluminowany rękopis z XII w. ukazujący Hagioi Apostoloi w Konstantynopolu, Ms Greco 1162, fol. 2v (dzięki uprzejmości Biblioteca Apostolica Vaticana), s. 358.

(91) Widok z góry na Fatih Camii zbudowany w miejscu kościoła świętych Apostołów (fot. autora), s. 359.

(92) Brązowa moneta z consecratio wydana na śmierć Konstantyna (kolekcja Odahla), s. 363.

Rozdział XII

(93) Pochodząca z X w. średniobizantyjska mozaika w Westybulu Wojowników w Hagii Sophii ukazująca Konstantyna i Justyniana po obu stronach Dziewicy i Dzieciątka Jezus, Stambuł (fot. autora), s. 371.

(94) Fresk z XIII w. Donacja Konstantyna w kaplicy św. Sylwestra w Rzymie (fot. autora), s. 373.

(93) Rzeźba Berniniego Wizja Konstantyna ukazująca cesarza konno, znajdująca się na Scala Regia przy prawym krańcu narteksu San Pietro in Vaticano, Rzym (fot. autora), s. 378.

SPIS MAP

Autor narysował do tej pracy szkice map, a obsługa techniczna Routledge w Brytanii stworzyła końcowe wersje zawarte w książce.

Rozdział II:

Mapa 1: Cesarstwo Rzymskie i jego wrogowie w połowie III w.

Rozdział III:

Mapa 2: Cesarstwo Dioklecjana w czasach Tetrarchii (ok. 299 r.)

Rozdział V:

Mapa 3: Italska kampania w 312 r.

Rozdział VI:

Mapa 4: Chrześcijańskie bazyliki w konstantyńskim Rzymie

Rozdział VII:

Mapa 5: Wschodnia kampania w 324 r.

Rozdział IX:

Mapa 6: Chrześcijański Konstantynopol jako Nowy Rzym

Rozdział X:

Mapa 7: Konstantyński plan sukcesji (ok. 335-337)

Rozdział XI:

Mapa 8: Chrześcijańskie Cesarstwo Rzymskie pod koniec IV w.

GENEALOGIA(DYNASTIA KONSTANTYŃSKA)

Constantius I (cezar w Pierwszej Tetrarchii i august w Drugiej Tetrarchii) miał dwie żony: Helenę, matkę Konstantyna Wielkiego, ich jedynego dziecka, i Teodorę, matkę trzech przyrodnich braci i trzech przyrodnich sióstr Konstantyna; Constantinus I Wielki (na początku cezar, a później august w Drugiej i Trzeciej Tetrarchii) także miał dwie żony: Minerwinę, matkę jego najstarszego syna Kryspusa, i Faustę, matkę jego trzech synów i dwóch córek. Konstantyn w swych dynastycznych planach dotyczących sukcesji uwzględnił wszystkie swoje dzieci i niektórych spośród jego przyrodnich braci i sióstr.

CHRONOLOGIA(CZASY KONSTANTYŃSKIE)

235-285 po Chr. kryzys Cesarstwa Rzymskiego i narodziny rodziców Konstantyna – Konstancjusza i Heleny (ok. 245-248)

268-285 objęcie władzy przez iliryjskich żołnierzy-cesarzy – Klaudiusza Gockiego, Aureliana i Dioklecjana

273 narodziny Konstantyna w Niszu (27 lutego)

285-293 Dioklecjan i Maksymian współaugustami; plany wprowadzenia Pierwszej Tetrarchii

293-305 Pierwsza Tetrarchia z Dioklecjanem i Galeriuszem jako augustem i cezarem na Wschodzie i Maksymia- nem i Konstancjuszem jako augustem i cezarem na Zachodzie; Konstantyn służy jako trybun pod tymi pierwszymi

303-305 początek dziesięcioletniego Wielkiego Prześladowa- nia chrześcijan

305-306 Druga Tetrarchia z Konstancjuszem i Galeriuszem jako współaugustami

306 Konstantyn ogłoszony imperatorem w Yorku w Brytanii (25 lipca)

306-311 Konstantyn cesarzem Galów podczas rozpadu Drugiej Tetrarchii

312 kampania italska i nawrócenie Konstantyna na chrze- ścijaństwo – klęska Maksencjusza w bitwie przy mo- ście Mulwijskim (28 października)

313-314 Porozumienie Mediolańskie kończy Wielkie Prześla- dowanie chrześcijan, a synod w Arles zajmuje się sprawą schizmy donatystów

315 Decennalia w Rzymie oraz Łuk Konstantyna i budowa chrześcijańskich bazylik (San Giovanni, San Pietro i San Paolo)

316-323 Konstantyn augustem-seniorem na obszarze nad Du- najem i religijna „zimna wojna” z Licyniuszem

324 wschodnia kampania i zwycięstwo chrześcijaństwa – pokonanie Licyniusza pod Chryzopolis

(18 września)

325 Edykt o religii wyróżnia chrześcijaństwo i Sobór

w Nicei zajmuje się kontrowersją ariańską

326 koniec Vicennaliów w Italii i tragedia dynastyczna wraz ze śmiercią Kryspusa i Fausty

326-327 pielgrzymka Heleny do Palestyny i budowa bazylik w Ziemi Świętej (Grobu Świętego, Narodzenia

Pańskiego i Eleona)

327-330 ostatnia podróż na Zachód i kampanie nad Renem

i Dunajem

330 poświęcenie Konstantynopola (11 maja) i budowa

w nowej stolicy chrześcijańskich bazylik (Hagia

Sophia, Hagia Eirene i Hagioi Apostoloi)

330-336 końcowe kampanie wzdłuż Dunaju i interwencje

w dyskusje chrześcijańskie wraz z Tricennaliami

w nowej stolicy

337 śmierć Konstantyna w pobliżu Nikomedii (22 maja)

i pogrzeb w kościele świętych Apostołów

w Konstantynopolu

337-363 cesarskie panowanie synów i bratanków Konstantyna

364-378 cesarze walentyniańscy i najazdy gockie

na Wschodzie

379-395 po Chr. panowanie Teodozjusza Wielkiego, Sobór

w Konstantynopolu i ostateczny zakaz pogaństwa

Il. 1 Marmurowa rzeźba Konstantyna jako Augusta z IV w., ukazująca silnego iliryjskiego żołnierza-cesarza jako obrońcę i patrona Cesarstwa Rzymskiego (pierwotnie w termach Konstantyna na Kwirynale, teraz w narteksie bazyliki św. Jana na Lateranie w Rzymie, ok. 315 r.).

ROZDZIAŁ ITEMAT I STAROŻYTNE ŹRÓDŁA

Świętą służbę tych rąk

zawdzięczam czystej i szczerej wierze w Boga.

Konstantyn, Oratio ad Coetum Sanctorum 26

Gdy w 312 r. po Chr. cesarz Konstantyn Wielki maszerował z Galii do Italii podczas kampanii, mającej na celu wyrwanie Rzymu spod panowania cesarskiego uzurpatora, poczuł, że potrzebuje boskiej pomocy przeciw znacznym siłom zbrojnym i licznym religijnym rytuałom stosowanym przez wroga. Pamiętając, że poprzednie pokolenie cesarzy, którzy wyznawali tradycyjne pogańskie kulty i prześladowali Kościół chrześcijański, spotkał nieszczęśliwy koniec, wezwał Deus Summus, Najwyższego Boga wszechświata, w modlitwie o pomoc i siłę na czas jego próby. Wierząc, że otrzymał odpowiedź na to błaganie w postaci objawień od Boga chrześcijan, postanowił zastosować caelestia signa, niebiańskie znaki Chrystusa, jako magiczny emblemat dla swych oddziałów. Kulminacyjne zwycięstwo cesarza w bitwie przy moście Mulwijskim 28 października 312 r. przekonało go, że dokonał właściwego wyboru boskiego patrona i że powinien ukierunkować swe religijne przywiązanie ku temu Bóstwu w przyszłości.

Konstantyn doszedł do władzy jako syn i dziedzic iliryjskiego żołnierskiego cesarza Konstancjusza, który służył w Tetrarchii Dioklecjana (293-305). Czterech cesarzy Pierwszej Tetrarchii wyrwało rzymski świat z chaosu politycznych konwulsji, inwazji zewnętrznych, zastoju gospodarczego i braku kulturalnej jedności, co niemal je zniszczyło w połowie III w. Konstantyn jako młody człowiek służył pod dowództwem kolegów swego ojca i mógł przejąć wiele reform, które ustanowili. Czuł jednak, że zbłądzili, prześladując w Cesarstwie chrześcijan; dlatego po przejęciu władzy w 306 r. wprowadził dla nich na rządzonych przez siebie terenach wolność religijną. W Drugiej Tetrarchii odszedł od polityki religijnej innych cesarzy i stopniowo przechodził w swym własnym ukierunkowaniu religijnym od pogańskiego politeizmu, przez solarny synkretyzm, do chrześcijańskiego monoteizmu. Po doświadczeniu nawrócenia w 312 r. stał się oddanym chrześcijaninem i pozwolił, aby jego religijne przekonania wpłynęły na cesarską politykę. Dopuścił do swego kręgu dworskiego chrześcijański kler, pogrążył się w lekturze chrześcijańskiej literatury i zaangażował się w chrześcijańskie dysputy. Używał swej władzy ustawodawczej, aby dać Kościołowi Katolickiemu uprzywilejowaną pozycję w rzymskim prawie, poświęcał materialne zasoby, aby budować w rzymskich miastach chrześcijańskie bazyliki i wykorzystywał cesarską propagandę, aby rozprzestrzeniać wiarę chrześcijańską w rzymskim społeczeństwie. Jego zwycięstwo w walce o polityczną dominację wzmocniło triumf chrześcijaństwa w ubieganiu się o religijną przewagę w rzymskim świecie. W ten sposób dzięki długiemu panowaniu Konstantyna (306-337) Kościół chrześcijański przekształcił się z prześladowanego kultu, wyznawanego przez mniejszość, w uznaną religię większości, a pogańskie państwo klasycznej starożytności zmieniło się w chrześcijańskie cesarstwo epoki bizantyjskiej. Życie, czasy, religijne wierzenia i cesarska polityka pierwszego chrześcijańskiego cesarza są głównym tematem tych badań.

Ponieważ Konstantyn był hojnym mecenasem zarówno dla twórczości literackiej jak i artystycznej, naturalne jest, że znaczna część napisanych prac i materialnych pozostałości przetrwała od czasów antyku dzięki ocenie jego cesarskiego panowania i imperialnej polityki. Wielu czytelników może nie znać tych źródeł, dlatego pożyteczne będzie, aby na początku przedstawić większość tekstów literackich i materialnych pozostałości, na których oparte są te badania.

STAROŻYTNE ŹRÓDŁA LITERACKIE

Zachowały się różnego rodzaju starożytne teksty, lecz w większości przetrwały po grecku lub po łacinie, językach powszechnych w późnym rzymskim świecie1. Dysponujemy dwiema biograficznymi pracami z IV w. o karierze Konstantyna – jedną po grecku, napisaną z kościelnej perspektywy i drugą po łacinie, napisaną z perspektywy świeckiej. Pierwsza, ważniejsza, jest zwykle nazywana Vita Constantini, lecz bardziej odpowiednie jest tłumaczenie jej greckiego tytułu jako Żywot błogosławionego cesarza Konstantyna (napisany w latach ok. 336-339). Został on napisany przez Euzebiusza z Cezarei, chrześcijańskiego teologa i historyka Kościoła, który był metropolitalnym biskupem Palestyny przez większość panowania Konstantyna2. Był on świadkiem cierpień chrześcijan podczas „Wielkiego Prześladowania” za pogańskich cesarzy i doświadczył poparcia dla Kościoła po nawróceniu Konstantyna. Jak większość chrześcijan w tej epoce, wolał tego cesarza. Poznał go na soborze w Nicei w 325 r., tam usłyszał osobiste wyznanie władcy o jego doświadczeniu nawrócenia i wspomagał jego wysiłki, by wprowadzić w Kościele jedność w sprawie Wyznania Wiary i sprawowania Wielkanocy. Spotkał się z cesarzem i korespondował z nim przy kilku okazjach w trakcie ostatnich dwunastu lat jego panowania, mógł pomóc w poprowadzeniu matki cesarza, Heleny, w czasie jej pielgrzymki do Ziemi Świętej, otrzymał cesarskie zlecenie, aby nadzorować wykonanie pięknych egzemplarzy Biblii dla kościołów w nowej wschodniej stolicy cesarza i wygłosił mowę pochwalną w Konstantynopolu na święto z okazji trzydziestolecia panowania Konstantyna w 336 r. Przeżył Konstantyna o dwa lata, w czasie których napisał cztery księgi o życiu pierwszego chrześcijańskiego cesarza. Nie jest to pełna biografia ani w starożytnym, ani we współczesnym sensie, lecz połączenie dwóch starożytnych gatunków literackich. Wydaje się, że zaczął ją jako pochwalną mowę pogrzebową, sławiąc osobiste zalety i cesarskie osiągnięcia zmarłego władcy; zdecydował się jednak poszerzyć dzieło, by powstała „dokumentalna historia o naturze hagiograficznej”, koncentrująca się na życiu i polityce religijnej cesarza3. Euzebiusz dostarczył najbardziej szczegółowej relacji o nawróceniu Konstantyna i streścił jego późniejsze wsparcie dla zachodniego Kościoła na początkowych stronach dzieła. Następnie opisał jego zwycięstwo nad ostatnim pogańskim cesarzem na Wschodzie i publiczny patronat nad wschodnim Kościołem w środkowej części pracy. W toku opowieści zrelacjonował wysiłki cesarza, aby załagodzić hierarchiczne i doktrynalne dysputy pomiędzy przywódcami Kościoła i ukazał liczne przykłady osobistej pobożności Konstantyna oraz jego patronat nad chrześcijaństwem kosztem pogaństwa w dalszych częściach tekstu. Podobnie jak w swej wcześniejszej pracy o historii Kościoła, Euzebiusz zawarł w Vita wiele użytecznych dokumentów obejmujących cesarskie listy, edykty i prawa4. Potraktował jednak pobieżnie kwestie militarne i polityczne, pomijając informacje, które mogłyby zaszkodzić reputacji jego podmiotu. Jednak pamiętając o jego ograniczeniach i o stwierdzeniu autora, że przedmiot i cel podjętego przeze mnie zadania podpowiadają, że mam mówić i pisać tylko o tych okolicznościach jego życia, które dotyczą działalności religijnej5,jest to najbardziej użyteczne źródło dla badań nad Konstantynem i chrześcijaństwem6.

Inna biograficzna praca o Konstantynie jest dużo krótsza i ma całkowicie inny charakter. Została napisana po łacinie i nosi tytuł Origo Constantini Imperatoris – Pochodzenie cesarza Konstantyna (ok. 340-390). Imię autora nie jest znane, a data powstania nie jest pewna7. Niemal zupełnie koncentruje się ona na politycznej i militarnej karierze Konstantyna z kilkoma zaledwie odniesieniami do spraw kulturalnych. Bardzo przypomina zatem historyczne epitomy, popularne w Późnym Antyku; omawia jednak tylko życie Konstantyna i oferuje liczniejsze szczegóły i większą dokładność niż poprzedni utwór. Praca przedstawia rodowód Konstantyna, precyzuje miejsce jego urodzenia i dostarcza interesujących informacji o jego służbie za Dioklecjana jako augusta i Galeriusza jako cezara na Wschodzie, podczas gdy jego ojciec Konstancjusz służył jako cezar Maksymiana jako augusta na Zachodzie. Relacjonuje dojście Konstantyna do władzy w Brytanii i Galii, i jego zwycięstwo nad Maksencjuszem w Italii w burzliwych czasach Drugiej Tetrarchii; następnie opisuje szczegółowo polityczne i militarne zmagania Konstantyna z Licyniuszem o władzę na Wschodzie. Kończy się wzmianką o nawróceniu cesarza na chrześcijaństwo, budowie Konstantynopola, końcowej kampanii i planach w sprawie sukcesji. Gdzieniegdzie dzieło zawiera krytyczne komentarze o cesarzach dopuszczających się prześladowań, lecz zachowuje na wskroś pozytywny stosunek do Konstantyna. Fakt, że w tekście pojawia się stwierdzenie, iż wszyscy cesarze od Konstantyna do dnia dzisiejszego, z wyjątkiem Juliana, są chrześcijanami, każe postulować części uczonych IV w. jako datę jego powstania8. Praca zawiera jednak dokładniejsze informacje o politycznej i militarnej karierze Konstantyna niż późne łacińskie epitomy i są w niej fragmenty pojawiające się w Siedmiu księgach o historii przeciwko poganom Orozjusza (ok. 417 r.). Skłania to innych uczonych do stwierdzenia, że tekst został napisany pierwotnie krótko po śmierci Konstantyna w połowie IV w. przez pogańskiego autora, a później chrześcijański redaktor w V w. dodał kilka chrześcijańskich ustępów z Orozjusza9. Ten drugi pogląd jest możliwy, lecz stwarza pewne trudności. Jeśli pogański autor napisał pracę krótko po śmierci Konstantyna, byłby świadomy antypogańskiego ustawodawstwa cesarza, niszczenia świątyń pogańskich i wyroku śmierci na pogańskiego filozofa Sopatera w ciągu ostatnich kilku lat jego panowania. Prawdopodobnie nie pisałby tak pozytywnym tonem o cesarzu. Przypuszczalnie „chrześcijańskie” interpolacje z Orozjusza zawierają także pewien materiał wyłącznie świecki, np. wojny Konstantyna z Gotami i bunt Kalocerusa na Cyprze. Wreszcie Orozjusz skomponował swe dzieło bardzo szybko na prośbę św. Augustyna w drugiej dekadzie następnego wieku i czerpał obficie z wcześniejszych rzymskich pisarzy – jest to fikcyjna praca polegająca na „posklejaniu” wcześniejszej literatury. Dlatego raczej prawdopodobne jest, że to Orozjusz korzystał z Origo niż na odwrót. Autor mógł być świeckim chrześcijaninem, który urodził się i dorastał w późnych latach panowania Konstantyna, służył w wojsku lub robił cywilną karierą pod panowaniem synów Konstantyna w połowie IV w. i następnie na emeryturze, dekadę lub dwie później, stworzył rozprawę w gatunku łacińskiej epitomy, które były tak popularne pod koniec IV w. (ok. 380 r.). Gdy autor jest człowiekiem, który spędził życie na robieniu kariery świeckiej, przykłada większą wagę do spraw politycznych i militarnych niż do religijnych i kulturalnych, które interesowały duchownego, jak Euzebiusza. Dodatkowo jako chrześcijanin służący wiernie dynastii konstantyńskiej mógłby być zmartwiony z powodu negatywnych opisów Konstantyna, które zaczęły się w trakcie i po pogańskiej reakcji Juliana przeciwko pierwszemu chrześcijańskiemu cesarzowi. Origo więc mogło być reakcją chrześcijańskiego świeckiego na pogańskie łacińskie epitomy z końca IV w.

Niezależnie od religijnego nastawienia autora i późnej daty powstania pracy, wszyscy uczeni uznają jej wartość jako źródła o panowaniu Konstantyna. Polityczne i militarne sprawy ukazane w Origo Constantini wraz z religijnym i kulturalnym materiałem zawartym w Vita Constantini oferują uczonym lepszą możliwość uzyskania zrównoważonego portretu panowania i polityki chrześcijańskiego cesarza.

Z IV i V w. przetrwało także kilka źródeł narracyjnych, niektóre pisane z chrześcijańskiej lub kościelnej perspektywy, inne z pogańskiej lub świeckiej. Euzebiusz z Cezarei był pionierem tej formy – gatunku historii kościelnej. Cezarea była nie tylko stolicą rzymskiej prowincji Palestyny, lecz także znanym ośrodkiem nauki chrześcijańskiej. W połowie III w. przebywał w tym miejscu teolog spekulacyjny Orygenes, a pod koniec III w. chrześcijański nauczyciel Pamfil zgromadził tam we wspaniałej bibliotece tysiące tekstów. Euzebiusz jako dorastający prezbiter i uczeń Pamfila został w tym czasie postawiony na straży biblioteki i zaczerpnął z jej źródeł, gdy tworzył Historia Ecclesiastica – Historię kościelną napisaną po greckuw siedmiu księgach, która śledzi powstanie i rozwój chrześcijaństwa w rzymskim świecie od I do III w. (ok. 300 r.). Euzebiusz po przetrwaniu długiego na dekadę „Wielkiego Prześladowania” i po wybraniu go na biskupa Cezarei w 313 r. rozszerzył swą historię o ósmą księgę o prześladowaniach za Dioklecjana i Galeriusza, dziewiątą o prześladowaniach za Maksymina i o nawróceniu Konstantyna (313 r.) i dziesiątą o patronacie Konstantyna nad Kościołem na Zachodzie (315 r.) – do której później dodał epilog o marszu cesarza do zwycięstwa nad Licyniuszem na Wschodzie (325 r.). Te ostatnie trzy księgi są ważne dla tej pracy, ponieważ dostarczają cennych informacji o tle burzliwego okresu, gdy Konstantyn dochodził do władzy i zawierają autentyczne cesarskie dokumenty z wczesnych lat, gdy wspierał on Kościół10.

Chociaż Rufin z Akwilei przełożył historię Euzebiusza na łacinę pod koniec IV w., dopiero późniejsi greccy kontynuatorzy z V w. przedstawili informacje bardziej użyteczne dla badań nad pierwszym chrześcijańskim cesarzem. Sto lat po śmierci Konstantyna Wschód od dawna był oficjalnie chrześcijański i doświadczał kulturalnego renesansu w Konstantynopolu pod władzą Teodozjusza II (408-450). Uniwersytet powstał tam w 425 r., a prawnicy opracowywali kodeks praw chrześcijańskich cesarzy od Konstantyna, który wszedł w życie w 439 r. W tych warunkach kilku chrześcijańskich autorów skomponowało kontynuacje Historia Ecclesiastica Euzebiusza. Sokrates Scholastyk, chrześcijański prawnik i rodowity mieszkaniec Konstantynopola, napisał Historię kościelną obejmującą okres od nawrócenia Konstantyna do 439 r. (ok. 443 r.). Pierwsza księga była poświęcona panowaniu Konstantyna. Sozomen, inny chrześcijański prawnik i literatus (uczony), który przybył do Konstantynopola z Palestyny, napisał Historię kościelną zaczynającą się również od nawrócenia Konstantyna, lecz doprowadził opowieść do 425 r. (ok. 445 r.). Pierwsze dwie księgi dotyczą Konstantyna. Obydwaj zapożyczyli i streścili materiał zawarty w Vita Constantini Euzebiusza w kwestiach dotyczących chrześcijańskiego cesarza. Jednakże, o ile Euzebiusz był głęboko zaangażowany w debaty teologiczne i w politykę w sprawie kontrowersji ariańskiej, był wymijający lub dwuznaczny co do pewnych epizodów, w których sam brał udział. Sokrates i Sozomen, oddaleni od tych spraw, nie mieli nic do ukrycia i zawarli w swych pracach dokumenty i informacje, które zapełniają lukę pozostawioną przez Euzebiusza. Jako mieszkańcy Konstantynopola dostarczyli także szczegółów o założeniu miasta, które nie interesowały Euzebiusza. Niestety pewna ilość legend o Konstantynie i jego matce Helenie powstała wiek po ich śmierci i część tego wątpliwego materiału przeniknęła do późniejszych historii. Teodoret, biskup Cyru w Syrii w połowie V w., również napisał Historię kościelną o okresie panowania Konstantyna do 428 r. (ok. 448 r.). Jako teolog zaangażowany w debaty chrystologiczne jego własnych czasów najbardziej interesował się tymi z poprzedniego wieku i koncentrował się niemal wyłącznie na herezji ariańskiej i kościelnych wysiłkach panowania Konstantyna w pierwszej księdze swego dzieła. Jak współcześni mu Sokrates i Sozomen zawarł w swej pracy cenne informacje11.

Wszyscy wyżej wspomniani historycy Kościoła byli ortodoksyjni i pisali z punktu widzenia zwycięskiej strony teologicznej. Jednakże w późniejszej bizantyjskiej epitomie przetrwała Historia Ecclesiastica pisana z perspektywy przegrywającego odłamu ariańskiego. Filostorgiusz, współczesny Sokratesowi i Sozomenowi, został wychowany przez ariańskich rodziców w Kapadocji i na początku V w. przybył do stolicy. Tam, podobnie jak jego ortodoksyjni rywale, ukończył Historię kościelną obejmującą okres panowania Konstantyna do roku 425 r. (433 r.). Dwie pierwsze księgi były poświęcone panowaniu Konstantyna i zawierały materiał przychylny proariańskim biskupom, którzy zdobyli zaufanie cesarza pod koniec jego panowania. Filostorgiusz miał rozległe zainteresowania i przedstawił także wiele informacji o sprawach świeckich. Jego dzieło nie przetrwało późniejszej bizantyjskiej cenzury, lecz zanim zostało stracone, Focjusz, kościelny uczony z IX w., napisał szczegółowe streszczenie jego zawartości, które przetrwało do dziś12.

W porównaniu do objętości i wagi materiału zawartego w historiach kościelnych niewiele oferują świeckie źródła narracyjne z późnej starożytności. Z wyjątkiem zachowanej części Historii Ammiana Marcellina, obejmujacej lata 353-378, nie przetrwały monumentalne łacińskie dzieła historyczne pisane w tradycji Liwiusza lub Tacyta. Co pozostało, zamiast tego, to kilka krótkich łacińskich prac historycznych, które znane są jako brewiaria lub epitomy. Były one zwykle pisane przez pogan i dostarczały krótkich streszczeń rzymskiej historii militarnej i politycznej. Pochodzący z północnej Afryki Aureliusz Wiktor, który pełnił w połowie IV w. służbę jako pogański urzędnik cywilny (namiestnik prowincji Pannonia Secunda za Juliana i prefekt Rzymu za Teodozjusza I), napisał Liber de Caesaribus czyli Księgę o cezarach, która streszcza panowanie i osiągnięcia rzymskich cesarzy w połowie IV w. (ok. 361 r.). Eutropiusz, pogański senator i wysoki urzędnik państwowy w tym samym czasie (sekretarz cesarskiej kancelarii za Walensa i konsul na Wschodzie za Teodozjusza I) napisał Breviarium ab Urbe Condita czyli Krótką historię od założenia Miasta opisującą całe rzymskie dzieje do 364 r. (ok. 369 r.). Ruffus Festus, namiestnik konsularny Syrii i Azji za panowania dynastii walentyniańskiej uzupełnił dzieło poprzedniego utworem Breviarium Festi – Krótka historia Festusa, która relacjonuje zdobycie rzymskich prowincji i politykę zagraniczną od Republiki do późnego Cesarstwa (ok. 370 r.). Wreszcie anonimowy pogański autor napisał Epitome de Caesaribus czyli Epitomę o cezarach, która streszcza pracę Wiktora i rozszerza ją do końca IV w. (ok. 395 r.). Ci autorzy jako poganie woleli kłaść nacisk na świecką rzymską historię i militarną chwałę niż opowiadać o nawróceniu na chrześcijaństwo i o kulturalnej transformacji. Dlatego przeważnie pomijali oni religijny aspekt panowania Konstantyna i mówili o jego kampaniach wojskowych i o polityce świeckiej. Twórcy epitom nie byli w tych kwestiach tak dokładni jak Origo Constantini, lecz osadzili panowanie Konstantyna w kontekście historii Cesarstwa Rzymskiego jako całości i ukazali świecką perspektywę oraz negatywne osądy, których brak w historiach kościelnych13.

Chrześcijańskiej wersji łacińskich historycznych epitom dostarczył Paweł Orozjusz w Historiarum adversum Paganos Libri VII czyli Siedmiu księgach o historii przeciwko poganom (ok. 417 r.). Opowiada on całą historię od Ogrodu Eden do późnego Cesarstwa Rzymskiego, lecz pisze z chrześcijańskiej perspektywy. Jednak w swej relacji z Ery Konstantyńskiej zapożyczył wiele z wcześniejszych źródeł i oferuje niewiele ponad to, co jest w nich dostępne14. Grecka tradycja świeckich historii narracyjnych na wielką skalę jaką praktykował Kasjusz Dion i Deksippos w III w. była kontynuowana przez Eunapiusza z Sardes, zagorzałego poganina, który żył w zachodniej Azji Mniejszej pod koniec IV i na początku V w. Wkraczał on w dorastanie i przechodził tradycyjną pogańską edukację, gdy Julian Apostata próbował przywrócić w Cesarstwie pogaństwo na początku lat 60. IV w., i był dojrzałym człowiekiem i praktykującym sofistą, gdy Teodozjusz I bronił katolicyzmu i zakazał religii pogańskiej w latach 80. Nie akceptował polityki tego drugiego i dał upust złości na chrześcijańskich cesarzy znany z Historii Deksipposa, która obejmuje rzymską historię od późnego III w. do końca IV. Uznaje się, że najpierw napisał jedną wersję (ok. 390 r.), a w jakiś czas później ukazała się druga (ok. 415 r.). Wydaje się, że w obu zawarł negatywną ocenę Konstantyna, relacjonując tragiczny sąd i morderstwo pierwszego syna, Kryspusa, oraz wymuszone samobójstwo jego drugiej żony, Fausty, przedstawiając fałszywą relację o nawróceniu cesarza na chrześcijaństwo i krytykując jego cesarską i religijną politykę. Taki obraz pierwszego chrześcijańskiego cesarza nie przetrwał cenzury chrześcijańskiej w późniejszym Cesarstwie Bizantyjskim i dlatego nie zachowała się pełna historia Eunapiusza. Wciąż istnieje jednak kilka fragmentów, a niektóre części dzieła były znane i używane przez innych autorów z IV i V w. zanim zaginęło. Wydaje się, że łaciński autor Epitome de Caesaribus zapożyczył historię Eunapiusza o tragicznym końcu Kryspusa i Fausty, a Sozomen znał jego fałszywą relację o nawróceniu Konstantyna i poczuł potrzebę, aby obalić ją na kartach swej Historii kościelnej. Największych zapożyczeń dokonał Zosimos, pogański urzędnik cywilny wczesnego Cesarstwa Bizantyjskiego. Napisał Historia Nova czyli Nową historię (ok. 500), która opisuje całe dzieje Cesarstwa rzymskiego w greckiej, świeckiej tradycji, lecz kładzie szczególny nacisk na okres od III do V w. Podobnie jak twórcy łacińskich epitom najbardziej interesował się kwestiami politycznymi i wojskowymi, i na te tematy dostarcza najbardziej użytecznych informacji o panowaniu Konstantyna. W odróżnieniu od historyków Kościoła nie był szczęśliwy z powodu religijnej zmiany w rzymskim świecie i ukazał całkowicie inną perspektywę na politykę Konstantyna przychylną chrześcijaństwu i lekceważącą pogaństwo. Wiele zapożyczył z negatywnego obrazu pierwszego chrześcijańskiego cesarza stworzonego przez Eunapiusza i wydaje się, że nieco dodał do niego w swej ogólnej ocenie Konstantyna15.

Wraz z Vita Constantini Euzebiusza i historiami kościelnymi, poruszającymi kwestie religijne i kulturalne oraz z Origo Constantini i świeckimi historiami, skupiającymi się na sprawach politycznych i militarnych, współcześni uczeni dysponują znaczną ilością starożytnych źródeł pisanych, z których mogą skonstruować narracyjną historię o Erze Konstantyńskiej.

Oprócz tych tradycyjnych historycznych tekstów biograficznych i narracyjnych istnieją szczegółowe prace literackie, które oferują dokładne informacje o konkretnych fazach kariery Konstantyna lub o poszczególnych aspektach jego polityki. Mogą one pomóc wypełnić szkielet uzyskany na podstawie poprzednich materiałów. Są to mowy panegiryczne, traktaty polemiczne i pisma cesarza.

Mowy panegiryczne były pochwalnymi przemówieniami wygłaszanymi zwykle w obecności cesarza podczas uroczystości takich jak wizyta cesarza lub w czasie cesarskiej rocznicy w ważnym mieście. Recytowali je doświadczeni retorzy dzięki przychylności dworu. Wychwalały osobiste zalety i osiągnięcia władcy, ukazując je w pozytywnym świetle. Z IV w. zachował się kodeks XII Panegyrici Latini, Dwunastu łacińskich panegiryków napisanych głównie przez pogańskich mówców z Galii. Cztery z nich były zaprezentowane na cześć cesarzy rządzących tuż przed Konstantynem (289, 291, 297 i 298 r.), a pięć na cześć Konstantyna we wczesnych latach jego panowania (307, 310, 311, 313 i 321 r.). Te pierwsze chwaliły osiągnięcia dioklecjańskiej Pierwszej Tetrarchii – zwłaszcza zachodnich władców: Maksymiana i Konstancjusza w przywracaniu porządku w rzymskim świecie, w którym przez pół wieku panował chaos. Drugie opisały burzliwe czasy Drugiej Tetrarchii Galeriusza i działanie Konstantyna, by dojść do władzy. Dostarczyły szczegółowych informacji o jego wczesnych kampaniach wojskowych i ukazały pogańską perspektywę o jego rozwijających się religijnych wierzeniach, czego nie można znaleźć w innych źródłach16. Szczególnie interesujący jest panegiryk z Trewiru z 313 r. ze względu na szczegóły o italskiej kampanii Konstantyna i na sposób, w jaki pogański autor mówi o nawróceniu cesarza17.

Niestety nie są znane imiona większości pogańskich autorów, którzy pisali panegiryki łacińskie na Zachodzie we wczesnych latach panowania Konstantyna. Inaczej jest z chrześcijańskim autorem greckiej Oratio de Laudibus Constantini (Mowa na cześć Konstantyna), wygłoszonej przed cesarzem w Konstantynopolu w trzydziestą rocznicę jego dojścia do władzy (336 r.). Euzebiusz z Cezarei, sławny wówczas chrześcijański teolog i znany historyk Kościoła, oddał cesarzowi cześć, chwaląc jego wielkie czyny podczas trzeciej dziesięcioletniej rocznicy. Zamiast poruszać tradycyjne tematy i mówić o cesarskich virtutes (zaletach) oraz wojskowej glorii (chwale) Euzebiusz skoncentrował się na chrześcijańskiej pobożności wysławianej postaci. Ten chrześcijański panegiryk ukazał Konstantyna jako narzędzie boskiej zemsty nad pogańskimi prześladowcami, jako przekazującego Słowo Boże ludzkości i ustanowionego przez Boga władcę wznoszącego w rzymskim świecie ziemską imitację państwa niebiańskiego18.

Zachowało się kilka polemicznych traktatów napisanych przez chrześcijańskich autorów z IV w. albo przeciwko poganom będącym poza Kościołem albo przeciw wrogom w Kościele, które dostarczają użytecznego materiału dla tej pracy. Wiodącym przedstawicielem tych pism jest łaciński chrześcijański retor i apologeta Laktancjusz19. Wychowany i wykształcony w rzymskiej północnej Afryce pod koniec III w., przez jakiś czas był profesorem retoryki łacińskiej we wschodniej stolicy Dioklecjana, Nikomedii. Jednak po wybuchu na Wschodzie „Wielkiego prześladowania” stracił pozycję i wreszcie uciekł do zachodnich prowincji, gdzie napisał w siedmiu księgach obronę chrześcijańskiej wiary i etyki przeciwko pogańskim wierzeniom i praktykom zatytułowaną Divinae Institutiones – Podstawy nauki Bożej (ok. 303-313). Konstantyn być może spotkał go, gdy służył jako młody książę na wschodnim dworze i prawdopodobnie po zostaniu cesarzem w zachodnich prowincjach w 306 r. zaoferował mu schronienie. Choć wydaje się, że Laktancjusz na pewien czas powrócił na Wschód, odnotowano, że w podeszłym wieku został wychowawcą pierwszego syna Konstantyna, Kryspusa, na dworze cesarskim w Galii. Prawdopodobnie przez kilka lat po 313 r. mieszkał w Trewirze, gdy miasto to było regularną stolicą cesarską i najczęstszym miejscem pobytu cesarza. Stary retor dodał wylewną dedykację dla Konstantyna do ostatniej księgi swych Podstaw nauki Bożej; nowo nawrócony z pewnością uważnie studiował ten tom, skoro ślady pracy Laktancjusza są widoczne w wielu późniejszych stwierdzeniach cesarza o prawdzie chrześcijaństwa w przeciwieństwie do fałszu pogaństwa.

W ciągu lat spędzonych w Trewirze Laktancjusz napisał także swą sławną Liber de Mortibus Persecutorum czyli Księgę o śmierci prześladowców (ok. 313-315). Jej tematem była boska zemsta wymierzona cesarskim prześladowcom Kościoła chrześcijańskiego. Choć robi on zwięzłą aluzję do żałosnego końca niektórych cesarzy prześladujących chrześcijan we wcześniejszych latach, koncentruje się na nieszczęsnej śmierci władców, którzy doprowadzili do „Wielkiego prześladowania” w jego własnych czasach. Ukazał z negatywnej perspektywy cesarskie reformy Dioklecjana i przedstawił szczegółowe dane o początku i rozwoju dziesięcioletnich prześladowań chrześcijan. Wczesna służba Konstantyna na Wschodzie, jego dojście do władzy na Zachodzie i doświadczenie nawrócenia w Italii były kluczowymi epizodami w narracji. Laktancjusz opisał go jako księcia, którego Bóg wyniósł, aby odwołał bezbożne i krwawe edykty tyranów i przyniósł ludzkości dobrobyt20. Prawdopodobnie cesarz dostarczył do tej pracy historycznych anegdot i sam później zawarł we swych pismach niektóre zagadnienia. Wraz z Panegyrici Latini, De Mortibus Persecutorum oferuje wiele cennego materiału do rekonstrukcji wczesnych lat panowania Konstantyna.

Dwóch chrześcijańskich autorów z połowy IV w. napisało polemiczne prace przeciwko hierarchicznej schizmie donatystów w zachodnim Kościele i teologicznej kontrowersji ariańskiej we wschodnim, które zakłóciły panowanie Konstantyna. Euzebiusz z Cezarei krótko wspomina w pierwszej księdze Vita Constantini o zaangażowaniu cesarza w schizmę wśród przywódców Kościoła w północnej Afryce i włącza kilka dotyczących jej dokumentów do ostatniej księgi Historia Ecclesiastica. Jednak powstanie schizmy w czasie „Wielkiego prześladowania” i wysiłki Konstantyna, aby ją zakończyć w latach po jego nawróceniu, byłyby w większości niejasne bez pracy Optata, katolickiego biskupa Milewy w północnej Afryce, który napisał Libri VIII de Schismate Donatistarum czyli Siedem ksiąg o schizmie donatystów (pierwsze wydanie ok. 365-367, drugie ok. 385 r.). Optat nie tylko dostarczył źródła narracyjnego o dyspucie pomiędzy rygorystyczną frakcją donatystów a katolickimi biskupami Kartaginy, lecz także dołączył do swej pracy Appendix ze współczesnymi dokumentami, który zawiera niektóre listy Konstantyna i instrukcje dotyczące schizmy dla państwowych i kościelnych urzędników21.

Ariańska kontrowersja teologiczna, która szalała we wschodnich prowincjach w późniejszych latach panowania Konstantyna, została szeroko opisana w Vita Constantini Euzebiusza i w powstałych w V w. Historiae Ecclesiasticae. Jednak główny uczestnik soboru nicejskiego i politycznych zmagań Kościoła w tamtym czasie pozostawił kilka polemicznych prac w obronie swego stanowiska i w opozycji do jego krytyków. Był to sławny grecki Ojciec Kościoła, Atanazy, który uczestniczył w soborze w Nicei jako młody diakon z Aleksandrii, a później, w połowie IV w., przez 45 lat służył jako biskup tej metropolii. Przez całą swą karierę zachowywał silne przywiązanie do sformułowania z credo nicejskiego, że Chrystus jest współistotny Bogu Ojcu i walczył przeciwko wysiłkom arian, by obalić go ze stolicy biskupiej. W drugiej części Apologia contra Arianos czyli Apologii przeciwko arianom (ok. 349 r.) i na początkowych stronach Historia Arianorum czyli Historii arian (ok. 357 r.) opisuje szczegółowo swoje zmagania z biskupami ariańskimi i ich zwolennikami, i swoją burzliwą relację z Konstantynem. W Epistola de Decretis Nicaenae Synodi czyli Liście o rozporządzeniach Soboru Nicejskiego (ok. 352 r.) prezentuje biblijną i teologiczną obronę terminologii użytej w nicejskim Wyznaniu Wiary i krytykuje usiłowania przeciwników, aby zmienić ten język. Ten materiał wiele dodaje do naszej wiedzy o debatach teologicznych i polityce biskupów w okresie konstantyńskim22.

Wśród najważniejszych źródeł potrzebnych do oceny prywatnych przekonań religijnych i publicznej polityki Konstantyna w tej dziedzinie są jego własne pisma. Liczne listy cesarza, publiczne przemowy i różne edykty oraz prawa ułożone przez lub dla Konstantyna przetrwały w oryginalnej łacińskiej wersji lub w starożytnych greckich przekładach. Zarówno Euzebiusz w Historia Ecclesiastica, jak i Optat w Appendiksie do historii donatystów zachowali kilka listów Konstantyna do miejscowych urzędników i przywódców Kościoła na temat schizmy hierarchicznej na Zachodzie. Euzebiusz w Vita Constantini, Sokrates i Teodoret w ich Historiae Ecclesiasticae i Atanazy w antyariańskiej polemice zanotowali listy cesarza do różnych stron zaangażowanych w kontrowersję teologiczną we wschodnim Kościele. Uczeni mogą w tych listach wyśledzić rosnącą wiedzę Konstantyna o praktykach w Kościele chrześcijańskim i jego wyłaniającą się teorię o służeniu chrześcijańskiemu Bóstwu jako cesarski teokrata. Euzebiusz chwali w Vita pilne studiowanie przez cesarza Biblii i jego zwyczaj wygłaszania mów na publicznych zgromadzeniach. Na końcu pracy załączona jest jedna z nich, zatytułowana Oratio ad Coetum Sanctorum czyli Mowa do zgromadzenia świętych. Wygłoszona prawdopodobnie przed grupą wschodnich chrześcijan w Wielki Piątek w późnych latach jego panowania ukazuje filozoficzne zbliżenie Konstantyna do wiary chrześcijańskiej i jej teologiczne zrozumienie (ok. 325-337). Laktancjusz na końcu De Mortibus Persecutorum zawarł łacińską kopię edyktu o tolerancji religijnej, który Konstantyn dał Licyniuszowi do wydania pod koniec „Wielkiego prześladowania”; a Euzebiusz w dziesiątej księdze Historia Ecclesiastica oferuje greckie tłumaczenie tego samego dokumentu, tradycyjnie nazywanego Edyktem mediolańskim (313 r.). W tym samym miejscu zamieścił także kopie niektórych wczesnych ustaw Konstantyna na rzecz zachodniego Kościoła; następnie na kartach Vita Constantini zachował lub sparafrazował wiele późniejszych praw cesarza popierających chrześcijaństwo. Niestety wszystkie podał w greckim tłumaczeniu; jednak wiele oryginalnych, łacińskich ustaw Konstantyna zostało później wcielonych do pochodzącego z V w. Codex Teodosianus (439 r.). Dzięki tym edyktom i prawom uczeni mogą zobaczyć, jak Konstantyn ustanowił chrześcijaństwo w Cesarstwie Rzymskim kultem zgodnym z prawem, uczynił Kościoły legalnymi wspólnotami według rzymskiego prawa i wyniósł religię chrześcijańską ponad pogańskie wierzenia rzymskiego świata. Wraz z innymi starożytnymi źródłami literackimi własne pisma Konstantyna przedstawiają dużo bardziej przejrzyste spojrzenie na wiarę chrześcijańską i politykę religijną pierwszego chrześcijańskiego cesarza23.

Przypisy do Przedmowy do I wydania

1 Ang. minor fields i major fields – w wyższym szkolnictwie amerykańskim studenci realizują określone programowo przedmioty z major fields jako główny kierunek studiów oraz minor fields jako poboczny kierunek (przyp. tłum.).

2 Rodzaj amerykańskiej szkoły wyższej, oferującej zajęcia jedynie dla studentów wyższych lat.

3 W niniejszym wydaniu przypisy zostały umieszczone na każdej stronie pod tekstem (przyp. tłum.).

4 Boise State University – Stanowy Uniwersytet w Boise (przyp. tłum.).

Przypisy do Przedmowy do spisu ilustracji

1 Motywy na starożytnych monetach zostały w większości przypadków powiększone o ok. 25%, by czytelnicy mogli je lepiej widzieć (Il. 61 o 200%).

Przypisy do Rozdziału I

1 Współczesne wydania drukiem ważniejszych tekstów greckich i łacińskich (z dostępnymi angielskimi przekładami) użytych w tych badaniach zostały podane w bibliografii.

2 Współczesne analizy kariery, pism Euzebiusza i jego relacji z Konstantynem, v.: Timothy D. Barnes, Constantine and Eusebius, Cambridge, MA 1981; Glenn F, Chesnut, The First Christian Histories, wyd. II, Macon, GA 1986; i Aryeh Kofsky,