Kościół katolicki wobec kary śmierci. Między prawem a filozofią i teologią ebook

Tomasz Snarski

Kościół katolicki wobec kary śmierci

Między prawem a filozofią i teologią

Biblioteka „Więzi”Tom 367Warszawa

© Copyright by Tomasz Snarski, Warszawa 2021

Recenzenci – dr hab.Wojciech Cieślak, prof.UWMks.dr hab.Andrzej Draguła, prof.US

Projekt okładki, opracowanie typograficzne wersji elektronicznej – Marcin KiedioRedakcja – Cezary GawryśKorekta – Ewa Kiedio

Książka opublikowana dzięki finansowemu wsparciu Gdańskiego Towarzystwa Naukowego

Publikacja dofinansowana ze środków Pomorskiej Izby Adwokackiej

Publikacja dofinansowana przez Uniwersytet Gdański

Wydanie książki wsparli również Darczyńcy Indywidualni

ISSN 0519-9336ISBN 978-83-66769-14-4

Towarzystwo „WIĘŹ”ul.Trębacka 3, 00-074 Warszawa, tel.22 827 29 17

Zapraszamy do naszej księgarni internetowej – www.wiez.plZamówienia – Dział Handlowy, tel.22 828 18 08, [email protected]

Pamięci Profesora Jarosława Warylewskiego, mojego Mistrza – z najgłębszą wdzięcznością

Podczas bytności w Paryżu widok kary śmierci uwidocznił mi kruchość mego przesądu dotyczącego postępu. Gdy dostrzegłem, jak głowa oddzieliła się od ciała i stuknęła o dno pudła, pojąłem – nie rozumem, lecz całym jestestwem, że nie usprawiedliwi tego żadna teoria celowości istniejącego porządku ani teoria postępu i że gdyby nawet wszyscy ludzie, opierając się na jakichś teoriach, od początku świata uznawali to za potrzebne – ja wiem, że to jest niepotrzebne, że to jest złe i że z tego powodu sędzią złego i dobrego nie jest ludzka opinia ani postęp, ale ja sam i moje serce.

Lew Tołstoj, Spowiedź

O karze głównej nic nowego powiedzieć się nie da. Lecz i w tej sprawie – jak i w wielu innych – powtarzanie nie jest ani zbyteczne, ani niemądre.

Leszek Kołakowski, O karze głównej

Nie jest łatwo osiągnąć taką postawę, która nam z jednej strony wzbrania przekreślać dotąd osiągnięte poznanie, a z drugiej strony nie pozwala spokojnie spocząć na laurach, w fałszywym przekonaniu, że już osiągnęliśmy wszystko.

Josef Pieper, Tomasz z Akwinu, tłum. Z. Włodkowa

Wprowadzenie

Problem kary śmierci1, pytanie o jej moralną i prawną dopuszczalność, to jedno z najżywiej dyskutowanych i najbardziej kontrowersyjnych zagadnień. Co więcej, spory wokół tej najsurowszej znanej ludzkości formy karania rozpalają umysły nie tylko wyspecjalizowanych gremiów – prawników, filozofów, etyków czy teologów – lecz poruszają także całe społeczeństwa i prowokują zwykłych obywateli do rozmów na temat kary, sprawiedliwości, przebaczenia, granic człowieczeństwa czy szansy poprawy sprawców najbardziej okrutnych zbrodni.

Szeroko pojmowana debata społeczna nad zasadnością kary głównej ożywa najczęściej w dwóch raz po raz powtarzających się przypadkach, które, co ciekawe, wywołują skrajnie przeciwstawne postawy.

Po pierwsze, postulaty obowiązywania i stosowania kary śmierci pojawiają się w sytuacjach nagłośnienia najbardziej przerażających zbrodni i skrajnie zdemoralizowanych postaw ich sprawców. Wówczas rodzi się przede wszystkim pytanie, jaka kara byłaby zdolna zadośćuczynić popełnionemu złu. Tam, gdzie kara śmierci została już usunięta z systemu prawnego, pojawia się oczekiwanie, by ją przywrócić. Poczucie swoistej bezradności w obliczu ogromu wyrządzonej krzywdy budzi silne emocje społeczne. Wielu zastanawia się, czy obowiązywanie kary śmierci nie mogłoby zapobiec kolejnym zbrodniom, odstraszając najbardziej „nieludzkich” przestępców bądź po prostu eliminując sprawców „niezdolnych do poprawy” (jeśli tacy w ogóle istnieją)2. Przypomina się wówczas tradycyjną argumentację za karą śmierci, która odwołuje się do klasycznie rozumianej formuły sprawiedliwości retrybutywnej – odpłacającej śmiercią za śmierć, co w istocie oznacza uznanie pozbawienia życia za jedyną adekwatną karę za zabójstwo.

Po drugie, problem kary głównej podnoszony jest wówczas, gdy ujawnione zostają przypadki wykonania wyroków śmierci, które następnie okazały się niesłuszne, bądź egzekucji, które epatują wyjątkowym okrucieństwem. Wówczas pojawiają się głosy kwestionujące humanitaryzm, celowość i sprawiedliwość tej kary. Jednocześnie wzrasta poparcie dla postaw abolicjonistycznych i ruchów dążących do zniesienia kary śmierci. Podnosi się obiekcje co do skuteczności kary śmierci jako takiej. Podaje się w wątpliwość, czy śmierć w ogóle może być karą. Czy rzeczywiście musimy być okrutni, by zapobiegać okrucieństwu? Czy wobec niebezpieczeństwa sądowych pomyłek można ryzykować życie niewinnych ludzi, którego nikt nie będzie mógł im przywrócić? Czy w XXI wieku, gdy dysponujemy tak licznymi zdobyczami cywilizacji, nie jesteśmy w stanie zaproponować rozsądnej alternatywy dla karania śmiercią? Czy obowiązywanie i stosowanie kary śmierci da się pogodzić z chrześcijańskim poszanowaniem każdego życia ludzkiego i przykazaniem miłości bliźniego? Czy sprawiedliwość oznacza odpłatę? Czy nie lepiej, mimo ogromu wyrządzonego zła (a raczej właśnie ze względu na nie), zdobyć się na miłosierdzie i pojednanie?

Także w literaturze dotyczącej kary śmierci sformułowano wiele pytań o charakterze filozoficznym, prawnym i teologicznym. Czy kara śmierci jest godziwa, sprawiedliwa, czy może w jakikolwiek sposób być humanitarna? Czy państwo ma prawo pozbawiać kogokolwiek życia, choćby największego zbrodniarza, któremu winę udowodniono w toku sprawiedliwego procesu? Czy sędzia, orzekając karę śmierci, bądź kat, który ją wykonuje, ponoszą moralną odpowiedzialność za pozbawienie drugiego człowieka życia? Czy podmiotowe traktowanie przestępcy przez wymiar sprawiedliwości wyklucza czy wręcz przeciwnie, powinno umożliwiać „prawo do bycia ukaranym śmiercią”? Czy kara główna przyczynia się do spadku poziomu przestępczości i faktycznie pełni funkcję odstraszania? W jaki sposób wykonywać karę śmierci i kto ponosi moralną odpowiedzialność za jej wykonywanie? Za jakie przestępstwa kara śmierci winna być (jeżeli w ogóle) orzekana? Czy legalne orzekanie i wykonywanie kary śmierci może być skutecznie kwestionowane z perspektywy aksjologicznej i jaki wpływ na to mają współczesne standardy ochrony praw człowieka? Co z wyrokami błędnymi, jawnie bądź implicite motywowanymi politycznie? Jak zapobiec wykorzystywaniu kary śmierci do eliminacji niewygodnych przeciwników politycznych w reżimach niedemokratycznych? Wreszcie, jaka jest alternatywa dla kary śmierci w przypadku orzekania w kwestii najpoważniejszych przestępstw? Przedstawione pytania oczywiście nie wyczerpują wszystkich zagadnień, które bezpośrednio bądź pośrednio dotyczą kary głównej.

Debata nad dopuszczalnością kary śmierci przede wszystkim ma znaczenie dla systemu prawa karnego konkretnego państwa, stawiając pytania o efektywność określonej polityki karnej, sens bądź bezsens resocjalizacji czy też sprawiedliwość w procesie karania. Jednocześnie dotyka ona zagadnień uniwersalnych, w tym aksjologicznych podstaw prawa karnego i oceny moralnej jednej z najważniejszych jego instytucji, jaką jest kara kryminalna. Granice karania przez państwo (ius puniendi), w tym przede wszystkim dopuszczalny zakres decydowania przez wymiar sprawiedliwości o ludzkim życiu, nie mogą być przecież wyznaczane drogą arbitralnych rozstrzygnięć prawnych, lecz wymagają wskazania odpowiednich racji moralnych i argumentów empirycznych.

Zdaniem Bogusława Wolniewicza: „Spór o karę główną nie jest w istocie ani jurysprudencyjny, ani penitencjarny, ani kryminologiczny, ani nawet polityczny – choć oczywiście i te aspekty posiada. Przede wszystkim jest to jednak spór filozoficzny. Zderzają się w nim bowiem odmienne poglądy na świat i na naturę ludzką, a także niezgodne ze sobą systemy wartości”3. Wydaje się jednak, że problematyka kary śmierci, nawet jeśli w pierwszym rzędzie ma ona charakter filozoficzny, to jest także szczególnie uwikłana w zagadnienia prawne i teologiczne. Co więcej, dopiero dostrzeżenie owych wzajemnych zależności między prawem a filozofią i teologią pozwala zrozumieć istotę i wagę poszczególnych argumentów za stosowaniem kary głównej i przeciw niemu.

O to, czy karać śmiercią, a jeśli tak, to za co, spierają się zarówno teoretycy (intelektualiści, naukowcy, publicyści), jak i praktycy (przedstawiciele zawodów prawniczych czy politycy). Często głos zabierają także aktywiści praw człowieka, artyści i rozmaite autorytety społeczne. Tylko prima facie największe znaczenie mają poglądy prawników. Marian Cieślak, referując spór wokół kary śmierci, przyznaje, że w swoim czasie „największy wpływ na opinię publiczną i przygotowanie umysłów w kierunku abolicjonistycznym wywierali bynajmniej nie uczeni prawnicy”4. Autor ten podkreśla znaczenie w debacie społecznej abolicjonistycznych poglądów myślicieli, publicystów i pisarzy5. Nie sposób nie dodać do tej listy także przywódców religijnych, chociażby świętego Jana Pawła II, który – jak wiemy – niezwykle mocno zaangażował swój papieski autorytet przeciw karze śmierci.

Niezależnie od obszernego katalogu zagadnień przedstawionych wyżej trzeba w tym miejscu podkreślić, że stosowanie kary śmierci, polegające w istocie na świadomym pozbawieniu drugiego człowieka życia, implikuje najbardziej podstawowe pytania moralne. Nie powinno zatem dziwić, że niemal wszystkie religie bądź, szerzej rzecz ujmując, systemy i kierunki etyczne zajmują określone stanowisko wobec kary śmierci6. W tym kontekście bardzo istotne jest zarówno poznanie, jak i zrozumienie stanowiska Kościoła katolickiego wobec kary śmierci oraz stojących za nim argumentów.

Niestety, często dyskusje wokół kary śmierci toczą się bez chęci zrozumienia czy wysłuchania drugiej strony bądź też ograniczają się li tylko do wąskiej specjalizacji ich uczestników. Trudno na przykład o jakiekolwiek zrozumienie pomiędzy filozofem retencjonistą a prawnikiem abolicjonistą7, jeśli ten pierwszy opiera się wyłącznie na filozoficznych rozumowaniach, abstrahując od obowiązującego porządku prawnego, a ten drugi nie chce bądź nie potrafi podjąć dyskusji wykraczającej poza ustalenia dogmatycznie pojmowanej litery prawa karnego. Gdy do tego dojdą jeszcze argumenty teologiczne, to powstaje poważne wyzwanie, jak umiejętnie zająć stanowisko na temat kary śmierci, poruszając się pomiędzy prawem a filozofią i teologią. Nie chodzi tu bowiem o mieszanie rozmaitych argumentów, lecz wręcz przeciwnie, o respektowanie ich odmienności przy jednoczesnym uznawaniu ich wzajemnego oddziaływania.

Oczywiście w dyskusji nad zagadnieniami związanymi z karą śmierci nieodzowne jest używanie argumentacji merytorycznej, uporządkowanej i spójnej, a także unikanie stronniczości, emocjonalnego zaangażowania, populistycznych sofizmatów penalnych. Przede wszystkim niedopuszczalne jest zamknięcie się na argumenty oponentów. I choć nie każdy z zabierających głos świadomie odwołuje się do konkretnych teorii karnych, to każdy w rzeczywistości angażuje się w problemy filozoficzne, w tym w kwestie filozofii kary i prawa karnego w ogóle. Jak ocenia Leszek Lernell, „człowiek, rozstrzygając o losach innego człowieka, wykracza poza opłotki rozpatrywanej sprawy, sięga do refleksji, do doświadczenia własnego i zbiorowego, czerpie pośrednio świadomie czy podświadomie inspirację z »filozofii kary«. I to nawet wtedy, gdy nie jest obeznany z doktrynami penologicznymi, roztrząsanymi w dziełach naukowych”8. Warto jednak dostrzec, że roztrząsając zagadnienie kary śmierci, odwołujemy się (świadomie czy nieświadomie) nie tylko do filozofii kary, lecz także do naszej ogólnej wiedzy o prawie, jak i naszych przekonań moralnych i religijnych. Także z tej perspektywy warto, jak sądzę, podjąć trud przybliżenia oraz zbadania stanowiska Kościoła katolickiego wobec kary śmierci, uwzględniając jego przemiany na przestrzeni wieków.

Jakie znaczenie dla złożonych i interdyscyplinarnych sporów wokół kary głównej ma nauczanie Kościoła rzymskokatolickiego, zarówno to zawarte w oficjalnych dokumentach, jak i poglądy poszczególnych papieży, wypowiedzi teologów czy filozofów? W jaki sposób należy interpretować wprowadzoną w 2018 r. przez papieża Franciszka oficjalną zmianę stosunku Kościoła katolickiego wobec kary śmierci? Czy katolickie stanowisko wobec kary śmierci wynika wyłącznie z Objawienia, czy także z refleksji filozoficznej i naukowej? Czy jest ono uwarunkowane historycznie, czy też zawiera treści ponadczasowe i niezmienne?

Nie uprzedzając naszych dalszych rozważań, w tym miejscu trzeba wskazać, że aktualny, jednoznaczny i radykalny sprzeciw Kościoła wobec kary głównej jest zmianą jego dotychczasowego oficjalnego nauczania. Mówiąc na razie w dużym uproszczeniu, wypada zaznaczyć, że Kościół w przeszłości nie wykluczał przypadków usprawiedliwionego stosowania kary śmierci, skupiając się na ich ograniczaniu i precyzyjnym wskazywaniu przesłanek je umożliwiających (w tym takich jak np.wymóg sprawiedliwego procesu oraz karania śmiercią jedynie w ostateczności). Jakkolwiek tradycyjne nauczanie moralne Kościoła nigdy nie polegało na zasadniczej afirmacji kary śmierci, to jednak nie wykluczało stanowiska retencjonistycznego. Od czasu pontyfikatu św.Jana Pawła II daje się jednak obserwować stopniową transformację oficjalnego nauczania w kierunku całkowitego abolicjonizmu (wówczas to po raz pierwszy wprowadzono korektę Katechizmu Kościoła Katolickiego w tym zakresie, a liczne wypowiedzi papieża Jana Pawła II zawierały radykalny sprzeciw wobec kary śmierci). Natomiast wprowadzona w 2018 r. przez papieża Franciszka zmiana punktu9 2267 Katechizmu Kościoła Katolickiego (dalej zamiennie: Katechizmu, KKK) jednoznacznie formułuje stanowisko wykluczające przypadki usprawiedliwionego moralnie stosowania kary śmierci, powołując się na godność każdej osoby ludzkiej i nienaruszalność każdego życia ludzkiego, nawet tego zidentyfikowanego jako moralnie niegodziwe, a także odwołując się do poprawy przestępcy jako istotnego celu kary kryminalnej.

By rzetelnie ocenić charakter ostatniej zmiany Katechizmu w kwestii kary śmierci, należy chociażby w podstawowym zakresie zapoznać się z historią stosunku Kościoła do kary głównej. Otóż, co ciekawe, wielu badaczy podkreśla niechętny stosunek pierwszych chrześcijan do uczestnictwa w orzekaniu bądź wymierzaniu kary śmierci, jak również rozmaicie formułowane na przestrzeni kolejnych wieków poglądy teologiczne, sprzeciwiające się co do zasady karze śmierci, a usprawiedliwiające ją wyłącznie w wyjątkowych okolicznościach. Jednakowoż należy też odnotować w historii Kościoła stanowiska opowiadające się za stosowaniem kary śmierci nie tylko w skrajnych wypadkach i ograniczonym zakresie (w zasadzie wyłącznie za zabójstwo człowieka), lecz również w innych przypadkach, w tym przede wszystkim za odstępstwo od wiary (rozmaicie ujmowane przypadki herezji)10. Jak podaje chociażby E.Christian Brugger, kara śmierci była uważana za proporcjonalną reakcję wobec uporczywych herezji od wczesnego średniowiecza, a zagadnienie uprawnienia Kościoła do karania heretyków śmiercią stało się szczególnie istotne w wieku XVI i XVII. Ponadto, zdaniem tego autora, szeroka akceptacja średniowiecznego Kościoła dla dopuszczalności karania śmiercią za herezję wynikała z przekonania, że nie istniał ówcześnie inny mniej szkodliwy sposób na ochronę porządku społecznego, przez który rozumiano m.in.jednolitość doktryny religijnej11. Co istotne, średniowieczne uzasadnianie karania herezji śmiercią wynikało również z poglądów teologicznych. Józef Keller przypomina w tym kontekście: „Zdaniem Tomasza z Akwinu upartych heretyków nie należy tolerować, lecz należy karać śmiercią. Jeśli bowiem za sprawiedliwe uważa się karanie śmiercią fałszerzy pieniędzy, tym sprawiedliwsza jest kara dla heretyków, którzy są przecież większymi złoczyńcami (S.th.II.II, 11, 3). Podobnie uzasadnia działalność inkwizycji kardynał Bellarmin, dwukrotny kandydat na papieża, zaliczony w poczet świętych Kościoła przez papieża Piusa XI w 1930 roku. Według niego doświadczenie wskazuje, że jedynym skutecznym sposobem walki z heretykami jest palenie na stosie. Śmierć nie jest dla heretyka krzywdą, lecz dobrodziejstwem, bo im dłużej żyje, tym więcej grzeszy i na tym sroższe zasługuje potępienie”12. Z innych kontrowersyjnych kwestii warto też wskazać na współczesny spór dotyczący roli i odpowiedzialności moralnej Kościoła katolickiego w związku z procesami o czary13.

Należy też odróżniać wagę indywidualnych poglądów papieży, teologów, Ojców Kościoła, nie mówiąc już o zwykłych wiernych, formułujących swoje przekonania religijne, moralne czy filozoficzne – od oficjalnego nauczania Magisterium Kościoła. Raz jeszcze warto w tym miejscu podkreślić, że aktualnie obowiązująca treść Katechizmu Kościoła Katolickiego nie pozostawia miejsca na jakiekolwiek moralne usprawiedliwienie stosowania kary śmierci, co w zestawieniu z dotychczasowym oficjalnym nauczaniem w tej kwestii wymaga wyjaśnienia i krytycznej refleksji.

Warto w związku z tym rozważyć, czy zmiana wprowadzona przez papieża Franciszka ma istotnie, jak chcą niektórzy, rewolucyjny charakter14, czy też raczej jest efektem ewolucyjnego rozwoju stanowiska Kościoła w tej kwestii. Jeszcze przed zmianą treści KKK w 2018 r. Bronisław Bartusiak podkreślał: „Również w nauczaniu Kościoła katolickiego daje się dostrzec znamienne przesunięcie akcentów”15. Skoro stopniowe ograniczanie przypadków, w których kara śmierci może być uznana za usprawiedliwioną moralnie, zostało nazwane „przesunięciem akcentów”, to jakimi słowami adekwatnie określić zajęcie przez Kościół stanowiska całkowicie abolicjonistycznego? Czy jednak rzeczywiście jest ono zupełną nowością w nauczaniu Kościoła? Czy może jest po prostu powrotem do najbardziej ewangelicznie radykalnych głosów sprzeciwu wobec karania śmiercią z pierwszych wieków chrześcijaństwa? A może jest po prostu rezultatem uznania przez Kościół za słuszne postulatów współczesnego ruchu abolicjonistycznego? Co spowodowało ostatnią zmianę stosunku Kościoła do kary głównej i jak tę zmianę argumentowano?

W mojej pracy będę poszukiwać filozoficznego, chociaż uwikłanego teologicznie, a także uwzględniającego dorobek nauk penalnych i stan poglądów jurydycznych, uzasadnienia przemiany stanowiska Kościoła katolickiego wobec kary śmierci, a tym samym racjonalizacji sprzeciwu Kościoła, w nauczaniu moralnym i społecznym, wobec tej formy karania. Jednocześnie chciałbym zweryfikować trzy hipotezy dotyczące wzajemnych relacji między nauczaniem Kościoła, teologią i filozofią a prawem.

Po pierwsze, chciałbym wykazać, że nauczanie Kościoła katolickiego w kwestii kary śmierci, odwołując się wprost do Objawienia i innych źródeł o charakterze teologicznym, w istotnej mierze odnosi się także do rozumowania filozoficznego oraz czerpie z ustaleń nauk penalnych, w tym dominujących współcześnie w nauce prawa karnego poglądów na karę, w tym karę śmierci. Wydaje się także, że Kościół w swoim stanowisku nie pozostawał i nie pozostaje obojętny wobec ogólnie podzielanych w danej epoce poglądów na temat dopuszczalnego katalogu kar kryminalnych i ich skuteczności. Trudno nie zauważyć, że obecnie Kościół wprost odnotowuje w Katechizmie przemiany, jakie zaszły w wielu systemach prawnych, w tym rozwój wielu możliwych form karania innych niż pozbawienie życia, a zapewniających społeczeństwu ochronę przed przestępcami. Znaczące ustalenia szeroko pojętych nauk penalnych odnośnie do kary głównej oraz zachodzący w systemach prawnych wielu państw świata proces jej znoszenia nie pozostały bez wpływu na obecne stanowisko Kościoła wobec karania śmiercią. Dość w tym miejscu wspomnieć, że istotny spór (czy to w filozofii społecznej, w filozofii prawa karnego, czy po prostu w naukach penalnych) o zasadność kary śmierci zainicjowano dopiero w XVIII  w.16 Przyjmuje się, że ukazanie się w 1764 r. książki Cesarego Beccarii O przestępstwach i karach17 zmieniło zasadniczo spojrzenie na racjonalizację kary śmierci. W ocenie Tomasza Pietrzykowskiego to właśnie w tym dziele można znaleźć wiele argumentów obecnych w sporze o karę śmierci do dzisiaj18. Nie oznacza to oczywiście, że wcześniej nie pojawiały się poglądy karze tej przeciwne, jednakże trudno uznać, by w filozofii istniał do tego czasu poważny dyskurs radykalnie kwestionujący usprawiedliwienie dla kary śmierci. Rodzi to także pytanie, na ile przemiany nauczania Kościoła w kwestii kary śmierci są powiązane z historycznym rozwojem pojmowania, obowiązywania i stosowania instytucji kary kryminalnej oraz prawa karnego.

W związku z powyższym w pierwszym rozdziale zamierzam przybliżyć czytelnikowi zagadnienie kary śmierci głównie z perspektywy jurydycznej, przedstawiając podstawowe pojęcia dotyczące kary kryminalnej i główne argumenty za karaniem śmiercią oraz przeciw niemu.

Po drugie, zamierzam przedstawić przekonywającą argumentację na rzecz tezy, iż w istocie Kościół katolicki zawsze w swoim nauczaniu prezentował sceptyczny stosunek wobec zasadności kary śmierci, a częściowa akceptacja retencjonizmu w doktrynie katolickiej była uwarunkowana historycznym procesem przemiany pozycji chrześcijaństwa in genere, które stając się w pewnym momencie religią oficjalną, państwową czy chociażby dominującą, niejednokrotnie musiało pogodzić pierwotny ewangeliczny radykalizm z wymogami otaczającego je świata i pozycji, w której się znalazło. Warto pamiętać, że przez wiele wieków instytucja kary śmierci cieszyła się w ówczesnej kulturze europejskiej niemal powszechną akceptacją jako usprawiedliwiona forma karania i nie była poważnie kwestionowana ani teoretycznie, ani w praktyce sprawowania władzy państwowej.

Stąd też w drugim rozdziale pracy omówię w niezbędnym zakresie rozmaite poglądy katolickie poświęcone karze śmierci prezentowane na przestrzeni wieków – od aprobaty aż po odrzucenie kary śmierci. Dokładnie przybliżę również ostatnie zmiany w tekście Katechizmu oraz poglądy trzech ostatnich papieży w omawianej kwestii. Jednocześnie podejmę próbę zbadania, na ile przemiany czy kolejne redakcje zapisów KKK w kwestii kary śmierci oznaczają diachroniczną niespójność, a może nawet są świadectwem rewolucyjnej zmiany w nauczaniu Kościoła, a na ile wskazują raczej na transformacyjny i ewolucyjny charakter nauczania społecznego Kościoła katolickiego, czy szerzej, odnoszących się do tegoż nauczania zagadnień filozofii społecznej. W tym kontekście można przywołać pytania sformułowane przed laty przez Leszka Kołakowskiego: „Ale co w chrześcijańskim przesłaniu jest niezmienne? A jeśli niczego niezmiennego nie ma, to czy chrześcijaństwo może przetrwać? Czy jest czymś więcej niż przejściowym wyrazem historycznie względnej wrażliwości, czy ma znaczenie specjalne, uprzywilejowaną pozycję w stosunku do wszelkich innych religii, do nie-religii, do antyreligii?”19.

Po trzecie, w niniejszej pracy zamierzam wykazać, że aktualna treść Katechizmu Kościoła Katolickiego opiera się na różnorodnej argumentacji, zarówno pochodzącej z Objawienia (teologia), jak i wypracowanej w toku ustaleń filozoficznych i naukowych (filozofia, w tym filozofia prawa karnego; nauki penalne, penologia, dogmatyka prawa karnego). Kościół katolicki, sprzeciwiając się karze śmierci, odwołuje się bowiem do zróżnicowanych rodzajowo i jakościowo powodów, w tym do: 1) przekonania o świętości każdego ludzkiego życia oraz konsekwentnego zastosowania także wobec przestępców chrześcijańskiej koncepcji człowieka, 2) akcentowania celowościowego, w tym naprawczego, charakteru karania za wyrządzone zło oraz oceny skuteczności współczesnych systemów sankcji karnych, 3) rozmaitych powiązań pojęcia sprawiedliwości z miłosierdziem. Wszystkie wyżej wymienione czynniki są w moim przekonaniu zróżnicowanymi motywami, które, wzajemnie na siebie oddziałując, doprowadziły do przyjęcia na początku XXI w.w oficjalnym nauczaniu Kościoła postawy skrajnego abolicjonizmu wobec kary śmierci.

Toteż w trzecim rozdziale postaram się szczegółowo ocenić zarówno treść oficjalnego nauczania Kościoła, jak i przedstawić toczone wokół niego dyskusje. Jednocześnie dokonam własnej interpretacji obecnie obowiązującego oficjalnego stosunku Kościoła katolickiego wobec kary śmierci, opartej na ustaleniach nauk prawnych, filozofii i teologii zachowujących znaczenie dla całościowej oceny kary śmierci.

Nie można w tym miejscu nie odnotować, że sprzeciw wobec kary śmierci jawi się jako naturalny z perspektywy prostej recepcji Ewangelii i nauczania Jezusa Chrystusa, zwłaszcza w obliczu takich, silnie akcentowanych obecnie, przymiotów Boga, jak miłość, miłosierdzie i przebaczenie. I chociaż jeszcze w XX w.wybitny autor, o.Jacek Woroniecki OP pisał: „Prawodawstwo Chrystusowe nie zniosło kary śmierci, a tylko zniosło prawo odwetu, w myśl którego karę za przestępstwo miał wymierzać sam poszkodowany, albo w razie jego zabójstwa najbliżsi jego krewni”20, to jednak trudno uznać, by myśl ta nie poddawała się krytyce, a nadto, by oznaczała zasadniczą akceptację czy sprzyjanie karze śmierci jako takiej. Raczej stanowiła ona fundament dla wskazania i uzasadnienia wyjątkowych przypadków usprawiedliwiających karę śmierci, w kontekście treści i brzmienia piątego przykazania Dekalogu. Zresztą czy zastrzeżeń każdego wierzącego chrześcijanina nie powinno wzbudzić samo okrucieństwo i niesprawiedliwość ukrzyżowania Jezusa Chrystusa? Czy sam proces Jezusa był legalny? Czy za to, co rzeczywiście czynił, winien był ponieść karę śmierci, przynajmniej z ludzkiej perspektywy (abstrahując od Bożego planu zbawienia)? Paulina Święcicka stwierdza: „Tak w czasach Jezusa, jak i współcześnie, procesy sądowe nie zawsze przebiegały i przebiegają zgodnie z procedurą przewidzianą przez prawo. Na pierwszy rzut oka można też odnieść wrażenie, że w przypadku postępowania w sprawie Jezusa procedura została kilkakrotnie »naciągnięta«, nawet jeśli nie wpłynęło to na kwalifikację czynu ani na wynik procesu. Nie wydaje się jednak, aby można było mówić o naruszeniach ówczesnych zasad i reguł procesowych”21. Jednakże wobec samego trybu postępowania w sprawie Jezusa wciąż podnoszone są liczne wątpliwości, nie tylko co do jego legalności, lecz nade wszystko co do wydanego w sprawie wyroku. Niejednokrotnie prowadzą one do formułowania wniosków o rewizję tego orzeczenia, a skazanie Jezusa określane jest jako „jeden z największych błędów, jaki został popełniony przez ludzkość”22.

Czy zatem kara śmierci, przez którą przyszło zbawienie świata, była wymierzona legalnie? Czyż przykład politycznie uwikłanego skazania na śmierć niewinnego Jezusa z Nazaretu nie jest najlepszym ostrzeżeniem także dla niewierzących przed sądową omyłką, przed skazywaniem prawych ludzi w imię na przykład doraźnej walki politycznej? I czyż można wciąż „umywać ręce”, powtarzając gest Piłata, wobec współczesnych skazanych na karę śmierci bez sprawiedliwego procesu karnego? Innymi słowy, czy możemy pozostawać obojętni wobec jakiegokolwiek przypadku skazania osoby niewinnej na karę śmierci? Ufam, że lektura tej książki pozwoli odpowiedzieć przynajmniej na niektóre z tych pytań.

W badaniach przeprowadzonych na potrzeby niniejszej pracy opierałem się na krytycznej analizie literatury przedmiotu, aktów prawnych i innych dostępnych źródeł pisanych poruszających problematykę kary śmierci. Należy również zaznaczyć, że praca, ze względu na jej w przeważającej mierze filozoficzny, w tym filozoficznoprawny charakter, nie porusza szeroko zagadnień dogmatycznych i historycznych prawa karnego czy też z zakresu penologii, prezentując je tylko w zakresie niezbędnym dla potrzeb prowadzonego wywodu. Jednocześnie, z uwagi na uwzględnienie analizy dogmatyczno-prawnej oraz odwołania do teologii i katolickiej nauki społecznej pracę można określić jako próbę interdyscyplinarnego studium z zakresu kary śmierci pomiędzy prawem a filozofią i teologią. W minimalnym, acz niezbędnym zakresie ma ona też charakter studium historycznego.

Zdecydowana większość omawianej przeze mnie literatury przedmiotu poświęconej stosunkowi Kościoła do kary śmierci powstała przed ostatnią zmianą brzmienia odnośnych punktów Katechizmu Kościoła Katolickiego. W niniejszej pracy dokonuję więc interpretacji i reinterpretacji dotychczasowych stanowisk wobec kary śmierci z punktu widzenia tejże zmiany. Oczywiście staram się jak najszerzej omówić także aktualne stanowiska i skonfrontować je ze sobą.

Bibliografia

Literatura

Amato S., Criminal Punishment in Crisis [w:] Universality of Punishment, red.A.Incampo, W.Żełaniec, Bari 2015.

Ancel M., Capital Punishment, New York 1962.

Arndt M., Kara śmierci w polskim prawie wojskowym 1944–1969, „Miscellanea Historico-Iuridica” 2015, t.14, z.1.

Arystoteles, Etyka nikomachejska, tłum.D.Gromska, Warszawa 1956.

Augustyn św., O wolnej woli [w:] tenże, Dialogi filozoficzne, tłum.A.Trombala, Kraków 1999.

Balicki R., Zniesienie kary śmierci w Polsce [w:] Aktualne wyzwania ochrony wolności i praw jednostki. Prace uczniów i współpracowników dedykowane Profesorowi Bogusławowi Banaszakowi, red.M.Jabłoński, S.Jurosz-Żukowska, Wrocław 2014.

Bartnik C.S., Personalizm, Lublin 2008.

Bartula P., Kara śmierci. Powracający dylemat, Kraków 1998.

Bartula P., Kara śmierci i świętość życia (antysatyra), „Filozofuj!” 2020, nr 2 (32).

Bartusiak B., Kara śmierci w świetle sporu o racjonalizację kary, Warszawa 2011.

Beccaria C., O przestępstwach i karach, tłum.S.Rappaport, Warszawa 1959.

Boike P., Nowa redakcja katolickiego nauczania o karze śmierci– rewolucja czy drobna korekta?, „Dialogi Polityczne / Political Dialogues. Journal of Political Theory”, 2019, nr 27.

Bortnowska H., Przesłanie Haliny Bortnowskiej, członkini Rady Helsińskiej FundacjiPraw Człowieka [w:] zaproszenie Rzecznika Praw Obywatelskich Adama Bodnara na Obchody Światowego Dnia Przeciw Karze Śmierci pod hasłem „Kara śmierci to nie jest sprawiedliwość”, Warszawa, 9.10.2017.

Borucki J., Rozwój doktryny Kościoła katolickiego w kwestii stosowania kary śmierci, „Studia Włocławskie” 2003, nr 6.

Brugger E.Ch., Capital Punishment and Roman Catholic Moral Tradition, Notre Dame, Indiana 2014.

Buchała K., Prawo karne materialne, Warszawa 1980.

Budyn-Kulik M., Kara śmierci z perspektywy podstaw aksjologicznych kodeksu karnego z 1997 roku [w:] Aksjologiczne podstawy polskiego prawa karnego w perspektywie jego ewolucji, red.A.Grześkowiak, I.Zgoliński, Bydgoszcz 2017.

Chudy W., Przeciwko karze śmierci. Argumenty filozoficzne, „Ethos” 1989, nr 2.

Chyrowicz B., Argumentacja we współczesnych debatach bioetycznych, „Diametros” 2009, nr 19.

Ciepły F., Chrześcijańska koncepcja kary kryminalnej a współczesne poglądy na karę, Lublin 2010.

Cieslewicz N., Nawrot O., Milczenie Terri [w:] Fascynujące ścieżki filozofii prawa, red.J.Zajadło, Warszawa 2008.

Cieślak M., Dzieła wybrane. t.5, red.S.Waltoś, Kraków 2011.

Cieślak M., Kara. Istota – cel – uzasadnienie, (miejsce wyd.wg bazy ISBN Biblioteki Narodowej, rok wyd.na podstawie przedmowy, rozprawa doktorska obroniona na Uniwersytecie Jagiellońskim w 1949 r.), Sopot 2010.

Cieślak M., O węzłowych pojęciach związanych z sensem kary, „Nowe Prawo” 1969, nr 2.

Cieślak M., Polskie prawo karne. Zarys systemowego ujęcia, Warszawa 1995.

Cieślak M., Problem kary śmierci (artykuł dyskusyjny) [w:] idem, Dzieła wybrane, t.5, red.S.Waltoś, Kraków 2011.

Cieślak M., Zasada humanizmu jako naczelna dyrektywa w sferze prawa karnego, „Zeszyty Naukowe Wydziału Prawa i Administracji UG” 1985, nr 13.

Cieślak W., Prawo karne. Zarys instytucji i naczelne zasady, Warszawa 2010.

Cieślik D., Nienaruszalność życia ludzkiego w nauczaniu Benedykta XVI, „Studia Teologiczno-Historyczne Śląska Opolskiego” 2015, nr 35.

Culbert J.L, The Time It Takes to Die and the Death of the Death Penalty. Untimely Meditations on the End of Capital Punishment in the United States [w:] Final Judgments. The Death Penalty in American Law and Culture, red.A.Sarat, Cambridge – New York 2017.

Dembowski B., Encyklika „Fides et Ratio” i problem dialogu, „Studia Philosophiae Christianae UKSW” 2000, nr 2 (36).

Dębicka M., Uniwersalizm kary śmierci [w:] Śmierć w wielu odsłonach. Problemy wybrane, red.E.Żywucka-Kozłowska, A.Opalska, M.Treder, Olsztyn 2017.

Dyjakowska M., Uwagi Marka Tulliusza Cycerona o karze śmierci [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red.H.Kowalski, M.Kuryłowicz, Lublin 1996.

Dziedziak W., Maroń G., Z zagadnień sprawiedliwości, miłosierdzia i prawa, „Studia Iuridica Lublinensia” 2009, nr 12.

Duff R.A., Karanie obywateli, tłum.L.Schreiber, „Ius et Lex” 2006, nr 1.

Ebrite T., Toward a Balanced Equation: Advocating Consistency in the Sentencing of Serial Killers, „Oklahoma Law Review” 2005, vol.58, nr 4, s.685–722.

Feser E., Bessete J.M., By Man Shall His Blood Be Shed. A Catholic Defense of Capital Punishment, San Francisco 2017.

Filek J., Semantyczne wprowadzenie do tzw.kary śmierci, „Ruch Filozoficzny” 1990, t.47, nr 1.

Foucault M., Nadzorować i karać. Narodziny więzienia, tłum.T.Komendant, Warszawa 1998.

Franciszek, encyklika Fratelli tutti, Asyż 2020.

Franciszek, Miłosierdzie to imię Boga, rozmowę przepr.A.Tornielli, tłum.J.Ganobis, Kraków 2016.

Fuller L.L., Moralność prawa, tłum.S.Amsterdamski, słowem wstępnym opatrzył A.Łopatka, wprowadzenie A.Podgórecki, red.naukowa J.Kurczewski, Warszawa 1978.

Gawroński A., Wizja i argumentacja w filozofii. Od lektury Homera do teorii metatekstu, współpraca J.Gomułka, Kraków 2011.

Gilson É., Tomizm. Wprowadzenie do filozofii św.Tomasza z Akwinu, tłum.J.Rybałt, Warszawa 1998.

Glombik K., Ecclesia non sitit sanguinem. Kara śmierci w tradycji Kościoła katolickiego, „Ateneum Kapłańskie” 2003, t.140, z.3.

Glombik K., Kara śmierci przed trybunałem sumienia. Studium problematyki w niemieckiej literaturze teologicznej, Lublin 2001.

Grabarczyk T., Na gardle karanie. Kara śmierci w średniowiecznej Polsce, Warszawa 2008.

Grabowy B., Główne kościoły protestanckie w Polsce wobec kary śmierci, „Analecta Cracoviensia” 2014, nr 46.

Grabska S., Nadzieja, która jest wyzwaniem, Warszawa 1980.

Grelot P., Prawo [w:] Słownik teologii biblijnej, red.X.Léon-Dufour, tłum.i oprac.K.Romaniuk, Poznań 1990.

Grześkowiak A., Kara śmierci w polskim prawie karnym, Toruń 1982.

Grześkowiak A., Kara śmierci [w:] System prawa karnego, t.6, Kary i środki karne. Poddanie sprawcy próbie, red.M.Melezini, Warszawa 2010.

Grześkowiak A., Zgoliński I. (red.), Kara śmierci z perspektywy podstaw aksjologicznych kodeksu karnego z 1997 roku, Bydgoszcz 2017.

Hasting A. (red.), Historia chrześcijaństwa, tłum.M.Mścichowski., E.Ziemska, Warszawa 2002.

Hernik-Pikulska B., Kara śmierci. Studium socjologiczne, Kraków 2006.

Hirsch von A., Uzasadnienie istnienia i wymiaru kary we współczesnym retrybutywizmie, tłum.A.Erdman, L.Schreiber, „Ius et Lex” 2006, nr 1.

Incampo A., Don’t Kill Cain – Towards a Theory of Mesofacts and Punishment [w:] Universality of Punishment, red.A.Incampo, W.Żełaniec, Bari 2015.

Jabłoński M., Jarosz-Żukowska S.(red.), Aktualne wyzwania ochrony wolności i praw jednostki. Prace uczniów i współpracowników dedykowane Profesorowi Bogusławowi Banaszakowi, Wrocław 2014.

Jabłoński P., Polskie spory o rolę filozofii w teorii prawa, Wrocław 2014.

Jan XXIII, encyklika Pacem in terris, Paris 1994.

Jan Paweł II, encyklika Evangelium vitae, Rzym 1995.

Janikowski W., Zasada podwójnego skutku, zasada moralnej symetrii i kwestia legalizacji eutanazji, „Analiza i Egzystencja” 2013, nr 22.

Janiszewski B., Rozważania o „racjonalności” w dziedzinie prawa karnego, „Ruch Prawniczy i Socjologiczny” 1996, z.4.

Jasiński J., Kościół wobec kary śmierci, „Państwo i Prawo” 1995, z.7 (593).

Jonkisz A., Czy spory filozoficzne są rozstrzygalne?, „Studia z Filozofii Polskiej” 2008, t.3.

Jońca M., Sąd Ostateczny jako ordalium – wizja Hansa Memlinga [w:] Sąd Ostateczny Hansa Memlinga. Losy – prawo – symbole, red.J.Kamień, B.Możejko, K.Zeidler, J.Zajadło, Gdańsk 2019.

Judycki S., Czy istnieją rozstrzygające argumenty filozoficzne?, „Diametros” 2004, nr 2.

Jurczyk M.B., Historia rozwoju kary śmierci na przestrzeni wieków w wybranych koncepcjach filozoficznych, „Studenckie Zeszyty Naukowe” 2016, nr 28.

Jurczyński J., Triada problemów filozofii prawa karnego. Perspektywa metodologiczna [w:] Istota, faktyczność i legitymizacja prawa karnego, red.J.Piskorski, Warszawa 2019.

Kaczkowski J., Grunt pod nogami. Nieco poważniej niż zwykle, Kraków 2016.

Kaczmarek L.(red.), Katolicka nauka społeczna. Szkice katechez dla dorosłych, Katowice 1983.

Karolak S.J., Sprawiedliwość. Sens prawa, Kraków 2015.

Katechizm Kościoła Katolickiego, Poznań 1994.

Keller J., Katolicyzm [w:] Zarys dziejów religii, praca zbiorowa pod red.komitetu: J.Keller, W.Kotański, W.Tyloch, B.Kupis, Warszawa 1988.

Kiereś H., Człowiek i sztuka. Antropologiczne wątki problemu sztuki, Lublin 2006.

Kleszcz R., Z problematyki argumentacji filozoficznej, „Łódzkie Studia Teologiczne” 2010, t.19.

Kładoczny P., Prawo jako narzędzie represji w Polsce Ludowej (1944–1956). Prawna analiza kategorii przestępstw przeciwko państwu, Warszawa 2004.

Kołakowski L., Jezus ośmieszony. Esej apologetyczny i sceptyczny, tłum.D.Zańko, Kraków 2014.

Kołakowski L., O karze głównej [w:] tenże, Mini wykłady o maxi sprawach. Trzy serie, Kraków 2004.

Koszkało M., Indywiduum i jednostkowienie. Analiza wybranych tekstów Jana Dunsa Szkota, Lublin 2003.

Koszkało M., Natura woli, wolność a konieczność. Stanowisko Jana Dunsa Szkota na tle koncepcji św.Augustyna, św.Anzelma z Canterbury i św.Tomasza z Akwinu, Gdańsk 2019.

Kompendium Katechizmu Kościoła Katolickiego, tłum.R.Murawski, J.Nowak (opisy ikonograficzne), Kielce 2005.

Koronkiewicz A., Kultura prawna katolicyzmu jako kultura życia – Kościół katolicki a prawo karne. Wybrane zagadnienia, „Acta Universitatis Wratislaviensis. Przegląd Prawa i Administracji” 2008, t.77, nr 3052.

Kościelniak C., Godność i kara śmierci, „Rzeczpospolita” 6.08.2018.

Kowalski H., Kuryłowicz M., Wstęp [w:] Kara śmierci w starożytnym Rzymie, red.H.Kowalski, M.Kuryłowicz, Lublin 1996.

Kowalski P., Kultura magiczna. Omen, przesąd, znaczenie, Warszawa 2007.

Krammer M.H., The Ethics of Capital Punishment. A Philosophical Investigation of Evil and Its Consequences, New York 2011.

Krąpiec A.M., Człowiek i prawo naturalne, Lublin 1993.

Królikowska J., Utrat-Milecki J., Integralnokulturowa definicja kary kryminalnej [w:] Kara kryminalna. Perspektywa historyczna i penologiczna, red.T.Maciejewski, W.Zalewski, Gdańsk 2019.

Krzewicki J., Wymiar miłosierdzia w stanowieniu i stosowaniu prawa, „Biuletyn SAWP KUL” 2018, t.13, nr 15.

Madej K., Żaryn J., Żurek J. (red.), Księga świadectw. Skazani na karę śmierci w czasach stalinowskich i ich losy, Warszawa 2005.

Kupczak J., O chrześcijańskich motywach sprzeciwu wobec kary śmierci, „Ethos” 2002, r.15, nr 1–2.

Lang M., Kara śmierci a prawa człowieka, „Studia z Zakresu Nauk Prawnoustrojowych. Miscellanea” 2015, t.5.

Lang W., Prawo i moralność, Warszawa 1989.

Lernell L., Podstawowe zagadnienia penologii, Warszawa 1977.

Lernell L., Współczesne zagadnienia polityki kryminalnej. Problemy kryminologiczne i penologiczne, Warszawa 1978.

Łętowska E., Pawłowski K., O operze i prawie, Warszawa 2014.

Maciejewski T., Zalewski W.(red.), Kara kryminalna. Perspektywa historyczna i penologiczna, Gdańsk 2019.

Maksymowicz A., Kontrowersje wokół kary śmierci, „Studia Humanistyczne AGH” 2010, t.9.

Maritain J., The Rights of Man and Natural Law, London 1944.

Maroń G., Prawo polskie w świetle nauczania Jezusa Chrystusa, „Ius et Administratio” 2017, z.3.

Mascall E.L., Chrześcijańska koncepcja człowieka, tłum.H.Bednarek, S.Zalewski, Warszawa 1962.

McMahan J., Etyka zabijania, tłum.J.Bednarek, K.Kuś, Warszawa 2012.

Mazowiecka L., Odbudować ład [w:] Przeciw karze śmierci, red.H.Bortnowska, M.Sopyło, Warszawa 2011.

Mazurkiewicz P., Kara śmierci w Katechizmie Kościoła Katolickiego, „Warszawskie Studia Teologiczne” 2009, t.22, nr 1.

Mielnik D., Kara śmierci w polskim prawie karnym. Refleksje historyczno-dogmatyczne, Łódź 2017.

Mikołajczuk K., Pojęcie i cel kary w Kościele. Rys historyczno-prawny, „Studia Prawnicze KUL” 2016, nr 1 (65).

Mikołejko Z., We władzy wisielca, Gdańsk 2012.

Mirosławski M., Bogusława Wolniewicza polemika z abolicjonizmem naturalistycznym, „Edukacja Filozoficzna” 2018, nr 66.

Mitera M., Zubik M., Kara śmierci w świetle doświadczeń współczesnych systemów prawnych, Warszawa 1998.

More T., Utopia, tłum.K.Abgarowicz, Warszawa 1954.

Nawrot O., Ludzka biogeneza w standardach bioetycznych Rady Europy, Warszawa 2011.

Nawrot O., Kara śmierci [w:] Leksykon ochrony praw człowieka. 100 podstawowych pojęć, red.S.Sykuna, Warszawa 2010.

Nawrot O., Personalizm [w:] Leksykon współczesnej teorii i filozofii prawa. 100 podstawowych pojęć, red.J.Zajadło, Warszawa 2017.

Niewiadomski K., Godność człowieka w świetle przykazania miłości nieprzyjaciół: na podstawie pism św.Tomasza z Akwinu i bł.Jana Dunsa Szkota, „Śląskie Studia Historyczno-Teologiczne” 2015, nr 2 (48).

Nitecki P., Czy Kościół dopuszcza karę śmierci?, rozmowę przepr.B.Rojek, „Nowe Życie” 2010, nr 11.

Nova redactio n.2267 Catechismi Catholicae Ecclesiae de poena mortis, „Acta Apostolicae Sedis”, 3.08.2018, An.et.vol.cX, N.8.

Osiatyński W., Prawa człowieka i ich granice, tłum.S.Kowalski, Kraków 2011.

Ossowska M., Normy moralne w obronie godności, „Etyka” 1969, t.5.

Otowicz R., Kara śmierci – problem wciąż aktualny, „Przegląd Powszechny” 1988, nr 1.

Owens E.C., Carlson J.D., Elshtain E.P.(red.), Religion and the Death Penalty. A Call for Reckoning, Michigan, Cambridge 2004.

Pachciarz A., Siła głosu Jana Pawła II przeciwko stosowaniu kary śmierci, „Studia z Zakresu Nauk Prawnoustrojowych. Miscellanea” 2016, t.6.

Pająk M., Zawłocki R. (red.), Prawo karne wobec konstytucji, Warszawa 2018.

Pamrów M., Krajski M.(red.), Miłosierdzie – wyzwanie rzucone teologii i filozofii, Warszawa 2016.

Pawluk T., Stosunek Kościoła pierwszych wieków do kary śmierci, „Prawo Kanoniczne. Kwartalnik prawno-historyczny” 1977, nr 3–4.

Petasz P., Kara kryminalna i jej konstytucyjny wymiar [w:] Prawo karne wobec konstytucji, red.M.Pająk, R.Zawłocki, Warszawa 2018.

Petasz P., Sens, istota i cele kary kryminalnej, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2005, t.14, „35-lecie Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego”, red.A.Szmyt.

Piechowiak M., Filozofia praw człowieka. Prawa człowieka w świetle ich międzynarodowej ochrony, Lublin 1999.

Piechowiak M., O godności i karze śmierci, „Rzeczpospolita” 27.08.2018.

Pieper J., Tomasz z Akwinu, tłum.Z.Włodkowa, Kraków 1966.

Pierzchała K., Teologiczno-pedagogiczny wymiar kary śmierci, „Roczniki Pedagogiczne” 2019, t.11, nr 1.

Pietrzykowski T., Wyzwania moralne. Etyczne problemy prawa, Katowice 2010.

Pillsbury S.H., Imagining a Greater Justice. Criminal Violence, Punishment and Relational Justice, New York 2019.

Piskorski J. (red.), Istota, faktyczność, legitymizacja prawa karnego, Warszawa 2019.

Pismo Święte Nowego Testamentu i Psalmy. Najnowszy przekład z języków oryginalnych z komentarzem, oprac.Zespół Biblistów Polskich z inicjatywy Towarzystwa Świętego Pawła, Częstochowa 2005.

Płatek M., W stronę sprawiedliwości naprawczej [w:] Przeciw karze śmierci, red.H.Bortnowska, M.Sopyło, Warszawa 2011.

Potulski J., Historia pewnego krzesła, czyli rzecz o humanitaryzacji kary śmierci, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2016, t.15, „Studia z Historii Ustroju i Prawa”, red.T.Maciejewski.

Prejsnar-Szatyńska S., Problem uzasadnienia kary – analiza filozoficzna, „Probacja” 2014, nr 2.

Rafacz J., Dawne polskie prawo karne. Część ogólna, Warszawa 1932.

Ratzinger J., Wprowadzenie [w:] Kompendium Katechizmu Kościoła Katolickiego, tłum.R.Murawski, Kielce 2005.

Reggio M.H., History of the Death Penalty [w:] Encyclopedia of Criminology and Criminal Justice, red.G.Bruinsma, D.Weisburd, Springer, New York, 2014, s.2277–2285.

Rex S., Proporcjonalność i resocjalizacja. Szanse na pojednanie, tłum.L.Schreiber, „Ius et Lex” 2006, nr 1.

Ryś G., Inkwizycja, Kraków 1997.

Ryś G., Skandal miłosierdzia, Kraków 2015.

Sadurski W., Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa 1988.

Salij J., Kościół wobec kary śmierci, „Chrześcijaństwo – Świat – Polityka” 2015, nr 19.

Salij J., Religijne refleksje na temat kary śmierci, „Więź” 1974, nr 12.

Salij J., Zagadka polowań na czarownice. Geneza niechrześcijańskiego lęku przed czarami, „W Drodze” 2004, nr 4 (368).

Sarat A. (red.), Final Judgments. The Death Penalty in American Law and Culture, Cambridge – New York 2017.

Sider R.J., The Early Church on Killing. A Comprehensive Sourcebook on War, Abortion, and Capital Punishment, Grand Rapids, Michigan 2012.

Siemianowski A., Filozofia i Ewangelia, „Poznańskie Studia Teologiczne” 2005, t.18.

Smakulska J., Abolicjonizm jako przejaw prawniczego aktywizmu, „Archeus. Studia z bioetyki i antropologii filozoficznej” 2014, t.15.

Snarski T., Debata Hart – Fuller i jej znaczenie dla filozofii prawa, Gdańsk 2018.

Snarski T., Kara śmierci [w:] Wielka encyklopedia prawa, t.13, Prawo karne, red.B.Hołyst, R.Hauser, red.nauk. A.Bałandynowicz, S.Pikulski, J.Warylewski, Warszawa 2018.

Snarski T., Kara śmierci zaprzeczeniem człowieczeństwa, „Polska. Dziennik Bałtycki” 13.10.2019.

Snarski T., Po co prawu karnemu filozofia prawa? [w:] Prawo karne wobec konstytucji, red.M.Pająk, R.Zawłocki, Warszawa 2018.

Snarski T., Wielokulturowość i prawo – przykład adaptacyjnej i modernizacyjnej funkcji prawa, „Pieniądze i Więź” 2009, nr 1.

Snarski T., Wróblewski, Sopot 2020.

Sopoćko M., Miłosierdzie Boże, Wilno 1936, reprint: 2007.

Stawrowski Z., Dylematy kary śmierci na antropologicznym tle, „Chrześcijaństwo – Świat – Polityka” 2015, nr 19.

Stefaniuk M., Etyczne dylematy prawa (kara śmierci, aborcja i eutanazja) w świetle badań polskiej opinii publicznej, „Studia Iuridica Lublinensia” 2013, nr 19.

Strzembosz A. (red.), O prawo karne oparte na zasadach sprawiedliwości, prawach człowieka i miłosierdziu,Materiały z sympozjum nt. reformy prawa karnego zorganizowanego przez Sekcję Nauk Prawnych KUL w Kazimierzu n.Wisłą w dniach 28–30 IV 1988 r., Lublin 1988.

Strzeszewski Cz., Ewolucja katolickiej nauki społecznej, Warszawa 1978.

Ślipko T., Granice życia. Dylematy współczesnej bioetyki, Kraków 1994.

Ślipko T., Kara śmierci z teologicznego punktu widzenia, „Resovia Sacra. Studia Teologiczno-Filozoficzne Diecezji Rzeszowskiej” 2006, nr 13.

Ślipko T., Kara śmierci. Za czy przeciw, Kraków 2010.

Ślipko T., Zarys etyki szczegółowej, t.1, Etyka osobowa, Kraków 2009.

Śmigielski A., Moje świadectwo przeciwko karze śmierci, „Tygodnik Powszechny” 1996, nr 15.

Święcicka P., Proces Jezusa w świetle prawa rzymskiego. Studium prawno-historyczne, Warszawa 2012.

Świda W, Prawo karne, Warszawa 1978.

Świdziński J.A., Kara śmierci. W obronie życia ludzkiego, Kraków 2009.

Szczucki K., W poszukiwaniu legitymizacji etycznej zasad odpowiedzialności karnej, Warszawa 2020.

Szostek A., W obronie umiarkowanego abolicjonizmu, „Chrześcijaństwo – Świat – Polityka” 2015, nr 19

Tabaszewski T., Kara śmierci. Problem etycznej dopuszczalności sankcji głównej za zabójstwo, Warszawa 2012.

Tarnowski J., Interpretacja humanistyczna dyskursów performatywnych, „Studia Europaea Gnesnensia” 2018, nr 18.

Tołstoj L., Spowiedź, tłum.N.N., oprac.na nowo i przedmową opatrzył B.Baran, Warszawa 2011.

Tomasz z Akwinu św., Suma teologiczna, t.18, Sprawiedliwość (2–2, qu. 57–80), tłum.i objaśnieniami zaopatrzył F.W.Bednarski, słowo wstępne K.Wojtyła, Londyn 1970.

Tumim S., Przestępczość, tłum.A.Milewska, Warszawa 1998.

Wacks R., Understanding Jurisprudence. An Introduction to Legal Theory, Oxford – New York 2009.

Warylewski J., Biblijne prawo karne, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2006, t.15, „Studia z Historii Ustroju i Prawa”, red.T.Maciejewski.

Warylewski J., Kara. Podstawy filozoficzne i historyczne, Gdańsk 2007.

Warylewski J., Klondike czy złoto głupców wymiaru sprawiedliwości karnej?, „Gdańskie Studia Prawnicze” 2016, t.35, „Sprawiedliwość”, red.J.Zajadło.

Warylewski J., Prawo karne. Część ogólna, Warszawa 2020.

Wiak K., Godność człowieka jako podstawa aksjologiczna polskiego prawa karnego [w:] Aksjologiczne podstawy polskiego prawa karnego w perspektywie jego ewolucji, red.A.Grześkowiak, I.Zgoliński, Bydgoszcz 2017.

Widacki J., Filozofia prawa karnego z punktu widzenia nauki Kościoła, „Palestra” 1989, nr 33.

Wilson W., Criminal Law, Harlow 2017.

Witczyk H. (red.), Encyklopedia chrześcijaństwa. Historia i współczesność. 2000 lat nadziei, Kielce 2000.

Wolniewicz B., Filozoficzne aspekty kary głównej [w:] Filozofia i wartości, t.2, Warszawa 1998.

Woroniecki J., Katolicka etyka wychowawcza, t.2, Etyka szczegółowa, cz.2, Lublin 1986.

Wronkowska S., Ziembiński Z., Zarys teorii prawa, Poznań 1992.

Wroński Ł., Seryjni i wielokrotni mordercy.Profilowanie psychologiczne i psychogeograficzne, Łomianki 2016.

Wróblewski B., Penologja. Socjologja kar, t.1, Wilno 1926.

Wróblewski B, Prawo karne a moralność. Szkoła humanistyczna prawa karnego, Warszawa 1927.

Zajadło J., Godność jednostki w aktach międzynarodowej ochrony praw człowieka, „Ruch Prawniczy, Ekonomiczny i Socjologiczny” 1989, R.51, z.2, s.103–117.

Zalewski W., Przestępca „niepoprawny” – jako problem polityki kryminalnej, Gdańsk 2010.

Zalewski W., Sprawiedliwość naprawcza. Początek ewolucji polskiego prawa karnego?, Gdańsk 2006.

Zieliński M., Ziembiński Z., Uzasadnianie twierdzeń, ocen i norm w prawoznawstwie, Warszawa 1988.

Ziembiński Z., O pojmowaniu sprawiedliwości, Lublin 1992.

Zoll A., Kara śmierci – refleksje prawne z perspektywy chrześcijańskiej, „Chrześcijaństwo – Świat – Polityka” 2015, nr 19.

Zoll A., Posłanie Andrzeja Zolla [w:] Powinności Człowieka. Kronika Międzynarodowego Forum Jubileuszowego Prawa i Powinności Człowieka. Święto Człowieka. 1–3 września 2000 Gdańsk, red.W.Bock, K.Niedałtowski, A.Śpiewak, K.Żelazek, Gdańsk 2001.

Żełaniec W., Now You Know – The Educative Purpose of Punishment [w:] Universality of Punishment, red.A.Incampo, W.Żełaniec, Bari 2015.

Akty normatywne i orzecznictwo

Costituzione della Repubblica Italiana, Padova 2019.

Karta praw podstawowych Unii Europejskiej (Dziennik Urzędowy Unii Europejskiej, 26.10.2012, C 326/391).

Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r.

(Dz.U. 1997 nr 78 poz.483 ze zm.).

Konwencja o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności (Dz.U. z 1993 r., nr 61, poz.284).

Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych (Dz.U. z 1977 r., nr 38, poz.167, załącznik).

Protokół nr 6 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, dotyczący zniesienia kary śmierci, sporządzony w Strasburgu dn. 28 kwietnia 1983 r. (Dz.U. z 2001 r., nr 23 poz.266).

Protokół nr 13 do Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, dotyczący zniesienia kary śmierci we wszystkich okolicznościach, sporządzony w Wilnie dn. 3 maja 2002 r. (Dz.U. z 2014 r. poz.1155).

II Protokół fakultatywny do Międzynarodowego paktu praw obywatelskich i politycznych w sprawie zniesienia kary śmierci (Dz.U. z 2014 r., poz.891).

Ustawa z dn. 6 czerwca 1997 r. – Kodeks karny (tekst jednolity: Dz.U. z 2017, poz.2204, ze zm.).

Wyrok Sądu Apelacyjnego w Katowicach z 25 października 2007 r., sygn.II AKa 239/07, LEX nr 370387.

Źródła internetowe

18th World Day Against the Death Penalty: Acces to Counsel – A Matter of life or death, http://www.worldcoalition.org/worldday.html (dostęp: 11.06.2020).

Benedykt XVI: kara śmierci obrazą godności człowieka, https://ekai.pl/benedykt-xvi-kara-smierci-obraza-godnosci-czlowieka/ (8.06.2020).

Czachorowski M., Kara śmierci, http://www.ptta.pl/pef/pdf/k/karasmierci.pdf (dostęp: 7.07.2020).

Draguła A., Nie(godność) kary śmierci, http://wiez.pl/2018/08/07/niegodnosc-kary-smierci/ (dostęp: 12.05.2020).

Glombik K., Ecclesia non sitit sanguinem. Kara śmierci w tradycji Kościoła katolickiego, http://web.diecezja.wloclawek.pl/Ateneum/glombik_565.htm (dostęp: 12.06.2020).

Grupa filozofów i teologów chce zmiany decyzji Franciszka w sprawie kary śmierci. Powołują się na Pismo Święte, https://www.rp.pl/Kosciol/180819564-Grupa-filozofow-i-teologow-chce-zmiany-decyzji-Franciszka-ws-kary-smierci-Powoluja-sie-na-Pismo-Swiete.html (dostęp: 24.08.2020).

Homilia Ojca Świętego Franciszka 18 maja 2020, https://www.gov.pl/web/watykan/homilia-ojca-swietego-franciszka-18-maja-2020-r (dostęp: 14.06.2020).

Kara śmierci obowiązywała również w Watykanie. Zniesiono ją niedawno, https://misyjne.pl/kara-smierci-obowiazywala-rowniez-w-watykanie-zniesiono-ja-niedawno/ (dostęp: 24.08.2020).

Konstytucja apostolska „Fidei depositum” ogłoszona z okazji publikacji Katechizmu Kościoła Katolickiego opracowanego po Soborze Watykańskim II, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WP/jan_pawel_ii/konstytucje/fidei_depositum_11101992.html, (dostęp: 5.06.2020).

Kościelniak C., Godność i kara śmierci, https://www.rp.pl/Publicystyka/308059958-Godnosc-i-kara-smierci.html (dostęp: 12.05.2020).

Krąpiec M.A., Kultura [w:] Powszechna Encyklopedia Filozofii, wersja internetowa, http://www.ptta.pl/pef/pdf/k/kultura.pdf (dostęp: 1.05.2020).

List Kongregacji Nauki Wiary do biskupów dotyczący nowej redakcji n.2267 Katechizmu Kościoła Katolickiego na temat kary śmierci, https://www.niedziela.pl/artykul/37089/Watykan-Kongregacja-Nauki-Wiary-Wyjasnia (dostęp: 18.05.2020).

Papież o karze śmierci: jest porażką państwa prawa, http://www.archivioradiovaticana.va/storico/2015/03/20/papież_o_karze_śmierci_jest_porażką_państwa_prawa/pl-1130908 (dostęp: 24.08.2020).

Pieronek T., Chcesz kary śmierci? To nie nazywaj się katolikiem!, rozmowę przepr.J.Czermiński, https://www.wprost.pl/281087/chcesz-kary-smierci-to-nie-nazywaj-sie-katolikiem.html (dostęp: 24.08.2020).

Pius XII, Przemówienie wygłoszone 14 września 1952 r. do uczestników I Międzynarodowego Kongresu Histopatologii Systemu Nerwowego, https://fundacjarepublikanska.org/prawdziwa-nauka-kosciola-o-karze-smierci/ (dostęp: 10.11.2020).

Poczucie bezpieczeństwa, zagrożenie przestępczością i stosunek do kary śmierci, komunikat z badań CBOS BS/60/2011, oprac.M.Feliksiak; https://www.cbos.pl/SPISKOM.POL/2011/K_060_11.PDF (dostęp: 15.11.2020).

Reskrypt o nowym sformułowaniu n. 2267 Katechizmu Kościoła Katolickiego, https://opoka.org.pl/biblioteka/W/WR/kongregacje/kdwiary/reskrypt_01082018.html, (dostęp: 5.06.2020).

Salij J., Religijne refleksje na temat kary śmierci, http://wiez.pl/2018/09/03/religijne-refleksje-na-temat-kary-smierci/ (dostęp: 13.05.2020).

Snarski T., Miłosierdzie a prawo karne, zapis audio wystąpienia dla Klubu Tygodnika Powszechnego Trójmiasto, wideoblog Morze prawa, https://www.youtube.com/watch?v=JFRjUBxAvLE (dostęp: 24.08.2020).

Statystyka opracowana przez Hands Off Cain dotycząca obowiązywania kary śmierci w systemach prawnych, http://www.handsoffcain.info/bancadati/ (dostęp: 8.11.2020).

Wierzbicki A.M., Pożegnanie kary śmierci, http://wiez.pl/2018/08/03/pozegnanie-kary-smierci/ (dostęp: 8.06.2020).

Zajączkowska B., PapieżFranciszek zmienił paragraf Katechizmu na temat kary śmierci, https://www.vaticannews.va/pl/papiez/news/2018-08/reskrypt-karze-smierci-kongregacja-nauki-wiary-katechizm.html (dostęp: 6.05.2020).

Spis skrótów używanych w pracy

EKPCz – Europejska konwencja praw człowieka

KKK – Katechizm Kościoła Katolickiego

MPPoiP – Międzynarodowy pakt praw obywatelskich i politycznych

UE – Unia Europejska

Tomasz SnarskiThe Roman Catholic Church on the Death Penalty. Between Law, Philosophy and Theology

English SummaryTranslated by Jan Gąsiorowski

This book consists of an introduction, three chapters and a conclusion. The author deals with the subject of the Catholic Church’s teaching on the death penalty from a philosophical, theological and legal perspective. The first chapter (Legal and Philosophical Aspects of the Death Penalty) outlines the basic issues and information related to the institution of criminal punishment, including the death penalty. It also discusses the arguments of abolitionists (opponents of the death penalty) and retentionists (supporters of the death penalty) in their interdisciplinary approach.

The second chapter (Catholic Church on the Death Penalty. From Conditional Approval to Firm Rejection) is devoted to teaching the Catholic Church on the death penalty. The author presents a historical outline of the Church’s attitude towards this issue, including the views of St.Augustine, St.Thomas of Aquinas, Blessed John Duns the Scottish, and St.John Paul II, among others. He also presents the contemporary official teaching of the Church contained in the content of the Catechism of the Catholic Church. The author also considers the question whether there has been a revolution or evolution in the Church’s teaching on the moral evaluation of the death penalty.

In the third chapter (How to Reconcile Respect for the Sanctity of Life with Justice and Mercy?) the author assesses Catholic abolitionism from a philosophical, theological and legal perspective. He discusses the Christian concept of human person and the issue of the dignity of the person and the sanctity of human life. He raises the problem of the aims of punishment in the teaching of the Catholic Church, as well as the transformation of the understanding of the concept of justice in the context of the idea of mercy. The author also discusses the discourse in literature about the recent change in the content of the Catechism of the Catholic Church in 2018 concerning the death penalty, introduced by Pope Francis.

In conclusions the author recalls that the current official position of the Catholic Church on the death penalty is one of radical abolitionism. The author argues that essential for the adoption of abolitionism by the Catholic Church was, above all, the development of personalism, convincing of the holiness of every human life and the innate and inalienable nature of the dignity of every human being. Furthermore, the Church emphasizes the corrective (educational) nature of the penalty and punishment in general, for which the death penalty is not appropriate. The particular development of the idea of mercy in the teaching of the Church in recent years is also important, as it has had an impact on the understanding of the concept of justice and the consequences which result from it, strengthening the concept of restorative justice in the face of traditionally understood retributive justice.

Keywords: penalty, death penalty, concepts of punishment, philosophy of punishment, criminal theories, justice, mercy, abolitionism, retributionism, retentionism, social teaching of the Church, personalism, aims and functions of criminal punishment, philosophy of criminal law, penology, capital punishment.

Indeks osób

A

Abel

Abgarowicz Kazimierz

Amato Salvatore

Amsterdamski Stefan

Ancel Marc

Arndt Michał

Arystoteles

Augustyn z Hippony

B

Balicki Ryszard

Bałandynowicz Andrzej

Bartnik Czesław Stanisław

Bartula Piotr

Bartusiak Bronisław

Beccaria Cesare

Becker Gary Stanley

Bednarek Henryk

Bednarek Joanna

Bednarski Feliks Wojciech

Bellarmin Robert

Benedykt XVI, właśc.Joseph Ratzinger

Bentham Jeremy

Bessette Joseph M.

Bierdiajew Mikołaj

Bock Witold

Bodnar Adam

Boecjusz

Boike Paweł

Bortnowska Halina

Borucki Janusz

Brugger E.Christian

Bruinsma Gerben

Buchała Kazimierz

Budyn-Kulik Magdalena

C

Camus Albert

Carlson John D.

Chudy Wojciech

Chyrowicz Barbara

Ciepły Filip

Cieslewicz Nicholas

Cieślak Marian

Cieślak Wojciech

Cieślik Damian

Culbert Jennifer L.

Cyceron

Cyprian z Kartaginy

Czachorowski Marek

D

Dembowski Bronisław

Dębicka Malwina

Dobrowolska-Parfieńczyk Wanda

Draguła Andrzej

Duff R.Antony

Duns Szkot Jan

Dyjakowska Marzena

Dziedziak Wojciech

E

Ebrite Talitha

Eichmann Adolf

Eilstein Helena

Elshtain Eric P.

Elshtain Jean Bethke

Erdman Adam

Ewodiusz

F

Feliksiak Michał

Feser Edward

Feuerbach Anselm

Filek Jacek

Foucault Michel

Franciszek z Asyżu

Franciszek, właśc.Jorge Mario Bergoglio

Frycz Modrzewski Andrzej

Fuller Lon Luvois

G

Ganobis Joanna

Gawroński Alfred

Gilson Étienne

Glombik Konrad

Gomułka Jakub

Grabarczyk Tadeusz

Grabowy Bartosz

Grabska Stanisława

Grelot Pierre

Grocjusz Hugo

Gromska Daniela

Grześkowiak Alicja

H

Hastings Adrian

Hauser Roman

Hegel Georg Wilhelm Friedrich

Hernik-Pikulska Beata

Herod Antypas

Hirsch Andreas von

Hobbes Thomas

Hołyst Brunon

I

Incampo Antonio

J

Jabłoński Mariusz

Jabłoński Paweł

Jan Paweł II, właśc.Karol Wojtyła

Jan XXIII, właśc.Angelo Giuseppe Roncalli

Janiczek Maria Magdalena

Janikowski Wacław

Janiszewski Bogusław

Jarosz-Żukowska Sylwia

Jasiński Jerzy

Jezus Chrystus

Jonkisz Adam

Jońca Maciej

Józef II Habsburg

Judycki Stanisław

Jurczyk Marcin Bartłomiej

K

Kaczkowski Jan

Kaczmarek Lech

Kain

Kamień Joanna

Kant Immanuel

Karolak Stefan Jan

Keller Józef

Kiereś Henryk

Klemens Aleksandryjski

Kładoczny Piotr

Kolbe Maksymilian Maria

Kołakowski Leszek

Komendant Tadeusz

Koronkiewicz Anna

Koszkało Martyna

Kościelniak Cezary

Kotański Wiesław

Kowalska Maria Faustyna

Kowalski Henryk

Kowalski Piotr

Kowalski Sergiusz

Krajski Michał

Krąpiec Mieczysław Albert

Królikowska Jadwiga

Krzewicki Jarosław

Kupczak Jarosław

Kupis Bogdan

Kurczewski Jacek

Kuryłowicz Marek

Kuś Katarzyna

L

Laktancjusz

Lang Marta

Lang Wiesław

Leiser Burton M.

Lem Stanisław

Leon I Wielki

Leon XII, właśc.Annibale della Genga

Léon-Dufour Xavier

Leopold II Habsburg

Lernell Leszek

Locke John

Ł

Łętowska Ewa

Łopatka Adam

M

Maciejewski Tadeusz

Madej Krzysztof

Maksymowicz Agata

Maritain Jacques

Maroń Grzegorz

Mascall Eric Lionel

Mazurkiewicz Piotr

McMahan Jeff

Melezini Mirosława

Mielnik Daniel

Mikołajczuk Krzysztof

Mikołejko Zbigniew

Milewska Aleksandra

Mirosławski Mateusz

Mitera Monika

More Thomas

Możejko Beata

Mścichowski Marcin

N

Nawrot Oktawian

Niedałtowski Krzysztof

Niewiadomski Krzysztof

Nitecki Piotr

O

Opalska Agata

Orygenes

Osiatyński Wiktor

Ossowska Maria

Otowicz Ryszard

Owens Erik C.

P

Pachciarz Adrian

Pająk Maciej

Pamrów Mirosław

Pawluk Tadeusz

Petasz Paweł

Piechowiak Marek

Pieper Josef

Pieronek Tadeusz

Pierzchała Kazimierz

Pietrzykowski Tomasz

Pikulski Stanisław

Pillsbury Samuel H.

Piłat Poncjusz

Piotr Apostoł

Pius XI, właśc.Achille Ratti

Pius XII, właśc.Eugenio Pacelli

Platon

Podgórecki Adam

Potulski Jacek

R

Rafacz Józef

Rappaport Emil Stanisław

Reggio Michael H.

Rojek Bożena

Romaniuk Kazimierz

Rousseau Jean-Jacques

Rybałt Jan

Ryś Grzegorz

S

Sadurski Wojciech

Salij Jacek

Sarat Austin

Schreiber Lubomir

Seneka

Sider Ronald J.

Siemianowski Antoni

Smakulska Joanna

Snarski Tomasz

Solska Ewa

Sopoćko Michał

Stawrowski Zbigniew

Stefaniuk Małgorzata

Stepnowski Piotr

Strzembosz Adam

Strzeszewski Czesław

Sykuna Sebastian

Szczucki Krzysztof

Szostek Andrzej

Ś

Ślipko Tadeusz

Śmigielski Adam

Śpiewak Anna

Świda Witold

Świdzicki Jerzy Adam

Święcicka Paulina

T

Tabaszewski Tomasz

Tertulian

Tołstoj Lew

Tomasz z Akwinu

Tornielli Andrea

Treder Malwina

Trombala Anna

Tumim Stephen

Tyloch Witold

U

Utrat-Milecki Jarosław

W

Wacks Raymond

Waltoś Stanisław

Warylewski Jarosław

Weisburd David

Wiak Krzysztof

Widacki Jan

Wierzbicki Alfred Marek

Wilson William

Witczyk Henryk

Witkowska Magdalena

Włodkowa Zofia

Wojtyła Karol zob.Jan Paweł II

Wolniewicz Bogusław

Woroniecki Jacek

Wronkowska Sławomira

Wroński Łukasz

Wróblewski Bronisław

Z

Zajadło Jerzy

Zajączkowska Beata

Zalewski Sylwester

Zalewski Wojciech

Zańko Dorota

Zawłocki Robert

Zeidler Kamil

Zgoliński Igor

Zieliński Maciej

Ziembiński Zygmunt

Ziemska Ewa

Zoll Andrzej

Zubik Marek

Ż

Żaryn Jan

Żelazek Katarzyna

Żełaniec Wojciech

Żurek Jacek

Żywucka-Kozłowska Elżbieta

Biogram autora

Tomasz Snarski, ur.1985. Doktor nauk prawnych, adwokat, filozof. Adiunkt w Katedrze Prawa Karnego Materialnego i Kryminologii na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Gdańskiego. Wiceprzewodniczący Wydziału I Nauk Społecznych i Humanistycznych Gdańskiego Towarzystwa Naukowego.

Autor monografii Debata Hart–Fuller i jej znaczenie dla filozofii prawa (Gdańsk 2018), Wróblewski (Sopot 2020), a także licznych publikacji z zakresu prawa karnego, filozofii prawa oraz praw człowieka. Ponadto autor dwóch tomów poezji Przezpatrzenia (Gdańsk 2012, drugie wydanie: Gdańsk 2014), Werblista (Wilno 2016).

Angażuje się w działalność społeczną i kulturalną. Członek Zespołu Laboratorium „Więzi” oraz publicysta portalu internetowego Więź.pl. Stały współpracownik kwartalnika „Znad Wilii”. Od 2020 r. prowadzi interdyscyplinarny wideoblog Morze prawa, poświęcony zagadnieniom z pogranicza prawa karnego, filozofii i praw człowieka. Mieszka w Gdańsku.

Fot. Jan Gąsiorowski

Spis rzeczy

Wprowadzenie

Rozdział IPrawne i filozoficzne aspekty kary śmierci

Śmierć jako kara (nie tylko) kryminalna?

Karanie śmiercią wczoraj i dziś

Między retencjonizmem i abolicjonizmem

Kara śmierci jako przedmiot sporu filozoficznego

Etyka kary śmierci?

Próba podsumowania

Rozdział IIKościół katolicki o karze śmierci: Od warunkowej aprobaty do zdecydowanego odrzucenia

Pojęcie i rozwój nauki Kościoła

Historyczny zarys stosunku Kościoła do kary śmierci

Zmiany w Katechizmie Kościoła Katolickiego

Poglądy św.Jana Pawła II, Benedykta XVI i Franciszka na temat kary śmierci

Rewolucyjna czy ewolucyjna zmiana?

Rozdział IIIJak pogodzić poszanowanie świętości życia ze sprawiedliwością i miłosierdziem?

Świętość ludzkiego życia i godność osoby

Pojęcie kary i jej cel w nauczaniu Kościoła

Sprawiedliwość a miłosierdzie

Dyskusja w ramach Kościoła w kwestii kary śmierci

Teologia a filozofia i nauki penalne

Zamiast zakończenia

Co powiedziałby Jezus, gdybyśmy Go zapytali o karę śmierci?

Próba podsumowania

Bibliografia

Literatura

Akty normatywne i orzecznictwo

Źródła internetowe

Spis skrótów używanych w pracy

English Summary

Indeks osób

Biogram autora