Ku wojnie. Oblicza XX Wieku ebook

Wstęp

Wstęp

Nie­czę­sto się zda­rza, by cała uwaga świa­to­wej opi­nii publicz­nej sku­piła się na Pol­sce. Tak wła­śnie było nie­mal od początku 1939 roku. To rzad­kie zja­wi­sko w naj­now­szej histo­rii, aby nasz kraj zna­lazł się w cen­trum zain­te­re­so­wa­nia. Wła­śnie o tym jest w znacz­nej mie­rze ta książka. Ow­szem, znaj­dują się w niej tematy popu­larne w publi­cy­styce, ale Ku woj­nie pre­zen­tuje też wyda­rze­nia wcze­śniej nie­znane i nie­opi­sane, a wiele z nich zaczęło odcho­dzić już w zapo­mnie­nie.

Nie będę Cię, Drogi Czy­tel­niku, zamę­czał dłu­gim wstę­pem. Pozwól jed­nak, że przez chwilę wpro­wa­dzę Cię w treść tego, co Cię czeka, gdy zaczniesz już lek­turę tej bar­dzo waż­nej dla mnie książki.

Zakła­dam, że kupu­jąc Ku woj­nie, możesz inte­re­so­wać się tym, co działo się tuż przed wybu­chem wojny. Być może intry­guje Cię moż­li­wość soju­szu pol­sko-nie­miec­kiego w 1939 roku. Ale czy Niemcy naprawdę tego chcieli? Jak doszło do wojny, która zdru­zgo­tała kon­ty­nent? Jakie były kulisy naj­waż­niej­szych roz­mów poli­tycz­nych, które decy­do­wały o przy­szło­ści Pol­ski i Europy? Czy ist­niały alter­na­tywne sce­na­riu­sze? Co dopro­wa­dziło do kon­flik­to­wej sytu­acji mię­dzy­na­ro­do­wej, któ­rej eska­la­cja nastą­piła we wrze­śniu 1939 roku? Co w ogóle czuli Polacy w pierw­szych dniach wojny? A jak żyłoby się w Pol­sce, gdyby wojna nie wybu­chła? Na te i wiele innych pytań stara się odpo­wie­dzieć ta książka.

Z czę­ścią tytu­łów można się zapo­znać na kanale „Obli­cza XX Wieku” na YouTube. Nie zna­czy to jed­nak, że są one w tej książce przed­sta­wione tak samo. By­naj­mniej, każdy z nich został roz­sze­rzony o dodat­kowe wątki. Tre­ści te znacz­nie wycho­dzą poza ramy tego, co pre­zen­tują filmy. Książka zawiera też tematy zupeł­nie nowe, któ­rych na kanale nie poru­sza­łem.

Układ publi­ka­cji jest chro­no­lo­giczny. Zaczyna się od cie­ka­wych i nie­ba­nal­nych epi­zo­dów z histo­rii NSDAP. Tekst o „Czło­wieku, który stwo­rzył Adolfa Hitlera” poru­sza histo­rię zapo­mnia­nej osoby, która była men­to­rem Führera, gdy jesz­cze nawet nie marzył o zdo­by­ciu wła­dzy. Z kolei „Tajem­nica zbrodni w Potę­pie” odnosi się do tra­gicz­nych wyda­rzeń z 1932 roku, któ­rych skutki powinny roz­bu­dzić nie­po­kój w umy­słach Niem­ców, do czego NSDAP będzie zdolna po prze­ję­ciu wła­dzy. Mate­riał ten został opu­bli­ko­wany na kanale „Obli­cza XX Wieku” w marcu 2020 roku, ale tekst w niniej­szej książce został dodat­kowo uzu­peł­niony m.in. o wypo­wie­dzi rodziny Kon­rada Pie­cu­cha – głów­nego boha­tera opi­sy­wa­nych wyda­rzeń.

Jak już wspo­mnia­łem, publi­ka­cja poru­sza też wątki mało znane. Przy­kła­dem jest mate­riał „Wizyta Jose­pha Goeb­belsa w War­sza­wie”. Nikt do tej pory nie zro­bił sze­ro­kiej ana­lizy tej wizyty, która była prze­cież prze­ło­mowa w kon­tak­tach Pol­ski z Trze­cią Rze­szą krótko po prze­ję­ciu wła­dzy przez Hitlera. Podob­nie jest z wizytą mini­stra spraw zagra­nicz­nych faszy­stow­skich Włoch Gale­azza Ciano, który w War­sza­wie zja­wił się wraz z córką Benito Mus­so­li­niego.

Ku woj­nie sku­pia się głów­nie na tym, jak Pol­ska i Europa powoli zbli­żały się do naj­więk­szego kon­fliktu w dzie­jach. Nie można było w tej histo­rii pomi­nąć pierw­szych bez­kr­wa­wych pod­bo­jów Führera. Te zostały opi­sane w roz­dzia­łach „Anschluss Austrii” oraz w podzie­lo­nym na trzy czę­ści cyklu „Upa­dek Cze­cho­sło­wa­cji”. Pod­czas opi­sy­wa­nia tych wyda­rzeń zwra­ca­łem też uwagę, jak reago­wano w Pol­sce.

Przyj­rzymy się też kwe­stiom z 1939 roku, które cza­sami tak­to­wano w histo­rii mię­dzy­wo­jen­nej Europy po maco­szemu. W książce opi­sane są kulisy wizyty naj­waż­niej­szego dyplo­maty Hitlera Joachima von Rib­ben­tropa w Pol­sce w stycz­niu 1939 roku. Zdję­cie z tej wizyty wid­nieje na okładce książki. Podróż ta prze­szła do histo­rii, od niej kon­takty pol­sko-nie­miec­kie zaczęły się zmie­niać. Na pod­sta­wie wspo­mnień, ste­no­gra­mów roz­mów, nota­tek i donie­sień z prasy moż­liwe jest jej odtwo­rze­nie nie­mal co do godziny. Rezul­tat podróży hitle­row­skiego mini­stra do War­szawy będzie miał dale­ko­siężne kon­se­kwen­cje nie tylko dla Pol­ski. Euro­pej­ska opi­nia publiczna za wszelką cenę pró­bo­wała dociec, po co tak naprawdę Rib­ben­trop zja­wił się w War­sza­wie.

W niniej­szej publi­ka­cji znaj­dują się też tematy zapo­mniane, któ­rymi żyła cała Pol­ska. Dla­tego zamiesz­czony został roz­dział poświę­cony Jadwi­dze Waj­sów­nie – pol­skiej olim­pijce, która na igrzy­skach w Ber­li­nie rywa­li­zo­wała z nie­miec­kimi dys­ko­bol­kami.

Na krótko przed wybu­chem wojny doszło do naj­gło­śniej­szego samo­bój­stwa w przed­wo­jen­nej Rze­czy­po­spo­li­tej. Roz­dział „Tajem­nica śmierci Wale­rego Sławka” opo­wiada wła­śnie o tym. W tek­ście tym udało się zebrać wszyst­kie poszlaki, dowody oraz wypo­wie­dzi świad­ków i eks­per­tów na temat tej zagad­ko­wej śmierci, która także może się wią­zać z wybu­chem II wojny świa­to­wej.

Wśród intry­gu­ją­cych tema­tów, które budzą kon­tro­wer­sje, znaj­duje się roz­dział „Tajne kon­takty Pił­sud­skiego z Hitle­rem”, w któ­rym, opie­ra­jąc się na doku­men­tach oraz wspo­mnie­niach, można usta­lić cie­kawe fakty doty­czące gry, jaką z nazi­stami pro­wa­dził Pił­sud­ski, zanim Hitler prze­jął wła­dzę w Niem­czech.

Książka poru­sza też zagad­nie­nia doty­czące histo­rii alter­na­tyw­nej, dla­tego znaj­dują się w niej kon­cep­cje Wła­dy­sława Stud­nic­kiego, który był jedy­nym Pola­kiem otwar­cie nawo­łu­ją­cym do soju­szu Pol­ski z Trze­cią Rze­szą. W roz­dziale „Jak Pol­ska chciała zaata­ko­wać Trze­cią Rze­szę” poru­szone są wątki dwu­krot­nej moż­li­wo­ści uni­ce­stwie­nia Hitlera, zanim roz­pę­tał pie­kło w Euro­pie.

Ku woj­nie, choć odnosi się głów­nie do zagad­nień przed­wo­jen­nych, zawiera też dwa tematy, które nie­jako odbie­gają od tytułu. Pierw­szy to „Ten krótki stan eufo­rii – 3 wrze­śnia 1939”, przed­sta­wia­jący ostat­nie chwile rado­ści w upa­da­ją­cej II Rze­czy­po­spo­li­tej. Drugi, ostatni roz­dział w książce, jest z pogra­ni­cza histo­ri­cal fic­tion, to: „Jaka byłaby Pol­ska, gdyby nie II wojna świa­towa”. Tekst ten jest wpraw­dzie fik­cją, ale opartą na praw­dzi­wych danych, sta­ty­sty­kach oraz wypo­wie­dziach eks­per­tów. Czy moż­liwe jest choćby w nie­wiel­kim stop­niu usta­le­nie, jacy byli­by­śmy dzi­siaj, gdyby nie wybuch wojny?

Jeżeli publi­ka­cja ta pobu­dzi Cię, Czy­tel­niku, do reflek­sji, przy­bliży wielką poli­tykę i pomoże zro­zu­mieć, jak doszło do wybu­chu wojny, to spełni swoje zada­nie. Oddaję do Two­ich rąk moją debiu­tancką książkę, która, mam nadzieję, pozwoli Ci choć na chwilę poczuć kli­mat epoki, któ­rej wyda­rze­nia, mimo upływu lat, na­dal odczu­wamy.

Bar­tosz Bor­kow­ski

Czło­wiek, który stwo­rzył Adolfa HitleraKim był zapo­mniany men­tor Hitlera z okresu pierw­szych lat jego kariery?

Czło­wiek, który stwo­rzył Adolfa Hitlera

Kim był zapo­mniany men­tor Hitlera z okresu pierw­szych lat jego kariery?

Nazi­stow­ski poeta, men­tor i nauczy­ciel Adolfa Hitlera, któ­rego wpro­wa­dził w świat mona­chij­skich elit. Bez tego czło­wieka nie byłoby ani Führera, ani naro­do­wego socja­li­zmu. Autor pierw­szego hymnu NSDAP oraz slo­ganu „Deutsch­land erwa­che” („Niemcy, zbudź­cie się”), który wid­niał na hitle­row­skich sztan­da­rach. To Die­trich Eckart – zapo­mniany men­tor Führera. To on wpro­wa­dził przy­szłego dyk­ta­tora na salony mona­chij­skie, które miały prze­możny wpływ na poli­tykę.

Na początku XX wieku nic nie wska­zy­wało na to, by mający już 50 lat Eckart mógł zapi­sać się w histo­rii. Nie­do­szły lekarz, poeta i dra­ma­turg, któ­rego sztuki nie zdo­by­wały jed­nak popu­lar­no­ści w Niem­czech, w 1918 roku zaczął wyda­wa­nie anty­se­mic­kiego i rasi­stow­skiego pisma „Auf gut Deutsch”. Wraz z nim wydawcą był Alfred Rosen­berg, który w przy­szło­ści będzie jed­nym z naj­waż­niej­szych hitle­row­skich dygni­ta­rzy. Poza dzia­łal­no­ścią wydaw­ni­czą Eckart udzie­lał się także w rasi­stow­skim towa­rzy­stwie „Thule”. Ludzie tacy jak Eckart dawali się wów­czas porwać na wskroś reli­gij­nej fan­ta­zji, któ­rej pod­stawą było ocze­ki­wa­nie na zbawcę narodu nie­miec­kiego upo­ko­rzo­nego trak­ta­tem wer­sal­skim. W jed­nym ze swo­ich poema­tów przy­szły men­tor Hitlera pisał:

Boha­ter ten, co przyjść ma do nas, czeka, mil­cząc;Lecz brzęk­nie choćby miecz za pasem jego.A już, zlęk­nione, pry­cha, wyje zgrają wil­cząPle­mię huń­skie, pomiot świata pie­kiel­nego.On bez słów czeka, jedno wciąż myślący:O stu­krot­nie wyrzą­dzo­nej nam pod­ło­ści –Zda się, że to wschód już, blask ten jaśnie­jący…Cier­pli­wo­ści jesz­cze! Cier­pli­wo­ści!1

Die­trich Eckart rze­czy­wi­ście wie­rzył, że nadej­dzie zbawca, który wyzwoli naród nie­miecki. W swo­ich mowach pre­cy­zo­wał nawet, kim miałby ten czło­wiek być i jakimi cechami się wyróż­niać:

[…] to facet, który potrafi znieść ter­kot kara­binu maszy­no­wego. Hołota musi robić w por­tki ze stra­chu. To nie ofi­cer jest mi potrzebny, przed nim lud nie odczuwa respektu. Naj­lep­szy byłby robot­nik, który ma gębę na wła­ści­wym miej­scu. […] Nie musi być mądry, poli­tyka to naj­głup­sza rzecz pod słoń­cem. […] Musi to być kawa­ler! Wtedy pozy­skamy kobiety2.

Latem 1919 roku Die­trich Eckart wygło­sił swoje pierw­sze prze­mó­wie­nie na spo­tka­niu Nie­miec­kiej Par­tii Robot­ni­czej (DAP) – ugru­po­wa­niu, z któ­rego wyro­śnie w przy­szło­ści par­tia nazi­stow­ska. W swoim śro­do­wi­sku cie­szył się dużym powa­ża­niem. Istotne były jego wpływy i powią­za­nia z zamoż­nymi oso­bi­sto­ściami mona­chij­skiego towa­rzy­stwa. Gdy jego kariera poli­tyczna się roz­wi­jała, młody Adolf Hitler sta­wiał dopiero w poli­tyce pierw­sze kroki. Był wrze­sień 1919 roku, gdy ofi­ce­ro­wie Reich­swehry wyzna­czyli go do obser­wa­cji jed­nego ze skraj­nych ugru­po­wań, czyli wspo­mnia­nej DAP.

Die­trich Eckart

Na pierw­szym mityngu par­tyj­nym 12 wrze­śnia 1919 roku, na któ­rym poja­wił się Hitler, nie wyda­rzy­łoby się nic szcze­gól­nego, gdyby nie pewien incy­dent. Nie­do­świad­czony, ale nad­po­bu­dliwy Hitler zaata­ko­wał gwał­tow­nie pro­fe­sora Bau­manna, który mówił o bawar­skim sepa­ra­ty­zmie. Hitler bro­nił cało­ści Rze­szy i był tak wście­kły oraz prze­ko­nu­jący w swo­ich słow­nych ata­kach, że od razu zwró­cił uwagę zało­ży­ciela par­tii Antona Dre­xlera: „Mój Boże! Ten ma gadane. Mogli­by­śmy go wyko­rzy­stać”3 – miał powie­dzieć Dre­xler, i zaraz po tym zapro­sić Hitlera na kolejne spo­tka­nie. Nie minęło kilka mie­sięcy, a Hitler, tak jak pisał jego bio­graf Ian Ker­shaw: „miał swoje miej­sce na poli­tycz­nej mapie Mona­chium, ale na­dal pozo­sta­wał pro­win­cjo­nalną sławą”.

Sym­bol ugru­po­wa­nia DAP

By stać się poważ­nym gra­czem na sce­nie poli­tycz­nej, Hitler potrze­bo­wał pro­tek­to­rów, któ­rzy pomo­gliby mu się prze­bić. Jed­nym z nich był wła­śnie Die­trich Eckart, który miał wpływy wśród mona­chij­skiej elity. Eckart zabie­rał więc Hitlera na spo­tka­nia i przy­ję­cia, na któ­rych jego pro­te­go­wany mógłby zaist­nieć w towa­rzy­stwie. Ale pod­czas przy­jęć Hitler bul­wer­so­wał uczest­ni­ków swoim zacho­wa­niem świad­czą­cym o braku ele­men­tar­nego wycho­wa­nia: żar­łocz­nie zja­dał wszystko, co znaj­do­wało się na stole, pluł i mówił z peł­nymi ustami.

Legi­ty­ma­cja par­tyjna Adolfa Hitlera – członka DAP

Zde­gu­sto­wany Eckart zaczął więc uczyć przy­szłego Führera dobrych manier, a także posta­rał się o nowy gar­ni­tur dla niego.

Histo­ryk uni­wer­sy­tetu w Leice­ster, Michael Lynch, twier­dził: „To cie­kawa rela­cja. Jak uczeń i nauczy­ciel, ojciec i syn. Łączyło ich bra­ter­skie uczu­cie”4.

Anton Dre­xler

Die­trich Eckart był star­szy od Hitlera o dwa­dzie­ścia lat i w pierw­szych latach dzia­łal­no­ści Hitlera był dla niego praw­dzi­wym men­to­rem. Autor wielu prac na temat histo­rii naro­do­wego socja­li­zmu oraz Führera – Joachim Fest – rów­nież poświę­cił Eckar­towi dłuż­szy ustęp:

Jako czło­wiek bar­dziej oczy­tany, lepiej zna­jący ludzi, mający wielką wie­dzę i rów­nie wiel­kie uprze­dze­nia, Eckart wywarł duży wpływ na pro­win­cjo­nal­nego i nie­po­rad­nego Hitlera i był, dzięki swo­jemu nie­skom­pli­ko­wa­nemu spo­so­bowi bycia, pierw­szym wykształ­co­nym czło­wiekiem, któ­rego towa­rzy­stwo Hitler tole­ro­wał i w któ­rego obec­no­ści nie ujaw­niały się jego głę­boko zako­rze­nione kom­pleksy. Eckart wypo­ży­czał i pole­cał mu książki, uczył go dobrych manier, kory­go­wał spo­sób wysła­wia­nia się i otwie­rał przed nim wiele drzwi5.

Eckart nie tylko wpły­wał na Hitlera inte­lek­tu­al­nie, ale też umac­niał jego zaja­dły anty­se­mi­tyzm. W swo­ich tezach potra­fił być wyjąt­kowo bru­talny, twier­dził np., że gdyby tylko mógł, to „naj­chęt­niej zała­do­wałby pociąg wszyst­kimi Żydami i wje­chał nim pro­sto do Morza Czer­wo­nego”6. Wkrótce zaczął też zapo­zna­wać Hitlera ze swo­imi boga­tymi przy­ja­ciółmi, prze­my­słow­cami, któ­rzy mogliby pomóc finan­sowo par­tii. Dzięki temu wspar­ciu i oso­bi­stemu zaan­ga­żo­wa­niu Eckarta par­tia wyku­piła organ pra­sowy „Völkischer Beobach­ter”. Men­tor przy­szłego dyk­ta­tora porę­czył wła­snym mająt­kiem, by zdo­być na ten cel kwotę 60 tysięcy marek. Po tym wiel­kim dla nazi­stów suk­ce­sie Hitler zwró­cił się do Eckarta z podzię­ko­wa­niem:

Gdyby nie Pań­ski cenny udział w przed­się­wzię­ciu, praw­do­po­dob­nie nie uda­łoby się tak zała­twić naszej sprawy. Ba, myślę, że na wiele mie­sięcy utra­ci­li­by­śmy widoki na zdo­by­cie wła­snej gazety. Obec­nie sam, duszą i cia­łem, jestem tak mocno zwią­zany z ruchem, że nie wyobraża Pan sobie, jakim szczę­ściem napeł­nia mnie osią­gnię­cie tego wytę­sk­nio­nego celu7.

„Völkischer Beobach­ter” wkrótce sta­nie się czo­ło­wym pismem nazi­stów i pozosta­nie nim aż do końca ist­nie­nia Trze­ciej Rze­szy. Prasa zapew­niła dobrą reklamę, a orga­ni­za­cja zaczęła się dyna­micz­nie roz­wi­jać. Wów­czas rela­cje Hitlera z Eckar­tem były bar­dzo zażyłe, a przy­szły Führer chlu­bił się wła­śnie tym, że to on zwró­cił na niego uwagę. To tek­sty Eckarta, w któ­rych łączył on bol­sze­wizm ze spi­skiem „świa­to­wego żydo­stwa”, wywarły tak obse­syjny wpływ na anty­se­micką i anty­ko­mu­ni­styczną poli­tykę Hitlera w przy­szło­ści. Od 1920 roku par­tia zmie­niła nazwę z DAP na NSDAP. Rok póź­niej bawar­ski esta­bli­sh­ment mógł na­dal pogar­dzać Hitle­rem, ale na pewno nie mógł go igno­ro­wać. Na naj­waż­niej­szych wie­cach par­tii zawsze w pobliżu Führera sie­dział Eckart, ale jego pozy­cja powoli zaczy­nała słab­nąć.

„Völkischer Beobach­ter” – naj­waż­niej­szy organ pra­sowy NSDAP

W tym cza­sie Hitle­rowi zaczyna wyra­stać kon­ku­ren­cja. Nowym cha­ry­zma­tycz­nym poli­ty­kiem wśród nacjo­na­li­stycz­nych ugru­po­wań stał się Otto Dic­kel. Jego poglądy były zbli­żone do poglą­dów nazi­stów, choć repre­zen­to­wał orga­ni­za­cje vol­ki­stow­skie. Wów­czas poja­wiła się kon­cep­cja zjed­no­cze­nia wszyst­kich nie­miec­kich nacjo­na­li­stycz­nych ugru­po­wań w luźną kon­fe­de­ra­cję. Ale prze­ciwko temu wystą­pił Hitler, dostrze­ga­jąc zagro­że­nie dla swo­jej pozy­cji bez­względ­nego wodza par­tii. Wkrótce doszło do spo­tka­nia obu lide­rów. Dic­kel przez trzy godziny prze­ko­ny­wał Hitlera do poro­zu­mie­nia, ale on co chwilę wybu­chał gnie­wem. Wów­czas prze­ciwko niemu obró­cił się dawny men­tor – Die­trich Eckart. Uznał zacho­wa­nie swo­jego pod­opiecz­nego za nie­od­po­wied­nie. Hitler w ataku wście­kło­ści zagro­ził więc, że wystąpi z par­tii, a na to dzia­ła­cze NSDAP nie mogli sobie pozwo­lić. Osobą, która miała pogo­dzić kie­row­nic­two par­tii z Führerem, był oczy­wi­ście Eckart. Hitler dał się prze­ko­nać, by pozo­stać w par­tii, ale tylko pod warun­kiem powie­rze­nia mu sta­no­wi­ska prze­wod­ni­czą­cego o dyk­ta­tor­skiej wła­dzy. Kie­row­nic­two ska­pi­tu­lo­wało i w lipcu 1921 roku Hitler wró­cił do NSDAP jako jej fak­tyczny wódz, a za poro­zu­mie­niem oczy­wi­ście stał Eckart.

Hitler w oto­cze­niu człon­ków NSDAP, 1929 rok

Apel SA w sali cere­mo­nial­nej wie­deń­skiego zamku. Na pro­por­cach par­tyj­nych widoczne jest hasło autor­stwa Die­tri­cha Eckarta: „Deutsch­land erwa­che”. Rok 1941

W tym cza­sie dzia­łal­ność par­tii to głów­nie star­cia uliczne z prze­ciw­ni­kami poli­tycz­nymi oraz kon­flikty z poli­cją. Hitler otwar­cie szy­dził z władz Bawa­rii, a także Nie­miec. Na przy­kład pod­czas wizyty Pre­zy­denta Repu­bliki Frie­dri­cha Eberta w Mona­chium bojówki nazi­stow­skie zor­ga­ni­zo­wały demon­stra­cję, pod­czas któ­rej głowa pań­stwa była oplu­wana i obra­żana. Sto­jący u boku Hitlera Eckart mawiał, że teraz przy­szłość Nie­miec leży w nazi­stow­skich oddzia­łach sztur­mo­wych. Uło­żył on nawet hasło, które w póź­niej­szych latach sta­nie się jed­nym z naj­waż­niej­szych w Trze­ciej Rze­szy: „Deutsch­land erwa­che” – „Niemcy, zbudź­cie się”. Były to ostat­nie słowa wier­sza Burza, który opu­bli­ko­wał w 1919 roku.

Adolf Hitler prze­ma­wia w piwiarni do sta­rej gwar­dii

Z cza­sem nie­trudno było zauwa­żyć, że gdy popu­lar­ność Hitlera rosła, to Eckarta malała, jego rola w NSDAP sta­wała się coraz bar­dziej mar­gi­nalna, topił więc smutki w alko­holu, co w jego przy­padku nie było jed­nak nowo­ścią. Na tę oko­licz­ność Hitler porów­nał się do Chry­stusa wyrzu­ca­ją­cego kup­ców ze świą­tyni. Podob­nie bowiem miał pozby­wać się nie­przy­chyl­nych mu osób w NSDAP. To porów­na­nie Eckart miał sko­men­to­wać pod­czas jed­nej z roz­mów, mówiąc: „Mega­lo­ma­nia [Hitlera] pla­suje się pomię­dzy kom­plek­sem Mesja­sza a Nerona”8. W tym okre­sie rze­czy­wi­ście próż­ność Hitlera zna­cząco wzro­sła, szcze­gól­nie po mar­szu czar­nych koszul na Rzym w paź­dzier­niku 1922 roku. Prze­ję­cie wła­dzy we Wło­szech siłą przez faszy­stów Benita Mus­so­li­niego ewi­dent­nie wywarło na Hitle­rze wra­że­nie.

W listo­pa­dzie 1922 roku Hitler zaszo­ko­wał kie­row­nic­two NSDAP raz jesz­cze, mówiąc, że posłu­szeń­stwo wobec przy­wódcy ma rangę pierw­szej powin­no­ści. Mniej wię­cej wtedy rela­cje Eckarta z Hitle­rem zaczęły się psuć. Przy­czyna była dosyć pro­sta. W oko­li­cach marca 1923 roku Eckart z obawy przed aresz­to­wa­niem musiał się ukry­wać w Berch­tes­ga­den. Minęło pół roku, zanim wró­cił do Mona­chium. Przez ten czas stra­cił na zna­cze­niu, w par­tii nie odgry­wał już tak waż­nej roli jak kie­dyś. Krótko po tym Hitler, wyraź­nie zain­spi­ro­wany wło­skimi faszy­stami, zor­ga­ni­zo­wał nie­udany zamach stanu, który prze­szedł do histo­rii jako pucz mona­chij­ski. Pod­czas puczu nazi­ści, by dodać sobie ducha bojo­wego, śpie­wali pieśń sztur­mową – pierw­szy hymn NSDAP, autor­stwa naczel­nego hitle­row­skiego poety Die­tri­cha Eckarta. On rów­nież brał udział w puczu i mimo że jego rela­cje z Hitle­rem nie były już tak zażyłe jak kie­dyś, wciąż widział w nim wodza ruchu nazi­stow­skiego. Bez waha­nia wziął udział w zor­ga­ni­zo­wa­nej akcji. Został aresz­to­wany podob­nie jak Hitler i wielu uczest­ni­ków puczu. Szybko go zwol­niono ze względu na zły stan zdro­wia. Eckart nie docze­kał jed­nak cza­sów świet­no­ści nazi­zmu. Zmarł na zawał serca w grud­niu 1923 roku. Hitle­rowcy o śmierć swo­jego poety oskar­żyli wła­dze, wska­zu­jąc na fatalne warunki aresztu, w któ­rym miał się naba­wić cho­roby. Na śmierć zare­ago­wał także Hitler, który na końcu swo­jej książki Mein Kampf ulo­ko­wał swo­jego daw­nego men­tora w pan­te­onie boha­te­rów naro­do­wego socja­li­zmu, pisząc:

Tych szes­na­stu boha­te­rów9, któ­rym poświę­ci­łem pierw­szy tom mojego dzieła, chciał­bym na końcu [tomu] dru­giego przed­sta­wić zwo­len­ni­kom i orę­dow­ni­kom naszej ide­olo­gii jako owych boha­te­rów, któ­rzy z pełną świa­do­mo­ścią zło­żyli ofiarę za nas wszyst­kich. Muszą być przy­wo­ły­wani wciąż na nowo waha­ją­cym się i sła­bym w celu wypeł­nie­nia przez nich obo­wiązku, obo­wiązku, któ­remu oni sami [boha­te­ro­wie] zadość­uczy­nili w naj­lep­szej wie­rze i z cał­ko­witą kon­se­kwen­cją. I do nich chcę zali­czyć także tego czło­wieka, który jako jeden z naj­lep­szych poświę­cił swoje życie dla obu­dze­nia swo­jego, naszego narodu za sprawą poezji i myśli, a w końcu przez czyn: [To] Die­trich Eckart10.

Nie­długo po śmierci Eckarta uka­zała się jego publi­ka­cja pod tytu­łem Bol­sze­wizm – od Moj­że­sza do Lenina. Moja roz­mowa z Hitle­rem11. To jedno z naj­waż­niej­szych dzieł ide­olo­gicz­nych naro­do­wego socja­li­zmu. Wdzięczna klika nazi­stow­ska przy­po­mni sobie o Eckar­cie po prze­ję­ciu wła­dzy. Jego zapo­mniane dra­maty od tej pory będą wysta­wiane w teatrach Trze­ciej Rze­szy. W tym okre­sie Hitler cza­sami wra­cał pamię­cią do daw­nego men­tora. Swo­jej sekre­tarce zwie­rzał się, że przy­jaźń ta była jed­nym z naj­pięk­niej­szych wspo­mnień z lat dwu­dzie­stych. Pod­czas II wojny świa­to­wej Hitler na­dal o nim pamię­tał, pod­czas jed­nej z narad nazwał go nawet „gwiazdą polarną wcze­snego ruchu naro­do­wo­so­cja­li­stycz­nego”12. Na dłuż­szą metę nie przy­jęła się jed­nak pieśń sztur­mowa autor­stwa Eckarta. Po latach uznano ją za zbyt trudną do śpie­wa­nia, z cza­sem jej miej­sce zajęła Horst-Wessel-Lied.

Amfi­te­atr (scena leśna Die­trich-Eckart-Fre­ilicht­buhne). Próbne przed­sta­wie­nie ora­to­rium „Her­ku­les” Geo­rga Frie­dri­cha Händla. Foto­gra­fię wyko­nano pod­czas Igrzysk Olim­pij­skich w Ber­li­nie

W hitle­row­skiej Rze­szy nie bra­ko­wało też obiek­tów poświę­co­nych Eckar­towi. W 1937 roku w miej­sco­wo­ści Dros­sen zbu­do­wano ku jego pamięci wieżę wido­kową nazy­waną „wieżą Eckarta”. Został on rów­nież upa­mięt­niony areną w pobliżu sta­dionu olim­pij­skiego w Ber­li­nie. Jego imię nosiła także jedna ze szkół oraz liczne ulice, a nawet fun­da­cja. Nie zabra­kło też pomni­ków – dziś popa­da­ją­cych w ruinę i poma­lo­wa­nych anty­na­zi­stow­skimi graf­fiti. Po II woj­nie świa­to­wej Niemcy dopil­no­wali, by zli­kwi­do­wać wszel­kie pamiątki po nazi­zmie, ale w przy­padku Eckarta pozo­stały nie­liczne wyjątki, o któ­rych mało kto dziś pamięta. Jego grób, który na­dal jest w Berch­tes­ga­den, sta­nowi rzad­kość w przy­padku ludzi, któ­rzy two­rzyli naro­dowy socja­lizm. Drugi obiekt to wspo­mniana wcze­śniej wieża wido­kowa jego imie­nia. Po woj­nie miej­sco­wość Dros­sen, w któ­rej ją posta­wiono, została przy­łą­czona do Pol­ski i zmie­niła nazwę na Ośno Lubu­skie. Naj­bar­dziej kurio­zalne jest to, że obiekt ten w momen­cie pisa­nia tego tek­stu na ofi­cjal­nych mapach oraz w świa­do­mo­ści miesz­kań­ców tego nie­wiel­kiego mia­steczka na­dal funk­cjo­nuje jako „wieża Eckarta”.

Gazeta „Wochen­spruch der NSDAP” w nume­rze z 6 wrze­śnia 1942 r. cyto­wała Eckarta: „Jeśli świa­tło zde­rza się z ciem­no­ścią, nie ma poro­zu­mie­nia, jest tylko walka na śmierć i życie, dopóki jedna lub druga strona nie zosta­nie znisz­czona”

Jaki byłby Adolf Hitler, gdyby nie Die­trich Eckart? Trudno to jed­no­znacz­nie oce­nić, ale z całą pew­no­ścią Eckart bar­dzo przy­czy­nił się do wzro­stu popu­lar­no­ści zarówno NSDAP, jak i Hitlera. Zna­cząco uła­twił mu też drogę na szczyty wła­dzy w Niem­czech, co zapo­cząt­ko­wało jeden z naj­tra­gicz­niej­szych momen­tów w histo­rii świata.

Wieża Eckarta w Ośnie Lubu­skim, stan obecny

Tajem­nica zbrodni w Potę­pie (1932)Jak mor­der­stwo na Ślą­sku poka­zało praw­dziwą twarz NSDAP przed doj­ściem Hitlera do wła­dzy?

Tajem­nica zbrodni w Potę­pie (1932)

Jak mor­der­stwo na Ślą­sku poka­zało praw­dziwą twarz NSDAP przed doj­ściem Hitlera do wła­dzy?

W 1932 roku w nie­wiel­kiej wsi Potępa doszło do mordu, który wstrzą­snął opi­nią publiczną w Niem­czech, a nawet w Euro­pie. Choć wyda­wało się, że zbrod­nia została odarta ze wszyst­kich tajem­nic, to od nie­dawna znów zaczęła budzić wąt­pli­wo­ści histo­ry­ków.

To była chłodna sierp­niowa noc. 1932 rok, mała wieś Potępa w nie­miec­kiej wów­czas czę­ści Gór­nego Ślą­ska, trzy kilo­me­try od gra­nicy z Pol­ską. W tej liczą­cej około czte­ry­stu miesz­kań­ców miej­sco­wo­ści miesz­kał pol­ski robot­nik – Kon­rad Pie­cuch. Ten pro­sty czło­wiek nie zda­wał sobie sprawy, że jego nazwi­sko wkrótce trafi na okładki czo­ło­wych cza­so­pism w Niem­czech. Miesz­kał z matką Marią Pie­cuch oraz bra­tem Alfon­sem. W nocy z 9 na 10 sierp­nia do ich domu – drzwi nie były zamknięte na klucz – wtar­gnęło pię­ciu napast­ni­ków. Oświe­tlili pomiesz­cze­nia latar­kami elek­trycz­nymi i weszli do izby, gdzie spali Kon­rad, Alfons oraz matka. Krzy­czeli: „Ręce do góry! Wsta­wać par­szywe, komu­ni­styczne świ­nie!”.

Jeden z ata­ku­ją­cych, nie­jaki Golom­bek, wska­zał pal­cem na Kon­rada, pozo­stali zaczęli bru­tal­nie bić go na oczach matki oraz brata. Ata­ko­wany sta­rał się bro­nić, ale wtedy któ­ryś z napast­ni­ków wycią­gnął broń i strze­lił. Kon­rad Pie­cuch został zabity. Jego brata okła­dali pał­kami oraz kijami do utraty przy­tom­no­ści, po czym szybko wyszli z domu. Chcieli napaść na kolej­nych miesz­kań­ców Potępy, jed­nak nale­żący do grupy Rein­hard Kot­tisch uwa­żał, że na mor­dzie Pie­cucha akcja powinna się zakoń­czyć. Cała piątka ucie­kła do pod­sta­wio­nej na skraju wsi cię­ża­rówki, ale po dro­dze natknęła się na nie­miec­kich cel­ni­ków. Ponie­waż była już noc, więk­szo­ści napast­ni­ków udało się uciec. Zostali aresz­to­wani następ­nego dnia.

Ten mord odbił się sze­ro­kim echem nie tylko w Niem­czech, ale rów­nież w Pol­sce i całej Euro­pie. Opisy tej zbrodni poja­wiły się we wszyst­kich naj­po­waż­niej­szych opra­co­wa­niach histo­rii NSDAP, każdy z bio­gra­fów Hitlera rów­nież poru­szał tę kwe­stię. Mord roz­bu­dził emo­cje opi­nii publicz­nej w Niem­czech, a pro­ces mor­der­ców o mały włos nie roz­pę­tał wojny domo­wej. Napast­nicy – choć zostaną schwy­tani i ska­zani na karę śmierci – będą chcieli wymknąć się spra­wie­dli­wo­ści. Czy im się to uda? Kim tak naprawdę byli ci ludzie? Dla­czego Kon­rad Pie­cuch zgi­nął? Czy rze­czy­wi­ście był komu­ni­stą, jak przez lata przed­sta­wiali go histo­rycy PRL? Co z całą sprawą mieli wspól­nego Hitler oraz ówcze­sny kanc­lerz Nie­miec Franz von Papen, dla­czego zbrod­nia ta o mały włos nie zawa­żyła na karie­rze Führera?

Górny Śląsk po zakoń­cze­niu I wojny świa­to­wej był miej­scem bar­dzo nie­spo­koj­nym, do któ­rego pre­ten­sje rościli sobie Polacy oraz Niemcy. W 1921 roku odbył się tam ple­bi­scyt, zgod­nie z któ­rym 60 pro­cent miesz­kań­ców wyka­zało wolę przy­na­leż­no­ści do Nie­miec, a 40 pro­cent – do Pol­ski. Ponie­waż Niemcy chcieli zająć cały Górny Śląsk, Polacy się zbun­to­wali. Ten zryw nazy­wany jest trze­cim powsta­niem ślą­skim. Kon­flikt osta­tecz­nie zakoń­czyła Liga Naro­dów, wyzna­cza­jąc nową gra­nicę, zgod­nie z którą nie­całe 30 pro­cent ziem dobrze uprze­my­sło­wio­nego Gór­nego Ślą­ska zajęła Rze­czy­po­spo­lita. A jak w tej sytu­acji zacho­wali się miesz­kańcy Potępy? W więk­szo­ści gło­so­wali za Pol­ską.

Gdy Potępę, mimo prze­wagi gło­sów za Pol­ską, przy­łą­czono do Nie­miec, przy­naj­mniej 70 Pola­ków opu­ściło te tereny, prze­no­sząc się na zie­mie Rze­czy­po­spo­li­tej. Wielu jed­nak pozo­stało i powszech­nie uży­wało języka pol­skiego, a nie­miec­kim posłu­gi­wano się głów­nie w spra­wach urzę­do­wych.

Myśląc o wyda­rze­niach z sierp­nia 1932 roku, warto zwró­cić uwagę, jak przed­sta­wiał się roz­kład popar­cia dla poszcze­gól­nych ugru­po­wań poli­tycz­nych. Na prze­ło­mie lat dwu­dzie­stych i trzy­dzie­stych w Potę­pie domi­no­wało popar­cie dla par­tii Cen­trum. Nic dziw­nego, skoro gło­so­wali na nią przede wszyst­kim kato­licy, któ­rych na Gór­nym Ślą­sku nie bra­ko­wało.

W 1928 roku człon­ko­wie NSDAP nie brali udziału w wybo­rach w Potę­pie. W roku 1930 było już ina­czej. Popar­ciem więk­szo­ści wciąż cie­szyło się Cen­trum, a na nazi­stów zagło­so­wało zale­d­wie pię­ciu miesz­kań­ców.

Dwa lata póź­niej – w lipcu 1932 roku – par­tia Hitlera zdo­była naj­wię­cej gło­sów w kraju. Tym razem w wybo­rach w Potę­pie nie brała udziału par­tia Cen­trum.

NSDAP zdo­była naj­wię­cej gło­sów, ale wciąż przy­naj­mniej połowa gło­su­ją­cych wspie­rała inne ugru­po­wa­nia. Należy też zwró­cić uwagę na duże popar­cie dla Komu­ni­stycz­nej Par­tii Nie­miec (KPD). W 1932 roku, gdy w Niem­czech nazi­ści zano­to­wali nie­wielki spa­dek popar­cia, ale wciąż byli domi­nu­jącą par­tią w kraju, wyniki w Potę­pie przed­sta­wiały się nastę­pu­jąco: Cen­trum nie­znacz­nie wyprze­dziła NSDAP, a popar­cie dla KPD nie­wiele się zmie­niło. Jako uzu­peł­nie­nie popa­trzmy też na wyniki wybo­rów pre­zy­denc­kich z marca i kwiet­nia 1932 roku. Wygrał je Hin­den­burg, za nim byli Hitler oraz komu­ni­sta Ernst Thälmann. W Potę­pie rezul­taty były nastę­pu­jące: Hitlera nie­znacz­nie wyprze­dził Hin­den­burg, a zadzi­wia­jąco duże popar­cie w pierw­szej turze miał Thälmann.

Jakie wnio­ski z tego wyni­kają? Spo­łecz­ność Potępy wraz ze wzro­stem popar­cia dla NSDAP sta­wała się coraz bar­dziej spo­la­ry­zo­wana. Połowa sym­pa­ty­zo­wała z Cen­trum, połowa z nazi­stami. Tak wyglą­dał roz­kład gło­sów, gdy roze­grały się wyda­rze­nia z sierp­nia 1932 roku. Zacznijmy jed­nak od początku, i nie od Potępy, ale od Ber­lina, bo to tam roz­po­czyna się cała histo­ria.

Jest lipiec 1932 roku. Przy­po­mnijmy – w wyniku wybo­rów NSDAP stała się naj­sil­niej­szą par­tią w Niem­czech, ale nie spra­wuje wła­dzy, gdyż nie ma więk­szo­ści. W repu­blice ukształ­to­wał się gabi­net z kanc­le­rzem Fran­zem von Pape­nem na czele. Rząd two­rzyli więc ludzie z Cen­trum, Nie­miecko-Naro­do­wej Par­tii Ludo­wej (DNVP) oraz bez­par­tyjni. Gabi­net nie miał jed­nak peł­nego popar­cia par­la­mentu, dla­tego, przy­naj­mniej do czasu następ­nych wybo­rów, zdany był na nad­zwy­czajne dekrety pre­zy­denta. Ten czas to okres bru­tal­nej walki poli­tycz­nej na uli­cach, i to bez żad­nych ogra­ni­czeń. Do starć docho­dziło głów­nie mię­dzy nazi­stami z oddzia­łów sztur­mo­wych a bojów­kami komu­ni­stycz­nymi. Do tego wszyst­kiego docho­dziły pogromy Żydów. Poziom ter­roru był tak duży, że w kwiet­niu 1932 roku wła­dze repu­bliki zde­le­ga­li­zo­wały dzia­łal­ność SA i SS, ale już 16 czerwca zakaz ten uchy­lono. Pro­fe­sor Ian Ker­shaw o fali ter­roru na uli­cach pisał nastę­pu­jąco:

Poziom prze­mocy był prze­ra­ża­jący. W dru­giej poło­wie czerwca, po znie­sie­niu zakazu dzia­łal­no­ści dla SA, doszło do sie­dem­na­stu mor­derstw na tle poli­tycz­nym. W lipcu doszło do dal­szych osiem­dzie­się­ciu sze­ściu zabójstw, głów­nie nazi­stów i komu­ni­stów. Liczba poważ­nie ran­nych rosła w setki. W jed­nym star­ciu 10 lipca w Oła­wie na Ślą­sku zgi­nęły cztery osoby, a kolejne trzy­dzie­ści cztery zostały ranne. 17 lipca doszło do naj­gor­szego incy­dentu, »krwa­wej nie­dzieli« w Alto­nie, gdzie zgi­nęło sie­dem­na­ście osób, a sześć­dzie­siąt cztery zostały ranne, kiedy wybu­chła strze­la­nina w cza­sie prze­mar­szu SA uzna­nego przez miej­sco­wych komu­ni­stów za oczy­wi­stą pro­wo­ka­cję13.

Aby zasto­po­wać falę prze­mocy, kanc­lerz Papen wydał nad­zwy­czajny dekret o zwal­cza­niu ter­ro­ry­zmu. Jego treść była wymowna – za mord poli­tyczny z pre­me­dy­ta­cją obo­wią­zy­wać będzie kara śmierci. W skali całego kraju w tym dniu – 9 sierp­nia – ter­ror i walka poli­tyczna na uli­cach trwały jak co dzień. W ciągu tej jed­nej doby odno­to­wano pra­wie 40 aktów prze­mocy poli­tycz­nej w Niem­czech z zabój­stwem w tle.

Adolf Hitler z samo­chodu odbiera defi­ladę, 1931 rok

Ale na tej liście znaj­do­wało się jedno mor­der­stwo, które róż­niło się od pozo­sta­łych. To mord w Potę­pie. Dla­czego zwró­cono na niego uwagę? Dla­tego, że doko­nano go około pół­to­rej godziny po wpro­wa­dze­niu nad­zwy­czaj­nego dekretu Papena. Sprawa z Potępy miała wkrótce stać się naj­gło­śniej­szą aferą kry­mi­nalną w Niem­czech.

Kanc­lerz Rze­szy Franz von Papen opusz­cza lokal wybor­czy. Widoczni męż­czyźni z pla­ka­tami wybor­czymi

Nie­mieccy poli­tycy, Franz von Papen i Paul von Hin­den­burg, prze­cho­dzą przed pozdra­wia­ją­cym ich tłu­mem

Adolf Hitler prze­ma­wia do oddzia­łów SA i SS zebra­nych na placu. Widoczne poczty sztan­da­rowe

Adolf Hitler prze­ma­wia na wiecu (stoi przed mikro­fo­nem). Obok widoczny m.in. Joseph Goeb­bels, kwie­cień 1932 rok

Wszystko zaczęło się w miej­sco­wo­ści Zbro­sła­wice koło Tar­now­skich Gór, gdzie znaj­do­wały się koszary SA. To stam­tąd póź­nym wie­czo­rem wyru­szyło kil­ku­oso­bowe komando oddzia­łów sztur­mo­wych NSDAP. Naj­pierw dotarło do Two­roga, gdzie dowódca miej­sco­wego oddziału sztur­mo­wego Georg Hoppe wrę­czył zama­chow­com dwa pisto­lety. Była godzina 21.00, gdy grupa zna­la­zła się w Potę­pie. Sztur­mowcy zatrzy­mali się na kilka godzin w gospo­dzie nale­żą­cej do nie­ja­kiego Paula Lach­manna – miej­sco­wego szyn­ka­rza, urzęd­nika gmin­nego i zde­kla­ro­wa­nego nazi­sty. To on wrę­czył zama­chow­com listę poten­cjal­nych wro­gów w Potę­pie. Znaj­do­wało się na niej kilka nazwisk oraz samych imion, któ­rych dziś nie spo­sób usta­lić.

Sche­mat prze­miesz­cza­nia się mor­der­ców w noc zabój­stwa

Przyj­rzyjmy się całej tej gru­pie, która dotarła do Potępy w celu doko­na­nia mordu. Nie­stety, nie dys­po­nu­jemy foto­gra­fiami dobrej jako­ści, w ogóle zdjęć z tego wyda­rze­nia jest bar­dzo nie­wiele, ale część udało się zna­leźć w nie­miec­kiej pra­sie; wyko­nano je pod­czas póź­niej­szego pro­cesu. Oto oni:

Kon­stan­tin Dwor­czyk – miesz­ka­niec sąsied­niej wsi Wie­szowa. Był kie­rowcą cię­ża­rówki prze­wo­żą­cej całą grupę.Rein­hold Kot­tisch – zapewne nie­for­malny przy­wódca grupy. To on otrzy­mał jeden z pisto­le­tów od Geo­rga Hop­pego.Paul Golom­bek – jedna z osób, która praw­do­po­dob­nie znała przy­szłą ofiarę. Był miej­sco­wym rzeź­ni­kiem, jed­nym z naj­więk­szych narwań­ców pod­czas całej akcji.Rufin Wol­nitza – z zawodu gór­nik, poli­tycz­nie zde­kla­ro­wany czło­nek NSDAP. Wiemy, że pod­czas akcji był uzbro­jony w gumową pałkę.August Gräupner – trzy­dzie­sto­trzy­letni gór­nik, plu­to­nowy SA.Hel­mut Müller – jeden z lokal­nych przy­wód­ców oddzia­łów sztur­mo­wych.Albert Dutzki – zawód nie­znany.Hipo­lit Hada­mik – gór­nik.Karl Czaja – gór­nik.Ludwik Nowak – były funk­cjo­na­riusz poli­cji, naj­star­szy z całej grupy – liczył czter­dzie­ści jeden lat.

Nie można pomi­nąć też dwóch klu­czo­wych dla zbrodni osób: Geo­rga Hop­pego – to on wrę­czył sztur­mow­com broń palną, oraz jed­nego z głów­nych inspi­ra­to­rów mordu – Paula Lach­manna.

Człon­ko­wie komanda byli w wieku od 25 do 43 lat. Naj­starsi to Georg Hoppe (rocz­nik 1889) oraz uro­dzony w 1891 roku Ludwik Nowak. Naj­młod­szy – Rein­hold Kot­tisch – w chwili gdy doko­nał zabój­stwa, miał 26 lat. Do grupy dołączmy też Edmunda Heinesa, nie brał on udziału w zbrodni, ale będzie ważną posta­cią pod­czas pro­cesu oraz po ogło­sze­niu wyroku.

Było już po pół­nocy, dekret Papena o wyro­kach śmierci dla mor­der­ców poli­tycz­nych zaczął więc obo­wią­zy­wać. Grupa, poza dwoma pisto­le­tami oraz pałą­kami, uzbro­jona była rów­nież w kije bilar­dowe. Naj­pierw sztur­mowcy udali się do poten­cjal­nej pierw­szej ofiary, Flo­riana Schwin­gego. Napast­nicy zapu­kali do drzwi jego domu, ale nikt im nie otwie­rał. Drzwi były zamknięte. Pode­szli więc do oświe­tlo­nego okna, w któ­rym zauwa­żyła ich żona gospo­da­rza Anna. Zama­chowcy pró­bo­wali wpro­wa­dzić ją w błąd, poda­jąc się za zna­jo­mego Silve­stra Bre­ili­cha, ale Anna zorien­to­wała się, że to kłam­stwo. Pobie­gła zawo­łać śpią­cego na pod­da­szu męża. W tym momen­cie Paul Golom­bek zwró­cił się do Rein­holda Kot­ti­scha, by użył broni, ale ten odmó­wił.

Napast­nicy odda­lili się od domu Schwin­gów i udali się do domu rodziny Pie­cu­chów. Matka oraz dwóch synów, star­szy Kon­rad oraz Alfons, już spali. W domu było cicho i ciemno, dom miał nie­wielką liczbę okien. Ściany domu Pie­cu­chów zdo­biły liczne święte obrazy. Loka­to­rzy nie zamknęli jed­nak drzwi na klucz. Pięć osób z grupy sztur­mo­wej – Kot­tisch, Gräupner, Müller, Golom­bek i Wol­nitza – weszło po cichu z latar­kami do domu. Szybko wdarli się do izby, gdzie spała cała rodzina. Wów­czas Kot­tisch wrza­snął: „Ręce do góry! Wsta­wać par­szywe, komu­ni­styczne świ­nie!”14.

Paul Golom­bek wska­zał Kon­rada jako cel zama­chu. Wywią­zała się bójka. Ata­ko­wany bro­nił się przed napast­ni­kami, ale gdy krzyk­nął do młod­szego brata Alfonsa, by podał mu broń, otrzy­mał kilka moc­nych cio­sów kijem. Pał­kami i kijami obło­żono też Alfonsa. Ranny Kon­rad pró­bo­wał wczoł­gać się do małej komórki obok izby, ale Kot­tisch poszedł za nim, skie­ro­wał na Pie­cu­cha latarkę i wystrze­lił doń z pisto­letu. Kon­rad zmarł na miej­scu, na oczach matki oraz poważ­nie ran­nego brata. Pod­czas póź­niej­szej autop­sji pato­log Weimann stwier­dził:

[Ofiara miała] w sumie 29 ran, z któ­rych dwie były sto­sun­kowo nie­znaczne. Ciało było nie­zmier­nie posi­nia­czone w rejo­nie szyi. Tęt­nica szyjna została cał­ko­wi­cie roze­rwana. W krtani widoczna była duża dziura. Śmierć nastą­piła w wyniku udu­sze­nia, gdy krew z tęt­nicy szyj­nej wlała się przez krtań do płuc. Śmier­telna rana musiała być zadana Pie­cu­chowi, gdy leżał na ziemi. Ponadto na szyi widać otar­cie naskórka, które jest nie­wąt­pli­wie skut­kiem kop­nię­cia. Poza tymi ranami Pie­cuch był poobi­jany na całym ciele. Otrzy­mał cięż­kie ciosy w głowę obu­chem sie­kiery albo kijem. Inne rany wyglą­dają tak, jakby bito go po twa­rzy kijem bilar­do­wym15.

W nocy z 9 na 10 sierp­nia po zabój­stwie Pie­cu­cha napast­nicy mieli jesz­cze kon­ty­nu­ować rzeź. Udali się więc do kolej­nego domu, który nale­żał do nie­ja­kiego Słod­czyka. Jed­nak Rein­hold Kot­tisch zarzą­dził koniec akcji, gdyż, jak twier­dził, został ranny w rękę. Grupa udała się do cię­ża­rówki sto­ją­cej na skraju wsi, ale natknęła się na patrol cel­ni­ków. Sztur­mowcy zaczęli ucie­kać, czę­ści z nich udało się wsiąść do cię­ża­rówki. Kie­rowca, Kon­stan­tin Dwor­czyk, zauwa­żył, że bra­ko­wało jed­nego lub dwóch człon­ków komanda. Udało im się uciec, ale na krótko. Ran­kiem 10 sierp­nia pru­ska poli­cja zatrzy­mała w Zbro­sła­wi­cach dzie­wię­ciu spraw­ców zbrodni. Prze­wie­ziono ich następ­nie do Byto­mia. Golom­bek i Dutzki pozo­sta­wali na wol­no­ści – zdo­łali się ukryć, ale poli­cja wciąż ich szu­kała.

W tym momen­cie zaczyna się cała hucpa zwią­zana z pro­ce­sem, który odbył się mię­dzy 19 a 22 sierp­nia. Po zatrzy­ma­niu oskar­żo­nych pod aresz­tem w Byto­miu gro­ma­dzili się człon­ko­wie oddzia­łów SA, wykrzy­ku­jąc: „Wypu­ścić naszych więź­niów!”. Nazi­ści sta­wali na gło­wie, by doszło do unie­win­nie­nia oskar­żo­nych. Dla­tego par­tia zaan­ga­żo­wała do obrony dwóch naj­lep­szych praw­ni­ków, byli to radca prawny Wal­ter Luet­ge­brune oraz młody, trzy­dzie­sto­dwu­letni Hans Frank – adwo­kat, szef zespołu praw­nego cen­trali NSDAP. Obaj chcieli się wyka­zać pod­czas pro­cesu, dla­tego, choć mieli współ­pra­co­wać, kon­ku­ro­wali ze sobą. Histo­ryk Daniel Sie­mens pisał o tej rywa­li­za­cji nastę­pu­jąco:

Zwa­żyw­szy na wagę sprawy, zarówno Frank, jak i Luet­ge­brune wyko­rzy­stali wszel­kie dostępne środki, by wyjść z tego zwar­cia zwy­cię­sko – nie cofa­jąc się przed zastra­sza­niem swo­ich rywali i miej­sco­wych nazi­stow­skich praw­ni­ków oraz robie­niem pre­zen­tów dla pozwa­nych, by zyskać ich względy. Ta rywa­li­za­cja nazi­stow­skich praw­ni­ków odbyła się jed­nak, koniec koń­ców, ze stratą dla oskar­żo­nych, gdyż »unie­moż­li­wiała płynne i sku­teczne dzia­ła­nie obrony«16.

Pod­czas pro­cesu dały też o sobie znać bariery języ­kowe: część świad­ków, jak matka ofiary Maria Pie­cuch, mówiła po pol­sku, a sędzio­wie potrze­bo­wali tłu­ma­cza. 22 sierp­nia zapa­dły wyroki. Kot­tisch, Wol­nitza, Gräupner i Müller za zabój­stwo „popeł­nione z moty­wów poli­tycz­nych” zostali ska­zani na karę śmierci. Paula Lach­manna rów­nież ska­zano na karę śmierci, ale za „pod­że­ga­nie do mordu poli­tycz­nego”, Georg Hoppe, który wypo­sa­żył zama­chow­ców w broń, otrzy­mał dwa lata wię­zie­nia. Pozo­stali – Hada­mik, Czaja i Nowak – zostali unie­win­nieni. Na sali zaraz po ogło­sze­niu wyro­ków pró­bo­wał wywo­łać awan­turę przy­wódca ślą­skiej SA Edmund Heines, krzy­cząc, że jeżeli wyroki zostaną wyko­nane, w kraju zapa­nuje rebe­lia. Do jego pro­te­stów dołą­czyła się sym­pa­ty­zu­jąca z nazi­stami publicz­ność. Nie bra­ko­wało gróźb oraz hitle­row­skich okrzy­ków. Ska­zańcy wyda­wali się być w dobrym humo­rze, ich pro­wo­ka­cyjna non­sza­lan­cja sku­piała uwagę prasy.

Wzy­wa­jący do buntu Edmund Heines, to kla­syczny przy­kład dzia­ła­cza SA i typa spod ciem­nej gwiazdy. Był jedną z naj­bar­dziej nie­chlub­nych osób w tej orga­ni­za­cji. Uczest­nik puczu mona­chij­skiego, na swoim kon­cie miał podobne wybryki jak osą­dzeni i w przy­szło­ści rów­nież nie będzie hamo­wał swych sady­stycz­nych skłon­no­ści. Teraz pod­ju­dzał bojówki SA do reak­cji na rze­komo nie­spra­wie­dliwy wyrok.

Kara śmierci była efek­tem nad­zwy­czaj­nego dekretu, który wszedł w życie tuż przed doko­na­niem zama­chu. W tym cza­sie odbył się pogrzeb Kon­rada Pie­cu­cha. Według sztur­mow­ców ofiara mordu miała być zde­kla­ro­wa­nym komu­ni­stą. Na pogrze­bie poja­wili się, co prawda, człon­ko­wie KPD z czer­wo­nymi sztan­da­rami, ale pogrzeb miał cha­rak­ter kato­licki. Miej­scowy ksiądz podobno zabro­nił komu­ni­stom wcho­dze­nia do kościoła z fla­gami, dla­tego musieli pocze­kać na zewnątrz budynku. Chrze­ści­jań­ski cha­rak­ter pogrzebu miał udo­wod­nić, że Pie­cuch tak naprawdę nie był komu­ni­stą, co naj­wy­żej sym­pa­ty­kiem – choć i na to bra­ko­wało dowo­dów. O tym, że nie był on powią­zany z komu­ni­stami, pisał m.in. organ pra­sowy PPS „Gazeta Robot­ni­cza”. Czy to, że Pie­cuch sym­pa­ty­zo­wał z komu­ni­stami i był jed­no­cze­śnie kato­li­kiem jest nie­moż­liwe – teo­re­tycz­nie tak, ale kato­licy komu­ni­ści byli obecni w spo­łe­czeń­stwie zarówno wtedy, jak i w okre­sie PRL. W każ­dym razie w 1932 roku z raportu poli­cji wynika, że Pie­cuch nie był komu­ni­stą. A zatem, jeżeli był to tylko pro­sty robot­nik, nie­an­ga­żu­jący się poli­tycz­nie, to dla­czego został zamor­do­wany? Do motywu spraw­ców, a w zasa­dzie do osoby, która pod­bu­rzała do mordu, wró­cimy za chwilę. Przejdźmy teraz do reak­cji nie­miec­kiej opi­nii publicz­nej na zasą­dzony wyrok.

Gdy go ogło­szono, w kraju wybu­chły zamieszki zwią­zane z pro­te­stami nazi­stów. Tem­pe­ra­turę pod­grzał wyrok w innej spra­wie: za zabi­cie dwóch człon­ków SA człon­ko­wie orga­ni­za­cji Reichs­ban­ner otrzy­mali bar­dzo łagodne wyroki. W końcu głos zabrał Hitler. Całą sytu­ację inter­pre­to­wał jako bez­względną walkę poli­tyczną z wro­gami narodu. Führer posta­no­wił więc wes­przeć zama­chow­ców z Potępy. Organ pra­sowy nazi­stów, „Völkischer Beobach­ter”, opu­bli­ko­wał spe­cjalny tele­gram Hitlera adre­so­wany do mor­der­ców:

Moi towa­rzy­sze! W obli­czu tego naj­bar­dziej ohyd­nego, krwa­wego wyroku jestem zobo­wią­zany do nie­ogra­ni­czo­nej lojal­no­ści. Wasza wol­ność jest od tej chwili sprawą naszego honoru. Walka z rzą­dem, który dopu­ścił się takiego wyroku, staje się dla nas naka­zem chwili17.

W tym miej­scu należy sobie zadać pyta­nie: czy Hitler, szef naj­więk­szej par­tii w kraju, publicz­nie wspie­ra­jąc mor­der­ców, nie psuł swego wize­runku? Po czę­ści na pewno tak, ale na przy­kład histo­ryk Ian Ker­shaw uwa­żał, że Führer nie miał wyj­ścia:

Hitler musiał zde­cy­do­wać się na taki skan­dal. Musiał soli­da­ry­zo­wać się z mor­der­cami z Potępy, ina­czej ryzy­ko­wał utratę popar­cia SA na Ślą­sku, w regio­nie szcze­gól­nie wraż­li­wym, a poza tym musiał w tym nie­zmier­nie istot­nym okre­sie utrzy­mać nie­sfor­nych sztur­mow­ców na smy­czy18.

Histo­rycy zwra­cają też uwagę, że w przy­szło­ści agre­sja i zabor­czość Hitlera nie mogły być dla nikogo zasko­cze­niem, skoro już na początku swej kariery wyka­zy­wał soli­dar­ność z mor­der­cami. Na przy­kład Vol­ker Ull­rich pisał:

Wyra­ża­jąc otwar­cie soli­dar­ność z mor­der­cami z Potępy, Hitler zrzu­cił maskę i ujaw­nił, czym w isto­cie były jego obiet­nice legal­no­ści: zwy­kłą maska­radą słu­żącą do zamy­dle­nia opi­nii publicz­nej. Naj­póź­niej od tego czasu dla każ­dego w Niem­czech stało się jasne, co będzie się dziać w kraju, gdy wła­dzę obejmą w nim naro­dowi socja­li­ści19.

Choć u wielu pro­kla­ma­cja Hitlera wywo­łała obu­rze­nie, to nie­spe­cjal­nie zawa­żyło to na popar­ciu dla NSDAP. Spo­łe­czeń­stwo nie­miec­kie nie ule­gło zbio­ro­wej reflek­sji nad tym, kim są ludzie, któ­rzy mając naj­więk­sze popar­cie w Niem­czech, publicz­nie bro­nią oczy­wi­stych spraw­ców mordu. Głos sprze­ciwu pod­no­sili w pra­sie prze­ciw­nicy poli­tyczni nazi­stów, któ­rzy zda­wali sobie sprawę ze skali zagro­że­nia. Np. w gaze­cie „Frank­fur­ter Zeitung” zada­wano reto­ryczne pyta­nie: „Któż w całym spo­łe­czeń­stwie zdoła pojąć, iż przy­wódca tak wiel­kiego ruchu poli­tycz­nego nie ma skru­pu­łów, żeby skła­dać hono­rowe dekla­ra­cje schla­nym zbrod­nia­rzom?”20.

Mor­dercy sta­wali się kolej­nymi męczen­ni­kami ruchu naro­do­wo­so­cja­li­stycz­nego. W Byto­miu Edmund Heines zaczął pod­ju­dzać bojówki, które roz­po­częły dewa­sta­cję żydow­skich skle­pów oraz lokali pra­so­wych socjal­de­mo­kra­tów. Popar­cia zama­chow­com udzie­lił też Her­mann Göring, który zapew­nił tysiąc­mar­kowy zasi­łek dla rodzin ska­zań­ców. Przy­wódca SA Ernst Röhm odwie­dził opraw­ców w wię­zie­niu, a nazi­stow­ski ide­olog Alfred Rosen­berg w jed­nym z orga­nów pra­so­wych pisał: „Według bur­żu­azyj­nej spra­wie­dli­wo­ści jeden pol­ski komu­ni­sta zna­czy tyle samo, co pię­ciu nie­miec­kich żoł­nie­rzy fron­to­wych”21.

Sytu­acja sta­wała się coraz bar­dziej napięta. Naj­go­rzej było jed­nak w Byto­miu, gdzie bojówki SA zaata­ko­wały budy­nek wię­zie­nia. Oba­wiano się, że za chwilę ruszą też na sąd. W tej sytu­acji poli­cja sta­rała się zabez­pie­czyć gmach – oddziały z kara­bi­nami maszy­no­wymi roz­lo­ko­wano na pię­trze i na dachu. Zabez­pie­czono też cen­trum mia­sta, rewi­do­wano cię­ża­rówki oddzia­łów sztur­mo­wych. W jed­nej z nich zna­le­ziono sporo sztuk broni pal­nej. Do mia­sta nad­cią­gały oddziały SA, m.in. z Wro­cła­wia (wów­czas Bre­slau), przy­by­wali też dzien­ni­ka­rze oraz zagra­niczni kore­spon­denci, m.in. z angiel­skiego „The Times”. Z kolei nie­któ­rzy sztur­mowcy, niczym nie­ustra­szeni roman­tycy, zaczęli publi­ko­wać w pra­sie wier­sze i poematy ku czci osą­dzo­nych. Oto jeden z nich, autor­stwa nie­ja­kiego Joachima Leo:

Beu­then!Beu­then! Wid­nieje tam na hory­zon­cie,Wciąż błysz­czy świeżą czer­wie­nią.Beu­then! Oskar­żasz pię­ciu towa­rzy­szy,A czyha na nich śmierć.Niemcy! Czy nie sły­szy­cie ich obaw?Ani krzyku milio­nów?Sły­chać go na uli­cach, toczy się przez kraj.Chcemy uwol­nić naszych towa­rzy­szy!22

Nazi­ści sta­rali się też przed­sta­wić Pie­cu­cha w jak naj­gor­szym świe­tle. W oczach hitle­row­ców jawił się on nie tylko jako komu­ni­sta, ale też były powsta­niec ślą­ski nasta­wiony wybit­nie anty­nie­miecko. Skala zma­ni­pu­lo­wa­nych i fał­szy­wych infor­ma­cji w sierp­niu 1932 roku dorów­ny­wała obec­nym naj­bar­dziej absur­dal­nym fake new­som. Robiono wszystko, by winą za zbrod­nie obar­czyć ofiary. Kon­rad Pie­cuch stał się nagle za sprawą nazi­stow­skiej prasy wro­giem całego narodu nie­miec­kiego: komu­ni­stą, czło­wie­kiem „jude­omark­si­stow­skiego sys­temu”, nasta­wionym wrogo do Niem­ców ślą­skim powstań­cem, który nie miał nawet prawa pobytu w Niem­czech, był też w końcu „pol­skim łobu­zem i podczło­wie­kiem”. Hitle­row­com zda­wało się, że wie­dzą o nim wszystko, a prze­cież nie dys­po­nu­jemy nawet jego foto­gra­fią. Kim naprawdę był Pie­cuch i jakie było praw­do­po­dobne pod­łoże mordu? O tym jesz­cze nie teraz.

Po wyda­niu wyroku „Völksicher Beobach­ter” odwra­cał kota ogo­nem i chcąc uspra­wie­dli­wić występki sztur­mow­ców, pisał o dzie­siąt­kach tysięcy ofiar wśród ludzi SA. W tym cza­sie w obli­czu napię­tej sytu­acji Joseph Goeb­bels na łamach gazety „Der Angriff” opu­bli­ko­wał jeden z naj­bar­dziej agre­syw­nych i anty­se­mic­kich tek­stów w histo­rii pt. Winni są Żydzi. W jego tre­ści, wygra­ża­jąc Żydom, pisał:

Przyj­dzie chwila, gdy wła­dze pań­stwowe będą miały do wypeł­nie­nia inne obo­wiązki niż ochrona ludzi, któ­rzy zdra­dzają naród. […] Towa­rzy­sze, nie zapo­mi­naj­cie o tym ni­gdy! Powta­rzaj­cie to sobie sto razy na dzień, aż zacznie się poja­wiać w Waszych naj­głęb­szych snach: Winni są Żydzi! I nie unikną oni karzą­cego sądu, na jaki zasłu­gują23.

Czy po tym i wielu innych podob­nych tek­stach oraz po pro­kla­ma­cji popar­cia Hitlera dla mor­der­ców ktoś miał jesz­cze wąt­pli­wo­ści, czym w isto­cie jest NSDAP i do czego będzie zdolna ta par­tia po prze­ję­ciu wła­dzy? Na to, co działo się w Byto­miu i Ber­li­nie, patrzyła ze zdu­mie­niem opi­nia publiczna w Pol­sce i całej Euro­pie. Znany bry­tyj­ski dzien­ni­karz, Fre­de­rick August Voigt, nazwał te zda­rze­nia „strasz­liwą bar­ba­ry­za­cją nie­miec­kiego życia poli­tycz­nego”24. 23 sierp­nia Hitler wydał spe­cjalną dekla­ra­cję, która ata­ko­wała rząd Papena. Przy tej oka­zji uza­sad­niał, dla­czego kilka dni wcze­śniej odrzu­cił pro­po­zy­cję przy­stą­pie­nia do koali­cji z nim.

Praw­nik Wal­ter Luet­ge­brune (z lewej) w roz­mo­wie z męż­czy­zną pod­czas prze­rwy w roz­pra­wie

Kanc­lerz uznał więc, że musi zała­go­dzić sytu­ację, gdyż rząd zaczął poważ­nie oba­wiać się wojny domo­wej. Papen wyko­rzy­stał zatem swoje kom­pe­ten­cje i zła­go­dził wyrok: 2 wrze­śnia 1932 roku karę śmierci zamie­nił ska­za­nym na doży­wot­nie wię­zie­nie. Decy­zję o zmia­nie wyroku, zatwier­dzoną przez mini­stra spra­wie­dli­wo­ści Franza Gürtnera, uza­sad­niono tym, że sprawcy nie mogli wie­dzieć o wej­ściu w życie dekretu, gdyż nie zdą­żono go wydać dru­kiem. Jed­nak Papen tłu­ma­czył póź­niej, że jego decy­zja była podyk­to­wana poli­tyką, a nie pra­wem.

Try­buna hono­rowa. Prze­ma­wia dowódca SA Ernst Röhm, widoczni m.in.: Obergruppenführer Edmund Heines, Gruppenführer Karl Ernst, książę August Wil­helm Hohen­zol­lern

O spra­wie z Potępy mówiono coraz mniej. Nawet wtedy, gdy roz­po­czął się odrębny pro­ces po schwy­ta­niu w paź­dzier­niku Golombka i Dutz­kiego. Poli­tyczne życie w Niem­czech znów zaczęło się toczyć swoim ryt­mem, z prze­py­chan­kami o wła­dzę w tle. Hitler publicz­nie poka­zał Niem­com, że soli­da­ry­zuje się z mor­der­cami z Potępy, a mimo to nie­miecki naród na­dal w więk­szo­ści popie­rał NSDAP – nieco ponad rok póź­niej udzieli peł­nej akcep­ta­cji i popar­cia dla wła­dzy Hitlera. W marcu 1933 roku wdzięczny Hitler przy­po­mniał sobie o swo­ich „męczen­ni­kach” odsia­du­ją­cych wyrok w bytom­skim wię­zie­niu i na mocy spe­cjal­nej amne­stii wszy­scy mor­dercy wyszli na wol­ność.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki