Lessel ebook

Przedsłowie – zagadki wciąż nierozwiązane

Napisanie książki o kompozytorze Franciszku Lesslu nie jest łatwym zadaniem. Należy on bowiem do tych twórców dawnej Polski, o których zachowało się niewiele informacji i jeszcze mniej źródeł, które można uznać za wiarygodne. Nieliczni badacze życia i twórczości tego kompozytora próbowali interpretować różne fakty, niejednokrotnie z niepewnych przesłanek wyciągając pochopnie zbyt daleko idące wnioski.

Przez dziesięciolecia narosło wokół kompozytora wiele legend. Kto wie, czy nie wywodził się on z książęcej rodziny Czartoryskich? Nawet jeśli to tylko plotka, związki Franciszka i jego ojca Wincentego (też kompozytora i kapelmistrza) z Czartoryskimi były silne i ważne w życiu ich obu. A sam Franciszek to postać niezwykła: muzyk i pianista – to pewne. Ale być może także architekt, znający się doskonale na rzeczy ogrodnik i agronom, a nawet medyk. Przede wszystkim jednak wybitny kompozytor o rozległych zainteresowaniach, mający doskonale opanowany warsztat, komponujący piękną muzykę. Można śmiało powiedzieć, że należy on do najwybitniejszych poprzedników Fryderyka Chopina (dzieli ich jedno pokolenie – 30 lat). Co więcej, w muzyce tegoż znajdziemy rozwiązania, które wcześniej w niektórych swoich utworach zastosował Franciszek.

Życie Lessla – ze względu na czas, w którym przyszło mu działać, i ludzi, z którymi się stykał i którzy go wspierali, na czele z rodziną Czartoryskich i Josephem Haydnem, u którego pobierał lekcje muzyki – jawi się jako niezwykle barwne. Mogłoby stanowić materiał na pełen sensacji film.

Tajemnicze pochodzenie

Większość opowieści biograficznych rozpoczyna się stwierdzeniem „urodził się” – i tu pada zazwyczaj informacja o czasie i miejscu tego wydarzenia. W przypadku Franciszka Lessla już tutaj napotykamy wątpliwości – dokładnych danych dotąd nie ustalono. Badaczom nie udało się odnaleźć ani aktu urodzenia, ani innych dokumentów, które mogłyby jednoznacznie uwiarygodnić podawane informacje. Co zatem wiadomo?

Jako pierwszy dane biograficzne podał Wojciech Sowiński – kompozytor, pianista, leksykograf. W wydanym w 1874 roku w Paryżu Słowniku muzyków polskich dawnych i nowoczesnych (pierwszego kompendium poświęconego polskim muzykom) podał bez wątpliwości rok 1780 jako datę urodzin Franciszka. Dwadzieścia parę lat później niemiecki muzykolog Hugo Riemann, jeden z pierwszych dziewiętnastowiecznych przedstawicieli tej dyscypliny, zwany „ojcem muzykologii”, w swoim Musik-Lexikon z 1900 roku podał datę urodzenia Lessla aż o 10 lat późniejszą, czyli rok 1790 (błędnie podał też datę śmierci), oraz Puławy jako miejsce narodzin. Niedługo po Riemannie jeden z pierwszych badaczy muzyki polskiej, Aleksander Poliński, w książce zatytułowanej Dzieje muzyki polskiej w zarysie (pierwszym takim syntetycznym ujęciu w języku polskim w xx wieku) napisał, że Franciszek przyszedł na świat około roku 1780 w Warszawie. I tę właśnie datę i to miejsce umieszczano w większości późniejszych leksykonów, chociaż niektórzy badacze życia kompozytora podawali te dane w wątpliwość, sugerując, że kompozytor urodził się w Puławach, ich okolicach bądź w okolicach Warszawy. Rok 1780 wyryto na płycie nagrobnej Lessla na cmentarzu we wsi Ostrołęka koło Warki, nieopodal ujścia rzeki Pilicy na Mazowszu (dlaczego tam został pochowany – o tym w ostatnich rozdziałach tej książki). W inskrypcji nagrobnej wdowa po muzyku dodała, że Franciszek w chwili śmierci liczył sobie 58 lat, co potwierdza 1780 jako rok urodzenia zmarłego w 1838 roku kompozytora. Również sam Franciszek we wstępie do Studiów kontrapunktycznych (zbioru ćwiczeń pisanych w Wiedniu pod kierunkiem Haydna i jego ręką korygowanych, przygotowywanych później przypuszczalnie do publikacji jako podręcznik – o czym także później) podał 1780 jako rok swoich urodzin.

W tej książce przyjmuję 1780 jako rok i Warszawę jako miejsce urodzin Franciszka, a ponadto zakładam, że urodził się on w rodzinie Wincentego Lessla – kompozytora, który nad Wisłę przybył z Czech, oraz jego żony Reginy z Weyncetlów, o której niewiele wiadomo.

Wątpliwości badaczy budzi także pochodzenie Franciszka. Część źródeł podaje wspomnianych powyżej rodziców – Reginę i Wincentego, których Franciszek był przypuszczalnie najstarszym dzieckiem. Po jego narodzinach Lesslowie dochowali się jeszcze sporej gromadki dzieci, lecz wśród nich było tylko dwóch męskich potomków. Według danych ze strony internetowej geni.com (na której można znaleźć sporo ciekawostek o rodzinie Lesslów) ośmioro dzieci Wincentego i Reginy przychodziło na świat w następującej kolejności: jako pierwszy – już wiemy – Franciszek, następnie Marianna – po mężu Walterowa (urodziła się w 1782 roku, nie wiadomo, kiedy zmarła), po niej zaś Konstancja Izabela Aleksandra Klara (przyszła na świat w 1783 roku, data śmierci jest również nieznana). Trzecia córka, Izabela, żyła w latach 1785–1857 – przeżyła więc starszego brata o prawie 20 lat. Z kolei dwoje następnych dzieci umarło w niemowlęctwie: Ludwik Wincenty (urodzony w 1785 roku, zmarł dwa lata później) i Amalia Adelgunda (urodziła się w 1786 i żyła tylko rok). Wreszcie na świat przyszła Zuzanna Karolina Regina, po mężu Plewińska, o której Wincenty wspomina w listach (żyła w latach 1787–1885, choć według płyty nagrobnej zmarła w tymże roku, ale żyła 102 lata, co burzy nieco podaną chronologię). Jako ostatnia urodziła się w 1792 Weronika Amelia Dorota, która zmarła w niemowlęctwie w tym samym roku, a więc 12 lat po narodzinach najstarszego brata. Dojrzałego wieku dożyło pięcioro z rodzeństwa, troje zmarło w dzieciństwie. Córka Zuzanna, u której Wincenty zamieszkał po rozstaniu z żoną, dożyła sędziwego wieku 98 lub 102 lat.

Wincentego i Reginę jako biologicznych rodziców Franciszka kwestionuje również Dorota Cybulska-Amsler, która tak o tym pisze na łamach „Ruchu Muzycznego”: „W świetle nowych źródeł [których jednak autorka nie podaje w cytowanym artykule – przyp. m.t.ł.] kwestia ta jest więcej niż problematyczna. Nawet jeśli Lesslowie rzeczywiście wychowali Franciszka, nie byli w żadnym wypadku jego rodzicami biologicznymi” [2].

Franciszek później raczej nie utrzymywał bliskiego kontaktu ze swoim rodzeństwem. Ani na kartach jego partytur, ani też w aktach urodzenia jego dzieci nie ma potwierdzenia bliskich relacji z rodziną. Ślady kontaktu Franciszka z siostrami jednak w listach są: „Swoim siostrom się nie dziw, że do Ciebie nie piszą; Izabela jest chora, Marysia dała mi […] mały liścik” – napomknął Wincenty w liście z 19 marca 1800 roku [3]. W listach do syna z rzadka o nich wspomina, przekazuje jednak pewne informacje: gdzie mieszka i jak się obecnie nazywa jedna z córek (pisze o niej „pani Plewińska”), informuje o śmierci zięcia, Waltera, pyta Franciszka o możliwość poszukania w Warszawie pracy dla innego zięcia, Marcina Zawiskiego – flecisty z rozwiązanej kapeli puławskiej. Kiedy chciał wyjechać w podróż po Śląsku z księstwem Czartoryskimi, pisał o córce Zuzannie, z którą wtedy mieszkał, że bałby się zostawić dom pod jej opieką. Ogólnie Wincenty często pisał o najbliższych z rozżaleniem. Borykając się z coraz większymi problemami bytowymi, nie mógł chyba liczyć pod koniec życia na pomoc ze strony córek. Anonsował synowi o swej samotności i zgryzocie.

Wróćmy jednak do początków życia Franciszka. Hanna Rudnicka-Kruszewska, analizując sprzeczne informacje o jego życiu i twórczości, pisała: „Ojcostwo Wincentego Lessla nie budzi żadnych wątpliwości. Poza nazwiskiem świadczy o nim także przeszło trzysta listów Wincentego do syna, pełnych troski i miłości, jakiej nikt poza rodzonym ojcem nie mógł okazać” [3]. O listach będzie jeszcze mowa, ale już teraz warto zwrócić uwagę, że bije z nich autentyczna ojcowska miłość do pierworodnego. Franciszek był wyraźnie oczkiem w głowie swego taty.

Czy jednak rzeczywiście Wincenty i Regina byli biologicznymi rodzicami naszego bohatera? Tak twierdzili powojenni muzykolodzy – Ludwik Gawroński, a za nim wiele lat później w swoim Słowniku pianistów polskich z 2003 roku Stanisław Dybowski. Wincentego i Reginę jako rodziców Franciszka znajdziemy również w internetowych serwisach genealogicznych, w których dane o potomkach rodziny Lesslów zebrała Galina Lessel – Rosjanka zamieszkała w Moskwie, wywodząca się z gałęzi rosyjskich Lesslów, mających korzenie niemieckie sięgające xviii wieku, przypuszczalnie niezwiązanych wprost z rodziną Wincentego Lessla. Drzewo genealogiczne Lesslów rozpoczyna się tam od rodziców Wincentego i oczywiście obejmuje też Franciszka.

W 1954 roku w znanej brytyjskiej encyklopedii The Grove Dictionary of Music and Musicians podano, że matką Lessla mogła być „pani wysokiego rodu” („sądzono, że jest dzieckiem miłości pani wysokiego rodu” [4]). To przypuszczenie pojawiało się w niektórych publikacjach poświęconych Lesslowi. Podejrzewano, że ową panią była księżna Izabela z Flemmingów Czartoryska, właścicielka posiadłości w Puławach. W późniejszych wydaniach przywołanej encyklopedii informacji tej już nie powtarzano, ale wątpliwości pozostały i utrzymują się do dziś.

Jako domniemaną matkę Franciszka wskazuje się nie tylko księżnę Izabelę, lecz czasami także jej córkę Marię – księżnę Wirtemberską. Wspomniany wcześniej Zygmunt Stępień twierdził, że rodzicami Franciszka byli właśnie księżna Maria oraz poeta i sekretarz księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego Franciszek Dionizy Kniaźnin, który „Marię darzył bezgraniczną miłością […]. Jest więc bardzo prawdopodobne, iż owocem tej miłości był chłopiec, któremu można było nadać imię właśnie Franciszek” [4].

Badacz, który swoich refleksji ujętych w czterdziestostronicową broszurkę nie zdążył opublikować (zmarł w 2018 roku), przesunął również, jak pamiętamy, datę urodzin Franciszka na rok 1782, a nawet rozważał 1784. Kwestionując 1780 jako rok narodzin chłopca, twierdził, że wdowa po kompozytorze – Franciszka Lesslowa z Hiżów – miała powód ku temu, aby w inskrypcji nagrobnej zmienić prawdziwą datę na wcześniejszą. Powodem tym miała być chęć ukrycia „prawdy”, a więc pochodzenia Franciszka ze związku pozamałżeńskiego bądź przedmałżeńskiego.

Skąd jednak przypuszczenie o pochodzeniu naszego kompozytora z nieprawego łoża? Skąd podejrzenia, że matka Franciszka należała do rodziny Czartoryskich? W tym miejscu niech wystarczy stwierdzenie, że Izabela i Adam Kazimierz Czartoryscy żyli – jak dziś byśmy powiedzieli – w otwartym związku. Ponadto przypuszczenia te wynikały ze związków Wincentego Lessla z dworem w Puławach, na którym pracował jako nauczyciel młodych książąt i księżniczek oraz kierownik orkiestry dworskiej, a także późniejszych związków Franciszka z Czartoryskimi. Lesslowie mogli zapewne liczyć niejednokrotnie na pomoc swoich chlebodawców. Pomoc ta w przypadku Franciszka manifestowała się przypuszczalnie pokryciem kosztów jego wyjazdu do Wiednia i kilkuletniego pobytu tamże, a także udzieleniem mu schronienia w pałacu siostry księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego, księżnej Elżbiety Lubomirskiej. Po powrocie do Polski w pewnym momencie życia Franciszek został zarządcą majątku córki księżnej Izabeli, wspomnianej już Marii Wirtemberskiej, w Pilicy. Te przesłanki świadczące o szczególnym stosunku książąt wobec rodziny nadwornego muzyka nie byłyby wystarczające, by uznać, że któraś z dam tego rodu była biologiczną matką Franciszka, sugeruje to natomiast dokument-notatka, w której napisano, jakoby Franciszek był powiązany więzami rodzinnymi z Czartoryskimi, co rzekomo stanęło na drodze do jego ślubu z panną Cecylią Beydale… ale o tym w innym miejscu tej książki.

To nie koniec zagadek. Zanim jednak nastąpi ciąg dalszy, zatrzymajmy się przez chwilę przy Wincentym Lesslu, który w życiu Franciszka odgrywał niebagatelną rolę – nie tylko jako ojciec, potem przyjaciel, powiernik, ale przede wszystkim jako jego nauczyciel.

Bezpłatny fragment

Pełną wersję publikacji możesz zakupić na stronie pwm.sklep.pl

Źródła cytatów

[ 1 ] Zygmunt Stępień, Dyskusja: Franciszek Lessel, 6.01.2008, http://pl.wikipedia.org/­wiki/Dyskusja:Franciszek_Lessel [data dostępu: 7.10.2024].

[ 2 ] Dorota Cybulska-Amsler, Mon délire, czyli Lessel romantyczny, „Ruch Muzyczny” 2023, nr 7–8, https://ruchmuzyczny.pl/­article/3794 [data dostępu: 7.10.2024].

[ 3 ] Hanna Rudnicka-Kruszewska, Wincenty Lessel. Szkic biograficzny na podstawie listów do syna, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1968.

[ 4 ] Hanna Rudnicka-Kruszewska, Sprzeczne informacje o Franciszku Lesslu (przyczynki biograficzne), w: Franciszek Lessel. W 200 rocznicę urodzin kompozytora, red. Marek Podhajski, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna w Gdańsku, Gdańsk 1980.

[ 5 ] Mieczysława Demska-Trębacz, Między epokami. Muzyka w dobie Księstwa Warszawskiego, „Annales Universitatis Mariae Curie-Skłodowska. Sectio F, Historia” 2007, t. 62.

[ 6 ] Zofia Burowska, Franciszek Lessel – rys biograficzny, w: Franciszek Lessel. W 200 rocznicę urodzin kompozytora, red. Marek Podhajski, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna w Gdańsku, Gdańsk 1980.

[ 7 ] Karl Geiringer, Irene Geiringer, Haydn, tłum. Ewa Gabryś, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1985.

[ 8 ] „Kurjer Warszawski”, 30.07.1855, nr 198.

[ 9 ] Czesław Erber, Inwentarz notarialny Franciszka Lessla, „Muzyka” 1989, nr 2 (133).

[ 10 ] Jordan Kański, Szkoły Piotrkowskie, „Tydzień”, Piotrków Trybunalski 1883–1887.

[ 11 ] Zygmunt Stępień, Franciszek Lessel, Piotrków Trybunalski 2010 (komputeropis).

[ 12 ] Franciszek Lessel, 3 sonaty op. 2 na fortepian, red. Ludomira Stawowy, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1970.

[ 13 ] Alicja Kozłowska-Lewna, Sonaty op. 2 Franciszka Lessla na tle polskiej sonaty fortepianowej tego okresu, w: Franciszek Lessel. W 200 rocznicę urodzin kompozytora, red. Marek Podhajski, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna w Gdańsku, Gdańsk 1980.

[ 14 ] Alina Nowak-Romanowicz, Muzyka fortepianowa Franciszka Lessla, w: Franciszek Lessel. W 200 rocznicę urodzin kompozytora, red. Marek Podhajski, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna w Gdańsku, Gdańsk 1980.

[ 15 ]S. Orgelbranda Encyklopedja Powszechna z ilustracjiami i mapami, t. 9, wyd. 4, Wydawnictwo Towarzystwa Akcyjnego Odlewni Czcionek i Drukarni S. Orgelbranda Synów, Warszawa 1901, https://bbc.mbp.org.pl/­dlibra/­publication/13118/edition/11903 [data dostępu: 7.10.2024].

[ 16 ] „Gazeta Krakowska”, 8.01.1809, nr 3, [dodatek], https://jbc.bj.uj.edu.pl/­dlibra/­doccontent?id=78908 [data dostępu: 7.10.2024].

[ 17 ] Michał Rożek, Słynna oberża, „Dziennik Polski”, 1.01.2008, https://dziennikpolski24.pl/­slynna-oberza/­ar/1263450 [data dostępu: 7.10.2024].

[ 18 ] Barbara Chmara-Żaczkiewicz, Kaczkowski Joachim, w: Encyklopedia muzyczna PWM, red. Elżbieta Dziębowska, t. 5: KLŁ, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1997.

[ 19 ] „Gazeta Warszawska”, 30.01.1810, nr 9, [dodatek], https://polona.pl/­preview/62f4d3f8-e7f1-4973-aa13-d88e0fb898f6 [data dostępu: 7.10.2024].

[ 20 ] „Gazeta Warszawska”, 6.02.1810, nr 11, https://polona.pl/­preview/5c2c07d5-00e2-4269-9568-eaefa8cf5503 [data dostępu: 7.10.2024].

[ 21 ] „Pamiętnik Warszawski”, 28.02.1810, t. 1, nr 2, https://jbc.bj.uj.edu.pl/­dlibra/­publication/575939/edition/547583/content [data dostępu: 7.10.2024].

[ 22 ] Alina Nowak-Romanowicz, Klasycyzm 1750–1830, „Historia Muzyki Polskiej”, t. 4, Sutkowski Edition, Warszawa 1995.

[ 23 ] Igor Bełza, Maria Szymanowska, tłum. Jadwiga Ilnicka, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 1987.

[ 24 ] Wojciech Sowiński, Słownik muzyków polskich dawnych i nowoczesnych, kompozytorów, wirtuozów, śpiewaków, instrumencistów, lutnistów, organmistrzów, poetów lirycznych i miłośników sztuki muzycznej […], wydane nakładem autora, Paryż 1874.

[ 25 ] Tadeusz Przybylski, Życie muzyczne Warszawy w czasach działalności Franciszka Lessla, w: Franciszek Lessel. W 200 rocznicę urodzin kompozytora, red. Marek Podhajski, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna w Gdańsku, Gdańsk 1980.

[ 26 ] Aleksander Poliński, Dzieje muzyki polskiej w zarysie, H. Altenberg, E. Wende i spółka, Warszawa–Lwów 1907.

[ 27 ] „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”, 24.11.1812, nr 94, [dodatek], https://crispa.uw.edu.pl/­object/­files/395282/display/Default [data dostępu: 7.10.2024].

[ 28 ] Zofia Wojtkowska, Saga rodu Czartoryskich, Wydawnictwo Iskry, Warszawa 2020.

[ 29 ] Marek Podhajski, Kompozycje Franciszka Lessla w zbiorze „Muzyka do Śpiewów historycznych J.U. Niemcewicza”, w: Franciszek Lessel. W 200 rocznicę urodzin kompozytora, red. Marek Podhajski, Państwowa Wyższa Szkoła Muzyczna w Gdańsku, Gdańsk 1980.

[ 30 ] Mieczysław Tomaszewski, Pieśń polska. Chopin. Moniuszko. Karłowicz. Szymanowski. Studia i interpretacje, Polskie Wydawnictwo Muzyczne, Kraków 2019.

[ 31 ] Mieczysława Demska-Trębacz, Czyś nie zatęsknił do swych stron? Szkice o muzykach z Lubelszczyzny drugie, Wydawnictwo Polihymnia, Lublin 2012.

[ 32 ] Stowarzyszenie Sady Grójeckie, wniosek o rejestrację oznaczenia geograficznego produktu rolnego lub środka spożywczego, http://www.archiwum.zsrp.pl/­attachments/­article/261/JABLKA_GROJECKIE_wniosek_do_UE-1.pdf [data dostępu: 7.10.2024].

[ 33 ] Stanisław Łoza, Architekci i budowniczowie w Polsce, Budownictwo i Architektura, Warszawa 1954.

[ 34 ] Michał Strzemski, Instytut Agronomiczny w Marymoncie (W 150 rocznicę powstania pierwszej polskiej uczelni rolniczej), „Postępy Nauk Rolniczych”, t. 13, nr 2, Warszawa 1966, https://agro.icm.edu.pl/­agro/­element/­bwmeta1.element.agro-dd93f5a2-6cf7-4d73-9945-3ead788d7e32?q=bwmeta1.element.agro-08caf9b0-c2d8-4e26-8fae-e57b00b7a24a;11&qt=CHILDREN-STATELESS [data dostępu: 7.10.2024].

[ 35 ] Janina Wołczuk, Rosja i Rosjanie w szkołach Królestwa Polskiego 1833–1862. Szkice do obrazu, Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, Wrocław 2005.

[ 36 ] Stanisław Dybowski, Słownik pianistów polskich, Przedsiębiorstwo Muzyczne Selene, Warszawa 2003.

[ 37 ] Magdalena Pawlisz, Msza C-dur Franciszka Lessla. Opis artystycznej pracy doktorskiej w ramach postępowania w sprawie nadania stopnia doktora w dziedzinie sztuki, w dyscyplinie artystycznej: sztuki muzyczne, Akademia Muzyczna im. Krzysztofa Pendereckiego w Krakowie, Kraków 2021 (komputeropis).

[ 38 ] Andrzej Barański, Nieprzerwana ciągłość, czyli dzieje rodu Rauszerów, „Metrologia i Probiernictwo” 2016, nr 3–4 (14–15), https://gum.gov.pl/­pl/­wiedza/­historia/­artykuly-historyczne/2502,Nieprzerwana-ciaglosc-czyli-dzieje-roduRauszerow.html [data dostępu: 7.10.2024].

[ 39 ] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne, Franciszka Lessel, https://cmentarze.um.warszawa.pl/­pomnik.aspx?pom_id=4609 [data dostępu: 7.10.2024].

[ 40 ] Ewa Bogula, Lessel wydobyty. Z wiedeńskiego archiwum do wirtualnej filharmonii, „Ruch Muzyczny”, 21.05.2021, https://ruchmuzyczny.pl/­article/1092 [data dostępu: 7.10.2024].