Literackie przechadzki po Paryżu ebook

Podziękowania

Chciałam złożyć serdeczne podziękowania człowiekowi, bez którego ta książka nigdy by nie powstała – prof. dr. hab. Bogdanowi Mazanowi. Dziękuję za merytoryczną pomoc, wieloletnie wsparcie i wiarę w to, że uda mi się opublikować moją książkę o Paryżu.

Serdecznie dziękuję również recenzentom mojej pracy doktorskiej: prof. dr hab. Grażynie Borkowskiej oraz prof. dr. hab. Tadeuszowi Budrewiczowi.

Wstęp

Legenda Paryża – „stolicy świata” – najpełniej rozwinęła się w wieku XIX. Miasto od początku istnienia stopniowo umacniało swoją pozycję w Europie, jednak dopiero ów XIX wiek okazał się okresem przełomowym. Paryż stał się kulturalną stolicą Europy. Wyznaczał kierunki rozwoju literatury i sztuki światowej, był ośrodkiem nauki, polityki, mody oraz symbolem nowoczesności. Żadna inna stolica europejska nie mogła konkurować z prestiżową pozycją Paryża. Żadne inne miasto nie przyciągało tylu naukowców, artystów, polityków i turystów. Paryż był tyglem kulturowym, który fascynował i budził kontrowersje. Był nie tylko dumą Francuzów, lecz także wspólnym dobrem Europejczyków. Słusznie zatem Walter Benjamin nazwał miasto „stolicą XIX wieku”[1].

Fenomen kulturowy XIX-wiecznego Paryża stanowi zagadnienie szeroko omawiane w opracowaniach o charakterze historyczno-kulturowym. Opisywano dotąd znaczenie Paryża dla epoki i jego kulturotwórczą rolę. Dużo miejsca poświęcono historii miasta, losom polskich emigrantów, paryskim zabytkom oraz wpływowi kultury francuskiej (konkretnie paryskiej) na polskie życie literackie drugiej połowy XIX wieku.

Popularność miasta w epoce przekładała się na rozpowszechnienie motywu Paryża w literaturze. Stolica Francji funkcjonowała w tekstach literackich jako miejsce akcji lub symbol czasów: miasto nauki, miasto sztuki, miasto postępu, miasto zepsucia moralnego.

Literatura polska pierwsze poważniejsze inspiracje Paryżem prezentowała już w wieku XVIII, ale prawdziwa fascynacja motywami paryskimi rozpoczęła się w XIX wieku. Związana była z kulturalno-polityczną rolą Paryża w historii Polski. Popowstaniowe fale emigracyjne Polaków do stolicy Francji i dogodne warunki do rozwoju kultury polskiej zadecydowały o niezwykle istotnej roli Polonii paryskiej. W okresie romantyzmu Paryż był miastem wieszczów, Wielkiej Emigracji i poezji polskiej tworzonej nad Sekwaną.

Druga połowa XIX wieku przyniosła rozwój techniki, głównie kolei, co umożliwiło Polakom łatwiejszy kontakt z Paryżem. Stolica nie była już odległą, niedostępną legendą, lecz miastem szans, odwiedzanym coraz częściej nie tylko w celach naukowych i artystycznych, ale również turystycznych. Dziewiętnastowieczna moda na Paryż sprawiła, że wzbudzał on coraz większe zainteresowanie. Prasa, przewodniki turystyczne, przekłady z literatury francuskiej i opowieści bywalców nie wystarczały polskiemu czytelnikowi. Był to zatem okres, kiedy literatura wyszła naprzeciw oczekiwaniom czytelników, prezentując coraz częściej Paryż jako motyw i miejsce akcji utworów.

Tylko nieliczne powieści paryskie doczekały się osobnych opracowań i wnikliwych analiz. Wiele innych, cechujących się często równie dużym kunsztem literackim, co powszechnie znana klasyka, popadło w zapomnienie. Podejmowano próby wstępnej komparatystyki (Ferdynand Hoesick, Jacek Kolbuszewski, Franciszek Ziejka), ale dziwi fakt, że nie podjęto się dotąd zadania całościowego opracowania tematu Paryża w polskiej literaturze drugiej połowy XIX wieku. Prowadzone przeze mnie badania rekonesansowe dowiodły, że rozległość tematu wymaga pogłębionych poszukiwań. Uznałam, iż interesującym byłoby zaprezentowanie zagadnienia w całej jego złożoności oraz utworzenie katalogu tekstów paryskich. Znawca tematu literackiego Paryża Jacek Kolbuszewski pisał:

To stwierdzenie zainspirowało mnie do rozpoczęcia poszukiwań XIX-wiecznych tekstów literackich, których tematem był Paryż. W ten sposób rozpoczęła się moja paryska przygoda, trwająca nieprzerwanie od wielu lat. Badania literackie oraz kilka wyjazdów do Paryża, które w tym czasie odbyłam, przekształciły pracę naukową w prywatną pasję, inspirującą do dalszych poszukiwań i wypełniającą każdą wolną chwilę. Przeszukiwanie polskich i francuskich kompendiów, opracowań, archiwów, baz danych, bibliotek elektronicznych i katalogów tematycznych zaowocowało zgromadzeniem obszernej literatury przedmiotu oraz około dwustu tekstów literackich prezentujących Paryż. W książce efekty poszukiwań dokumentują: wstępny rozdział, omawiający stan badań (od francuskojęzycznych encyklopedycznych opracowań XIX-wiecznych, po współczesne teksty literaturoznawcze i kulturowe) oraz Aneks, w którym zostały wymienione wszystkie odnalezione przeze mnie XIX-wieczne teksty prozatorskie wraz z ich krótką charakterystyką.

Materiał prezentowany w książce jest wyborem kilku najciekawszych poznawczo wątków paryskich, gdyż pełne omówienie wszystkich tekstów byłoby w pracy tego formatu niemożliwe. Dlatego też silny akcent został położony na skonstruowanie Aneksu, będącego nie tylko dokumentacją pracy badawczej, ale również bazą tekstów, z której w założeniu mogliby skorzystać inni badacze. Aneks mieści krótkie streszczenia wątków paryskich oraz wykaz paryskich motywów, co ma zapewnić przejrzysty przegląd materiału.

Niniejsza książka stanowi próbę zaprezentowania Paryża w polskiej literaturze pozytywizmu i Młodej Polski. Rozważania mają na celu ukazanie tekstowych obrazów miasta, porównanie ich ze względu na sposób przedstawienia oraz ukazanie mechanizmów tworzenia literackiego obrazu Paryża. Wnioski płynące z analizy tekstów literackich są przedstawiane w kontekście historyczno-literackim i kulturowym, gdyż dopiero połączenie wszystkich wymienionych czynników pozwala na pełne zrozumienie paryskiej rzeczywistości prezentowanej w literaturze. Dlatego też niezbędne było omówienie tła historyczno-kulturowego oraz obecności Paryża w polskiej przestrzeni kulturowej XIX wieku. Na kontekstowe tło składają się zarówno teksty epoki, czyli: prasa, przewodniki turystyczne, opracowania historiograficzne, reportaże, relacje z podróży, wspomnienia, pamiętniki, listy, jak i odwołania do szeroko pojętej kulturotwórczej roli miasta (teatr, malarstwo, moda, zabytki, instytucje naukowe i polonijne itp.) i jej wpływu na postrzeganie Paryża przez Polaków. Zestawienie i omówienie opracowań historycznych i współczesnych ma na celu uporządkowanie stanu badań oraz przygotowanie zarysu bibliografii XIX-wiecznego Paryża (zarówno podmiotowej, jak i przedmiotowej). Z jednej strony jest to motywowane zwykłą rzetelnością badacza, z drugiej – myślą o przyszłych czytelnikach, którzy chcieliby poszerzać swoją wiedzę o fenomenie XIX-wiecznego Paryża i dotrzeć do źródeł często zapomnianych lub dotąd nieodkrytych.

Ważne źródło odwołań stanowi literatura francuska, prezentująca obraz Paryża, która często była ważnym punktem odniesienia dla polskich twórców. Dlatego część rozważań poświęcono skrótowemu i funkcjonalnemu omówieniu rozwoju motywu Paryża w literaturze francuskiej, ze szczególnym uwypukleniem roli Komedii ludzkiej Honoriusza Balzaca jako pewnego rodzaju pratekstu Paryża.

Przeanalizowany również został rozwój motywu w literaturze polskiej od wieku XVIII do epoki pozytywizmu. Te porządkujące rozważania pozwalają spojrzeć na teksty XIX-wieczne o Paryżu w szerszym kontekście i są próbą ukazania, jak zmieniało się miasto i jak narodził się nowoczesny Paryż, ośrodek kultury europejskiej XIX wieku.

Kolejne refleksje zostały poświęcone wybranym zagadnieniom paryskim w literaturze pozytywistyczno-młodopolskiej. Zwraca się w nich uwagę zarówno na transformacje motywu, jak i na jego wielokontekstowe ujęcia. W pozytywizmie dominowały powieści prezentujące emigrantów politycznych na paryskim bruku, natomiast koniec XIX i początek XX wieku zwiastują okres popularności młodopolskich powieści o artyście. Dlatego poddano analizie zjawisko syndromu paryskiego, opisano sylwetki polskich emigrantów, w tym samotnych kobiet, a także zaprezentowano rozważania dotyczące cyganerii artystycznej oraz mitu nowożytnego Babilonu.

Część analityczna wykorzystuje zarówno klasyczne narzędzia interpretacyjne, jak i najnowsze dyscypliny badawcze związane z tematyką urbanistyczną, jak: filozofia miasta, geografia kulturowa, antropologia miasta, geokrytyka, geopoetyka. Zastosowanie różnorodnych metod badawczych pozwala na ustosunkowanie się do istniejącej literatury przedmiotu oraz zweryfikowanie jej przydatności i aktualności. Z kolei użycie nowych narzędzi interpretacyjnych ma umożliwić świeże spojrzenie na teksty XIX-wieczne oraz poszerzyć wieloaspektowość spojrzenia na Paryż w literaturze. Przeprowadzono analizy perspektyw opisu, technik obrazowania ruchu, opisów synestezyjnych, literackich prezentacji architektury i struktury społecznej miasta oraz sylwetek typowych paryżan, takich jak flâneur, apasz, loretka, dandys. Ponadto charakteryzuje się genius loci miasta, jego palimpsestową strukturę, a także wyodrębnione różne sylwetki spacerowiczów paryskich, co ma udowodnić, że flâneur nie jest jedynym typem paryskiego spacerowicza. Osobno omówiono opowiadania i powieści historyczne, w charakterze odmienne od powieści współczesnych.

Opracowanie zawiera tylko najważniejsze spostrzeżenia i wnioski oparte na celowo wyselekcjonowanych materiałach. Początkowo było próbą omówienia pełnego obrazu Paryża w literaturze polskiej drugiej połowy XIX wieku, jednak z pełną świadomością i pokorą badawczą uznaję listę tekstów za otwartą. Wiele rozważań dotyczących motywów i tematów paryskich czeka na rozwinięcie i monograficzne opracowania w ramach poszczególnych jednostek tematycznych.

Rozdział I Paryż w historii i kulturze

Stan badań

Paryż jest jednym z najlepiej poznanych i opisanych miast na świecie. Z prac dotyczących Paryża można by utworzyć odrębną bibliotekę z bogatymi zbiorami. Zawierałaby ona opracowania naukowe i popularnonaukowe, dotyczące prawie wszystkich możliwych dziedzin: beletrystykę, literaturę dokumentu osobistego, czasopisma, przewodniki, opracowania naukowe, materiały graficzne i audiowizualne. Ponadto jej zbiory byłyby co roku uzupełniane o tysiące nowych pozycji.

Podobnie uważał Walter Benjamin, który w swoim monumentalnym dziele tak zrekapitulował stan wiedzy o mieście:

Zatem każdy badacz podejmujący się opracowania jakiegoś zagadnienia związanego z Paryżem staje przed dwoma podstawowymi problemami. Pierwszy z nich to sprecyzowanie takiego tematu, który nie został jeszcze dokładnie opracowany. Kolejny problem to zapoznanie się ze stanem badań i możliwie największą ilością materiałów dotyczących danego zagadnienia – co samo w sobie jest wyzwaniem badawczym, wymagającym samodyscypliny i jasno sformułowanego celu.

Mogłoby się wydawać, że żmudne poszukiwania zarówno XIX-wiecznych tekstów beletrystycznych o Paryżu, jak i materiałów o profilu historyczno-kulturowym, to nudna praca kronikarska. Lecz nic równie mylnego! Materiały archiwalne, dokumenty, encyklopedie i teksty epoki były często równie fascynujące, co fikcja literacka. Ukazywały bogactwo tematu, odsyłały do kolejnych źródeł i dyskutowały ze sobą nawzajem. Ponadto współczesne opracowania tematu Paryża są dowodem na to, ile już o tym mieście napisano, ale jednocześnie prezentują mnogość tematów wciąż oczekujących na opracowanie. Dlatego niech liczne zestawienia, wyliczenia i przywołania źródeł staną się mapą i drogowskazem zarówno dla badaczy, jak i dla pasjonatów tematu. Może dzięki przywołaniu ich w niniejszej książce zyskają nowe życie i zaowocują niezliczonymi paryskimi przechadzkami i podróżami, zarówno literackimi, jak i tymi prawdziwymi.

Nie ulega wątpliwości, że zgromadzone przeze mnie materiały dotyczące literatury przedmiotu stanowią zestawienie tekstów ściśle wyselekcjonowanych pod kątem omawianego tematu. Zbyt szerokie studia kontekstowe oddaliłyby mnie od clou prowadzonych badań. Możliwe jest wobec tego poszerzanie prezentowanych zagadnień o rozważania bardziej szczegółowe i wyspecjalizowane w poszczególnych dziedzinach badawczych.

Opracowania i materiały historyczne

Omówienie literatury przedmiotu należy rozpocząć od tekstów chronologicznie najwcześniejszych, czyli od XIX-wiecznych francuskich opracowań o tematyce historycznej, kulturowej i socjologicznej[4]. Komentowały one wydarzenia z małej perspektywy czasowej. Dotyczyły historii miasta, podsumowywały poszczególne etapy jego rozwoju i opisywały stopniowe umacnianie pozycji Paryża na mapie Europy. Były to teksty dotyczące kultury, gospodarki, socjologii i sposobu funkcjonowania miasta w XIX wieku. Zawierały mnóstwo bezcennych z punktu widzenia współczesnego badacza szczegółów, które dziś pozwalają odtworzyć wygląd miasta, realia życia, sytuację polityczną i drobne elementy tworzące XIX-wieczną paryską codzienność[5]. Jest to wiedza niezbędna do krytycznego odczytywania powieści prezentujących XIX-wieczny Paryż. Tylko dzięki znajomości realiów życia w Paryżu tamtego okresu badacz jest w stanie ocenić, na ile fikcja literacka odwzorowuje, a na ile przekształca dawną rzeczywistość. Wiedza na temat omawianego okresu pozwala również na lepsze zrozumienie prezentowanej w tekstach problematyki i uzupełnienie fikcji literackiej o informacje kontekstowe, oczywiste dla XIX-wiecznych czytelników, natomiast obce i niezrozumiałe dla współczesnego odbiorcy[6].

Na szczególną uwagę zasługuje sześciotomowy traktat Maxime’a du Campa, zatytułowany Paris, ses organes, ses fonctions, sa vie dans la seconde moitié du XIXe siècle, w którym autor postawił sobie za cel opisanie i klasyfikację wszystkich aspektów wielkomiejskiego życia. Monografia zdobyła uznanie nie tylko wśród historyków, lecz także stanowiła nieoceniony materiał źródłowy dla pisarzy opisujących Paryż w powieściach. Jednym z twórców korzystających z dzieła Du Campa był Bolesław Prus, który posiadał wymienioną publikację w swoim księgozbiorze i korzystał z niego, tworząc opisy Paryża w Lalce (1890).

W wieku pary i elektryczności, kiedy podróże koleją zmniejszały dystans pomiędzy Europą Zachodnią a Warszawą, pojawiły się nowe źródła informacji o Paryżu. Oprócz wspomnianych opracowań naukowych polscy autorzy mogli czerpać wiedzę z przewodników turystycznych, map i katalogów, których ilość przyrastała z roku na rok, wraz ze wzrostem liczby połączeń kolejowych w całej Europie.

Jednymi z pierwszych były tzw. przewodniki Heinricha Augusta Ottokara Reicharda, publikowane jeszcze pod koniec XVIII wieku. Jednak niekwestionowanym liderem na rynku wydawniczym stały się nowoczesne przewodniki turystyczne wydawane przez Karla Baedekera, popularnie zwane bedekerami. Słynne w całej Europie kieszonkowe, czerwone książki podawały zarys historyczny miasta, dokładny opis zabytków i atrakcji turystycznych (ranking w postaci gwiazdek) oraz bardzo szczegółowe mapy[7]. Łatwo było na ich podstawie zebrać najważniejsze informacje o opisywanym miejscu. Opracowane przez specjalistów krótkie notki zawierały nie tylko informacje teoretyczne, lecz także praktyczne, takie jak ceny, porady i uwagi, które charakteryzowały specyfikę danego miejsca. Podawały również liczne adresy restauracji, hoteli, banków, lekarzy, bibliotek oraz sposób funkcjonowania środków transportu. Nietrudno zatem wyobrazić sobie, że pisarze szukający inspiracji do opisów paryskich szukali w bedekerach informacji, które mogłyby uzupełnić literackie obrazy miasta niezbędnymi szczegółami.

Bedekery (w języku niemieckim, a później francuskim i angielskim) opisujące Paryż ukazywały się już od lat 50. XIX wieku (pierwsze wydania w roku 1855). Regularne wznowienia serii pt. Paryż i okolice świadczą o popularności podróży do francuskiej stolicy i popycie na tego typu materiały. Odpowiedzią na to zapotrzebowanie były również polskojęzyczne wydawnictwa, jak np. Przewodnik dla podróżujących za granicę, które zawierały kilkunastostronicowe rozdziały poświęcone Paryżowi. Zamieszczone tam informacje syntetyzowały opis z bedekerów[8].

Konkurencją dla niemieckich przewodników były wydawnictwa angielskie, np. Johna Murraya oraz Thomasa Cooka – jedne z najbardziej rozpowszechnionych w Europie. Cook był również założycielem pierwszego w historii biura podróży[9], które zorganizowało wycieczkę na wystawę paryską w roku 1855. Od lat 60. XIX wieku firma Cooka organizowała regularne wyjazdy do Francji, w tym oferowała wycieczki objazdowe po Europie, który główny punkt stanowił Paryż. Były to początki przemysłu turystycznego, scentralizowanego później w Paryżu.

Francuską odpowiedzią na publikacje zagraniczne stały się bardzo popularne przewodniki Adolphe’a Joanne’a, publikowane przez Hachette. Od 1866 wydawnictwo szczyciło się wysoką sprzedażą serii Guides Diamant, dotyczącej najczęściej odwiedzanych miejsc w Europie, której najważniejszą część stanowiły poświęcone Paryżowi publikacje o charakterze monograficznym.

Ważnym dodatkiem do przewodników były, ciągle wznawiane, mapy miasta doskonale ilustrujące dynamiczne zmiany zachodzące w przestrzeni paryskiej, szczególnie podczas rozbudowy nadzorowanej przez Georgesa Haussmanna.

Cennym źródłem wiedzy o Paryżu stały się również katalogi z wystaw powszechnych, organizowanych w Paryżu w XIX wieku pięciokrotnie: w roku 1855, 1867, 1878, 1889 oraz w 1900. Były to wydarzenia prestiżowe i przyciągające widzów z całej Europy. Dlatego zadaniem katalogów, obok prezentacji pawilonów wystawowych, było także zaprezentowanie miasta organizatora, przedstawienie jego atrakcji i historii. Takie informacje miały głównie charakter reklamowy, jednak dawały wyobrażenie o tym, jaką wizję Paryża miał przyjeżdżający w te strony w XIX wieku turysta[10].

Wiedzę na temat miasta czerpano również z podstawowych kompendiów wiedzy, na przykład z Encyklopedii powszechnej S. Orgelbranda[11], w której wielostronicowe hasło Paryż opisywało w sposób szczegółowy topografię miasta, jego historię, architekturę, przemysł, organizację społeczno-administracyjną oraz instytucje, takie jak: szpitale, muzea (wymieniono ich eksponaty), biblioteki (omówiono zbiory), szkoły i uczelnie wyższe. Ponadto zawierało informacje, które wiele mówią o powszechnym postrzeganiu Paryża. Autor hasła definiował Paryż jako „stolicę Francji, którą przywykliśmy nazywać stolicą świata”[12], oraz jako „jedno z najcelniejszych miast na ziemi” pod względem „rozległości, przemysłu i bogactwa”[13].

Hasła dotyczące Paryża znalazły się również w najważniejszych XIX-wiecznych słownikach języka polskiego. Słownik Bogumiła Lindego odnotował hasło Paryż[14], dwa późniejsze słowniki – Samuela Orgelbranda[15] oraz tzw. Słownik warszawski Jana Karłowicza i Adama Kryńskiego[16] – zamieściły hasło paryski („pochodzący z Paryża lub związany z paryską modą”). Bardzo interesującym zjawiskiem kulturowym jest hasło paryżanka (rejestrowane przez wszystkie trzy słowniki), wyjaśnione jako „kobieta z Paryża rodem albo ta, która wciąż do niego jeździ, o nim myśli, do niego wzdycha”[17]. Taka charakterystyka jest sugestywna. Świadczy o tym, że moda na Paryż kształtowała gusta ludzi epoki, którzy uważali stolicę Francji za istotny punkt na trasie europejskich podróży. Wyjazd do Paryża był niemal obowiązkiem każdego wykształconego Europejczyka, chcącego poszerzać swoje horyzonty, uzupełniać edukację i na bieżąco śledzić przełomowe wydarzenia epoki.

Informacje encyklopedyczne i słownikowe uzupełniane były na bieżąco przez aktualne doniesienia ze stolicy Francji, umieszczane regularnie na łamach polskiej prasy[18]. Znaczna część polskich czasopism ukazujących się w XIX wieku miała stałe rubryki poświęcone aktualnościom paryskim; mowa tu między innymi o rubrykach w „Tygodniku Ilustrowanym”, „Bibliotece Warszawskiej” (Kronika paryska literacka, naukowa i artystyczna) oraz w „Kłosach” (Kronika paryska).

Popularne były relacje z Paryża, nadsyłane przez specjalnych korespondentów. Podnosiły one prestiż czasopisma i zapewniały grono czytelników, chcących być na bieżąco z paryskimi wydarzeniami, których znajomość okazywała się obowiązkiem podczas salonowych konwersacji. Wiele czasopism poświęcało zatem specjalne miejsce Listom paryskim. Publikowali je między innymi: Kazimierz Waliszewski w „Niwie” — cykl Listów znad Sekwany (1879–1881, 1883–1886), Maria Szeliga w „Kurierze Codziennym” (1883), Zygmunt Sarnecki w „Gazecie Lwowskiej” (1884–1885), Gabriela Zapolska w „Przeglądzie Tygodniowym” (1890–1895), Bolesław Limanowski piszący w roku 1893 dla „Przeglądu Tygodniowego” Kronikę paryską, Alfred Nossig w „Gazecie Lwowskiej” (1893, 1895, 1900–1907), Antoni Potocki w „Kurierze Poznańskim” (1901–1903) i w „Słowie Polskim” (1902), Stefan Krzywoszewski w „Kraju” (1902–1904) oraz Maria Iwanowska-Krzymuska w „Bluszczu” (1911).

Oprócz rubryk zatytułowanych Listy pojawiały się również liczne Korespondencje z Paryża. Były to między innymi listy Atanazego Józefa Rogosza w „Gazecie Narodowej”, Antoniego Sygietyńskiego w „Echach Muzycznych” (1881)[19], Edwarda Przewóskiego w „Prawdzie” (1887) oraz Bolesława Londyńskiego w „Kolcach” (1893).

W okresie wystaw powszechnych czasopisma prześcigały się w donoszeniu o szczegółach imprez paryskich. Wysyłały na tę okazję specjalnych korespondentów, których zadaniem było na bieżąco informować o rozwoju wydarzeń w stolicy Francji. Jednym z nich był Henryk Sienkiewicz, piszący w liście do Edwarda Leo, że w Paryżu trwa „wściekłe poszukiwanie korespondentów z wystawy”[20]. Sienkiewicz publikował w „Gazecie Polskiej” (Listy Litwosa z Wystawy Paryskiej, 1878 oraz Listy z Paryża, 1879) i w „Nowinach” (Listy z Paryża oraz sprawozdania z międzynarodowego kongresu literackiego i wystawy antropologicznej). Oprócz Sienkiewicza relacje z wystaw przesyłali między innymi: Zygmunt Miłkowski („Kłosy”, 1867)[21], Sygurd Wiśniowski („Biesiada Literacka”, 1878), Sygietyński (cykl sprawozdań w „Ateneum”, 1878–1880), Gabriela Zapolska (cykl Z krainy wróżek dla „Kuriera Warszawskiego”, 1889–1900), Ludwik Krzywicki (Listy z wystawy paryskiej dla „Prawdy”, 1889); tekst o planowanej budowie wieży Eiffla umieścił w „Kurierze Warszawskim” Bolesław Prus (rubryka Kroniki tygodniowe, tekst Wieża paryska z 28 lutego 1887).

Poza bezpośrednią korespondencją ukazywały się również teksty autorów mieszkających w Paryżu i komentujących wydarzenia europejskie z tamtejszej perspektywy. Taki charakter miały między innymi paryskie felietony Władysława Mickiewicza[22], publikowane w „Dzienniku Poznańskim” (1890–1897) oraz felietony o znaczącym tytule Ze stolicy świata, pisane dla „Kuriera Warszawskiego” (1882–1904, 1907–1908, 1910). Warto wspomnieć o felietonach paryskich Stefana Krzywoszewskiego, publikowanych w latach 1902–1903 w „Kraju”.

Na rynku wydawniczym ukazywały się także czasopisma w całości poświęcone Paryżowi, inspirowane pismami francuskimi o podobnym charakterze[23]. Kobiety zainteresowane paryską modą mogły znaleźć wiele cennych informacji w ukazującym się (w okresie 1880–1881) tygodniku ilustrowanym zatytułowanym „Nowe Mody Paryskie”. We Lwowie w latach 1840–1849 ukazywał się dwutygodnik o nieco szerszym profilu, poświęcony modzie i literaturze, zatytułowany „Dziennik Mód Paryskich”.

Analiza materiałów historycznych pozwala w przybliżeniu odtworzyć stan wiedzy przeciętnego Polaka na temat Paryża w wieku XIX. Publikowane na bieżąco informacje prasowe umożliwiały śledzenie życia nadsekwańskiej stolicy. Przewodniki, katalogi i mapy zapewniały pełne przygotowanie do paryskiej podróży. Materiały bardziej szczegółowe, polsko- i francuskojęzyczne, dawały zaś szansę na pogłębienie wiedzy na temat historii i zasad funkcjonowania miasta.

Opracowania współczesne

Analiza historycznych źródeł dotyczących Paryża doprowadza nas do drugiej części rozważań, w której należy omówić i podsumować wnioski dotyczące współczesnej literatury przedmiotu, omawiającej zagadnienia historyczne, społeczne, gospodarcze i kulturowe.

Ze względu na ogromną liczbę publikacji na ten temat wymienienie wszystkich jest prawie niemożliwe. Dlatego zostaną wspomniane tylko opracowania, które były najbardziej pomocne w trakcie pisania niniejszej książki.

Podstawowe źródło wiedzy o Paryżu stanowią opracowania odnoszące się do historii Francji[24]. Prezentują one szerszy kontekst rozwoju miasta na tle całego kraju. Pozwalają zrozumieć proces stawania się Paryża jedną z najważniejszych stolic Europy. Analiza przemian ustrojowych, gospodarczych i ekonomicznych wyjaśnia zmiany zachodzące w przestrzeni miasta i sposobie jego funkcjonowania.

Elementem uzupełniającym kontekst historyczny są zagadnienia kulturowe, dotyczące życia artystycznego, sztuki i architektury Paryża. Zastane opracowania traktują temat bardzo szeroko. W zakresie od publikacji o charakterze ogólnym, syntetyzujących dzieje kultury francuskiej[25], po analizy bardziej szczegółowe, opisujące konkretne zagadnienia, miejsca, nurty w sztuce, ważne postacie świata kultury i rolę Paryża jako kulturalnej stolicy Europy[26]. Jednym z najważniejszych tego typu opracowań są Pasaże Waltera Benjamina, nieukończone dzieło filozofa, zawierające notatki i cytaty dotyczące fenomenu XIX-wiecznego Paryża. Jest to bez wątpienia jedno z podstawowych źródeł wiedzy o Paryżu, do którego odnosi się większość badaczy zajmujących się tematem.

Kontekstem do opracowań naukowych mogą być przewodniki turystyczne, masowo pojawiające się na rynku wydawniczym[27]. Jednak czasami zawierają one błędy merytoryczne, dlatego nie można bezkrytycznie korzystać z zamieszczonych w nich informacji.

Specyficznym rodzajem przewodników są opracowania tematyczne, aspirujące do miana prac popularnonaukowych. Przykładem takich wydawnictw są: Paryż. Przewodnik literacko-historyczny Krzysztofa Lubczyńskiego (Lublin 1997) oraz Południk Paryża Philipa Frerkisa (Warszawa 2007). Pierwszy z nich, opublikowany pod patronatem Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie, analizuje opisy literackie Paryża i porównuje je z rzeczywistymi przestrzeniami miasta. Są to zagadnienia bardzo wybiórcze, ale wartościowe z punktu widzenia niniejszych badań. Przewodnik Frerkisa opisuje szlak spacerowy śladem płytek będących elementami pomnika zaprojektowanego przez Jana Dibbetsa. Płytki z brązu ułożone są wzdłuż południka Paryża i mają upamiętniać wybitnego astronoma i naukowca François Arago. Opis paryskiego szlaku zawiera interesujące informacje, dotyczące mniej znanej historii miasta.

Publikacją o podobnym charakterze jest książka Jeana-Paula Caracallego Paryż śladami pisarzy (Warszawa 2009), zawierająca paryskie biografie francuskich pisarzy oraz przybliżająca miejsca w Paryżu ściśle z nimi związane. Jednak popularyzatorski charakter publikacji znacznie obniża jej wartość merytoryczną.

Na polskim rynku wydawniczym dostępne są również dotyczące Paryża opracowania o charakterze esejów. Jednymi z najbardziej wartościowych są te autorstwa Krzysztofa Rutkowskiego[28], zawierające cenne informacje historyczne i kulturowe. Podobny walor informacyjny mają: wspomnieniowe notatki Leo Lipskiego, zebrane w tomie Paryż ze złota (Warszawa 2002); historia miasta zaprezentowana z perspektywy jednej ulicy w książce Rue de Seine. Biografia paryskiej ulicy Renaty Gorczyńskiej (Kraków 2014); eseje wspomnieniowe Andrzeja Stanisława Kowalczyka, Miejskie. Amsterdam, Paryż I, Paryż II, Berno I, Berno II, Warszawa, Londyn (Lublin 2003) i Arkadiusza Pacholskiego Brulion paryski (Sztuka i Rynek 2000).

Uważam, że nie można również deprecjonować publikacji Stephena Clarke’a[29] czy Michaela Sadlera (Anglik w Paryżu, tłum. A. Zakrzewski, Bielsko-Biała 2010), gdyż pomimo dużej dozy humoru i nieformalnego charakteru rozważań zawierają rzetelne informacje na temat historii miasta i jego mieszkańców.

Ponadto niekwestionowane bogactwo stanowią opracowania francuskie, w większości nietłumaczone na język polski, dotyczące historii[30] i życia kulturalnego stolicy[31].

W związku z tym, że niniejsza praca dotyczy polskich kontekstów związanych z Paryżem, należy się również odnieść do dużej grupy opracowań na temat historii polsko-francuskiej, losów polskiej emigracji we Francji[32] oraz polsko-francuskich związków kulturowych[33]. Próby utworzenia bibliografii na temat tego zagadnienia podjął się już Jan Lorentowicz, publikując w latach 1935–1941 trzytomowe dzieło La Pologne en France. Essai d’une bibliographie raisonnée. Jednak od tego czasu liczba opracowań na ten temat znacznie wzrosła.

Osobną grupę stanowią publikacje prezentujące polskie zabytki w Paryżu oraz miejsca związane z pobytem Polaków w tej stolicy[34]. Poza tym ważnym źródłem informacji są prace o charakterze pamiętnikarskim i wspomnieniowym[35], wzbogacające relacje historyczne o rys osobisty, subiektywny, często prywatny, co znacznie rozszerza perspektywę prezentacji poszczególnych zagadnień.

Przywołane publikacje stanowią zaledwie niewielki ułamek wydawnictw dotyczących Paryża. Wystarczyły jednak do omówienia podstawowych zagadnień historycznych i kulturowych, które mają stanowić tło do rozważań na temat literackich obrazów Paryża.

Tło historyczne

Kształtowanie się znaczenia Paryża

Historia Paryża sięga do około III wieku p.n.e., kiedy to celtyckie plemię Paryzjów osiedliło się na terenie dzisiejszej Île de la Cité. Podboje Juliusza Cezara sprowadziły na te tereny Rzymian, którzy założyli miasto – Lutecję, przemianowaną w IV wieku n.e. na Paryż. Nazwa miasta pochodzi prawdopodobnie od nazwy plemienia pierwszych osadników, Paryzjów[36]. W wyniku podbojów Galia przeszła pod władzę Franków, a Paryż stał się stolicą ich państwa. W X wieku Hugo Kapet koronował się na króla Francji.

W średniowieczu Paryż był największą chrześcijańską metropolią i ogromnym centrum intelektualnym. Od XII wieku rozpoczął się okres kształtowania paryskich dzielnic. Na prawym brzegu Sekwany (rive droite) rozwijały się handel i organizacje kupieckie. Życie miasta było silnie kształtowane przez rzemieślników[37]. Na lewym brzegu (rive gauche) znajdował się ośrodek naukowy, a na Île de la Cité funkcjonowało centrum religijno-polityczne. Na początku XII wieku do Paryża przyjeżdżali uczeni, myśliciele, zakonnicy, poeci i muzycy z całej Europy. W „pulsującym uczonymi dyskusjami”[38] mieście wznoszone były budowle, które do dziś są jego wizytówką: rozpoczęto budowę katedry Notre Dame[39], Luwru[40] i Les Halles[41]. W 1215 roku powstał pierwszy Uniwersytet Paryski, połączony później z Sorboną. U schyłku XIII wieku studiowało na nim około 6 tysięcy studentów z całej Europy, w tym Polacy: Iwo Odrowąż i prawdopodobnie Wincenty Kadłubek[42]. Wykładowcami byli najwyższej rangi duchowni, między innymi Albert Wielki i Tomasz z Akwinu[43].

W połowie XIV wieku rozpoczęła się niszczycielska wojna stuletnia. Przyniosła miastu nie tylko bunty społeczne i rozruchy (np. powstanie żakerii), lecz również epidemię dżumy, zwanej „czarną śmiercią”; zabiła ona jedną trzecią mieszkańców Paryża. Monarcha, chcąc chronić stolicę przed zewnętrznym wrogiem i wewnętrznymi zamieszkami, zlecił wybudowanie Bastylii, która na przestrzeni wieków stała się powszechnie znienawidzonym symbolem opresji władzy[44].

Wiek XV przyniósł tymczasowe ustabilizowanie sytuacji politycznej, dzięki czemu swobodnie mógł nastąpić kulturalny rozkwit Paryża[45]. Rozpoczęto przebudowę Luwru, w 1530 roku powołano Collège de France[46]. Epoka renesansu przyniosła rozwój literatury. W Paryżu zaczęła działać poetycka grupa Plejada, założona przez Pierre’a de Ronsarda. Dwór królewski przyciągał cudzoziemców humanistów. Jednak w wiekach XV i XVI kolebką humanizmu były Włochy, z tego powodu wyjazdy Polaków do Paryża nie były tak częste. Źródła odnotowują[47] zaledwie kilka nazwisk, takich jak: Jan Kochanowski[48], Jan Łaski, Andrzej Frycz Modrzewski i Jan Zamoyski. Jest to równocześnie okres rozwoju drukarstwa. Do końca XVI wieku wydano w Paryżu około 25 tysięcy tytułów, w tym prawdziwe arcydzieła bibliofilskie[49]. W epoce renesansu zaczęły również powstawać nowe ruchy wyznaniowe. Paryż był głównie miastem katolickim, ale rosła liczba protestantów (zwanych we Francji hugenotami). Narastały konflikty międzywyznaniowe, które swoje apogeum osiągnęły w tzw. noc św. Bartłomieja, w 1572 roku. Wymordowano wtedy w mieście kilka tysięcy protestantów. Przez cały XVI wiek przetaczały się przez Paryż echa wojen religijnych. Inwestycje w rozwój stolicy były niewielkie, gdyż dynastia panująca, Walezjusze, przebywała głównie poza granicami stolicy. Sytuacja zmieniła się dopiero na przełomie XVI i XVII wieku.

Władze w państwie przejęła dynastia Burbonów. Henryk IV uczynił Paryż główną rezydencją królewską. Podczas jego rządów miasto przekształciło się w polityczne, gospodarcze i kulturalne centrum Francji. Król rozpoczął prace nad rozbudową Luwru, dokończył budowę mostu Pont Neuf (dziś najstarszego w Paryżu), zbudował najstarszy plac paryski Place Royale (obecnie Plac Wogezów). On i jego następcy mieli na celu uświetnienie władzy królewskiej poprzez prowadzenie kosztownych inwestycji na terenie miasta. W okresie władzy absolutnej (panowanie Ludwika XIII) prestiż monarchy umacniany był poprzez wznoszenie kolejnych pałaców: Pałacu Luksemburskiego[50] i Palais Royal. Powstawały nowe dzielnice: Marais, Saint-Honoré, Saint-Germain-de-Prés, zabudowano Île St-Louis. W 1626 założono Jardin des Plantes, królewski Ogród Botaniczny[51]. Inwestowano jednak nie tylko w rozbudowę miasta, lecz także w jego rozwój kulturalny. Założono drukarnię królewską, która wydała w 1631 roku pierwszą paryską gazetę. Powołano Akademię Francuską[52], do dziś czuwającą nad czystością języka francuskiego.

Niedogodna sytuacja polityczna zmusiła następcę Ludwika XIV do ucieczki z Paryża. Bezpośrednią przyczyną było utworzenie się Frondy, czyli buntu mieszczan spowodowanego nadmiernym obciążeniem podatkami i wzrostem aspiracji do władzy ze strony arystokratów. Król zraził się do stolicy i w 1682 roku przeniósł swój dwór do Wersalu. Nie zaniechał jednak rozbudowy Paryża. Jean-Baptiste Colbert, królewski minister finansów, zadbał nie tylko o reformy finansowe i ekonomiczne, lecz także o administrację stolicy. W dużej części miasta zmodernizowano wodociągi, wybudowano system kanalizacyjny[53], zakładano manufaktury, pojawiło się oświetlenie na ulicach, wzbogacono zieleń miejską. Rozpoczęto budowę przytułków dla biednych i kompleksu Les Invalides, który był domem weteranów. Za panowania Ludwika XIV rozpoczęto budowę obserwatorium paryskiego i placu Vendôme. Paryż był ważnym ośrodkiem dyskusji naukowej, głównie w dziedzinie astronomii, botaniki i mineralogii. Przyciągał intelektualistów z całej Europy. W XVII wieku do Paryża przyjeżdżali również Polacy, między innymi Jan Andrzej Morsztyn, Mikołaj Radziwiłł zwany Sierotką, Krzysztof Opaliński, Stanisław Herakliusz Lubomirski, Jan Stanisław Jabłonowski i Andrzej Leszczyński.

Przełom wieków XVI i XVII to okres popularności Grand Tour, czyli trwającej z reguły kilka lat podróży odbywanej raz w życiu dla uzupełniania wykształcenia i zdobycia praktycznej wiedzy o życiu. Była to inicjatywa podejmowana z reguły przez młodych szlachciców, pragnących udokumentować swoją pozycję społeczną, stąd miała charakter elitarny. Celem wyprawy były najważniejsze miasta europejskie, w tym Paryż, który stawał się coraz prężniej działającym ośrodkiem kulturalnym[54]. Publikowane wspomnieniowe relacje z podróży były często cennym źródłem informacji o stolicy Francji i odgrywały rolę pierwszych subiektywnych przewodników turystycznych.

W połowie XVII wieku miasto liczyło pół miliona mieszkańców, było ośrodkiem klasycystycznej literatury i teatru. Jednak dopiero w drugiej połowie XVIII wieku stało się centrum kulturalnym na skalę europejską. Przez kawiarnie i salony literackie żywo przepływały dyskusje ówczesnych intelektualistów, artystów, filozofów, pisarzy. Szerzyły się prądy oświeceniowe, zainicjowano działania dające początek nowoczesnej nauce. Od 1751 roku wydawano pod kierunkiem Denisa Diderota Wielką Encyklopedię Francuską, a ponad trzydzieści lat później demonstrowano nowy wynalazek braci Montgolfier – balon na ogrzane powietrze. Paryż był ogromnym producentem dóbr luksusowych, które eksportował na dużą część Europy[55]. Ludwik XV inwestował również w budynki instytucji publicznych (m.in. straż pożarna, urząd pocztowy). Najważniejszymi przedsięwzięciami architektonicznymi tego okresu były: budowa Panteonu[56], placu de la Concorde oraz utworzenie szkoły wojskowej, École Militaire.

XVIII wiek to okres żywego zainteresowania Polaków francuską kulturą i językiem tego kraju. Paryż był miejscem chętnie odwiedzanym przez polską arystokrację. Przebywali tam król Stanisław August Poniatowski oraz jego bratanek Stanisław Poniatowski, a ponadto Stanisław Trembecki, hrabia Stanisław Potocki, Józef Wybicki, Tomasz Kajetan Węgierski. Studia w Paryżu ukończył Tadeusz Kościuszko. Adam Naruszewicz odwiedził w Wersalu królową Marię Leszczyńską, która była żoną Ludwika XV.

Rozwój architektoniczny i kulturalny miasta w XVII i XVIII wieku zapewniał lepszy standard życia dla wyższych sfer społeczeństwa, ale bardzo obciążał ludność najbiedniejszą. W XVIII wieku połowę ludności Paryża stanowili robotnicy w manufakturach, czeladź i służba. Nierówności społeczne ciągle się pogłębiały, ponadto XVIII wiek to dla Francji okres agresywnej polityki zagranicznej, konfliktów z Anglią oraz klęski nieurodzaju, która wywołała wzrost cen chleba i głód. Nastąpił okres społecznych zamieszek i plądrowania gmachów publicznych. Czternastego lipca lud ruszył na Bastylię. Zburzono ją w ciągu dwóch dni. Był to symboliczny początek rewolucji francuskiej, która odcisnęła trwały ślad w historii całej XVIII-wiecznej Europy[57]. Rewolucja szybko rozprzestrzeniała się w innych miastach, a klęska głodu i próba ucieczki króla ze stolicy zradykalizowały nastroje społeczne. Francja przystąpiła ponadto do wojny z Austrią i Prusami, ponosząc w niej ogromne straty. Lud żądał detronizacji króla, organizował zamieszki na ulicach Paryża, wdzierał się do paryskich więzień i dokonywał samosądów na osadzonych w nich arystokratach. Koniec roku 1792 to zniesienie we Francji monarchii i powstanie republiki[58]. Ludwik XVI został skazany na karę śmierci.

Miasto przez wieki borykało się z problemami wewnętrznymi, nie miało ich zabraknąć również w wieku XIX. Jednak, jak głosi dewiza w herbie miasta Fluctuat nec mergitur („nie tonie, choć ciskają nim fale”), wydarzenia te nie tylko nie osłabiły miasta, ale sprawiały, że z wieku na wiek rosło w siłę. Szczyt rozwoju i popularności osiągnął Paryż w wieku XIX, kiedy to szczycił się nazwą „stolicy świata”.

Paryż w XIX wieku

Wyodrębnienie w toku rozważań zagadnień dotyczących XIX-wiecznych losów Paryża zostało umotywowane dwojako. Z jednej strony jest to zagadnienie bezpośrednio dotyczące prezentowanych w niniejszej książce rozważań. Z drugiej – był to w historii miasta okres przełomowy, stąd też zasługujący na szczególną uwagę.

Stracenie króla i zwiększenie napięć pomiędzy rewolucjonistami doprowadziło do zaostrzenia rygoru władzy i niekończących się zamieszek społecznych. Koniec rewolucji przyniosło dopiero objęcie władzy przez młodego Napoleona Bonapartego (koronacja w katedrze Notre Dame odbyła się w 1804 roku). Pomimo licznych wojen, które Francja prowadziła nadal w całej Europie, sytuacja Paryża zaczęła się stabilizować. Napoleon pragnął uczynić Paryż „nowym Rzymem”, chciał nadać miastu świetność dawnego Cesarstwa Rzymskiego. Realizacja tych zamierzeń jest dobrze widoczna w założeniach architektonicznych budowli paryskich, które powstały w tamtym okresie i wyraźnie nawiązywały do architektury starożytnego Rzymu. Były to między innymi: Kościół de la Madeleine[59], Łuk Triumfalny[60], kolumna na placu Vendôme oraz plac de l’Étoile[61]. Legenda napoleońska odcisnęła także piętno na nazewnictwie paryskich ulic i placów, a pod koniec XIX wieku – stacji metra. Wcielony w życie w roku 1805 dekret cesarski zakończył z sukcesem proces numeracji paryskich domów (dotąd wprowadzany bezskutecznie), co uporządkowało funkcjonowanie przestrzeni publicznej.

Kolejne lata przyniosły koniec ery napoleońskiej, czteroletnią okupację Paryża przez wojska koalicji rosyjsko-pruskiej oraz przemianowanie Francji w monarchię konstytucyjną. Po okresie wojen rewolucyjnych był to czas względnej stabilizacji, niemniej również załamania gospodarczego. Nowy król Karol X ograniczał prawa Francuzów, co pociągnęło za sobą kolejne fale niezadowolenia, czego skutkiem była rewolucja lipcowa. Ów kolejny protest przyniósł zmianę na tronie i zmiany w państwie. Rozpoczął się okres 18-letniej tzw. monarchii lipcowej. Rządy Ludwika Filipa charakteryzował wzrost gospodarczy kraju (jednak gospodarka nadal przechodziła poważne kryzysy) i ponowne ograniczenia wolności obywatelskich pod pozorem ich przywracania. Rozwijający się intensywnie przemysł, nowe fabryki i trasy kolejowe napędzały gospodarkę całego kraju. Na paryskich ulicach pojawiły się pierwsze latarnie gazowe, welocypedy, omnibusy konne oraz charakterystyczne błękitne tablice z nazwami ulic[62]. Jednak nie bez przyczyny okres monarchii lipcowej jest nazywany „złotym wiekiem” mieszczaństwa francuskiego. Z przemian gospodarczych korzystali głównie wpływowi mieszczanie, duża część ludności Paryża żyła w stanie skrajnego ubóstwa. Nierówność i niesprawiedliwość społeczna kilkakrotnie doprowadzały do powstań przeciwko władzy i do zamachów na króla. Jednak wszelkie formy buntu pozostawały bezowocne. Jak zauważa historyk Robert Mandrou:

Mimo niesprzyjającej sytuacji gospodarczej był to dla burżuazji francuskiej jeden z najlepszych okresów w historii kraju. Paryż był ośrodkiem (wraz z Alzacją i Rouen) przemysłu bawełnianego. Stopniowo stolica nasycała się ludnością z francuskiej wsi, która szukała w Paryżu szansy na znalezienie pracy. W ciągu dziesięciu lat Paryż podwoił liczbę swoich mieszkańców (z 500 tys. do 1 miliona)[64].

Głośną odpowiedzią na trudną sytuację w kraju był romantyczny bunt artystów i środowisk intelektualnych. Oczywiście romantyzm francuski nie był zjawiskiem odosobnionym w skali europejskiej; wpisywał się w nurt romantyzmów narodowych całego kontynentu. Jednak we Francji, tęskniącej za chwałą epoki napoleońskiej, uciemiężonej monarchią konstytucyjną i cierpiącej z powodu nierówności (która wróciła jak bumerang po latach walk rewolucyjnych), idee sztuki romantycznej wybrzmiały wyjątkowo silnie. Wielkie powieści epoki, umiejscawiające akcję w Paryżu, jak Nędznicy Hugo, portretują trudną sytuację ludu paryskiego i walkę o prawa społeczne. Literatura z tego okresu ma walor dokumentujący. Jak zauważa jeden z badaczy, „Hugo tak szczegółowo przedstawił barykady z paryskich rewolucji z lat 1832 i 1848, że Nędznicy mogą być wiarygodnym historycznym źródłem informacji na temat barykad”[65].

Niezaprzeczalnym źródłem wiedzy o warunkach życia w czasach Restauracji i rządów Ludwika Filipa jest również monumentalny cykl powieści Honoriusza Balzaca pt. Komedia ludzka, o którym szczegółowo będzie mowa w rozdziale następnym.

Życie intelektualne okresu francuskiego romantyzmu funkcjonowało całkiem dobrze. Rozwijały się badania w dziedzinie nauk ścisłych, historiografii i nauk społecznych. Francuscy pisarze buntowali się przeciw banalności życia burżuazji i przeciw racjonalizmowi epoki poprzedniej[66].

Rok 1848 przyniósł kolejne fale niezadowolenia społecznego. Był to początek Wiosny Ludów. Paryż stał się źródłem protestów, które później rozprzestrzeniały się na całą Europę. Kanclerz Austrii Klemens von Metternich powiedział, że „kiedy Paryż kichnie, Europa dostaje kataru”[67]. Słowa te wskazują, że Paryż był istotnym źródłem ruchów społecznych. Kres paryskiej Wiośnie Ludów przyniósł zamach stanu Ludwika Napoleona, bratanka Napoleona I, który jako Napoleon III ogłosił się cesarzem Francuzów.

Okres II Cesarstwa to czas generalnej przebudowy Paryża. Nadzorował ją w latach 1852–1870 prefekt miasta Georges Haussmann. Główne założenie stanowiło zlikwidowanie dzielnic miejskiej biedoty, która zamieszkiwała centrum. Paryż do pierwszej połowy XIX wieku był miastem ciasnym, brudnym i zabłoconym. Już Napoleon I planował jego przebudowę, jednak nie starczyło na nią ani środków, ani czasu. Stolica była zaniedbana i mało prestiżowa. Ogromny napływ ludności na początku wieku przepełnił miasto i doprowadził do poszerzania jego granic. W 1859 roku przyłączono do Paryża 11 gmin, były to między innymi: Auteil, Passy, Batignolles, Montmartre, Ternes, Grenelle[68]. Znacznie zwiększając powierzchnię stolicy, szybko stały się one integralną częścią miasta.

Złe warunki bytowe, bieda, przeludnienie, wszechobecny brud, bałagan architektoniczny i komunikacyjny zapoczątkowały dyskusję nad przeniesieniem stolicy gdzie indziej. Nowe bogate dzielnice otaczał bezmiar nędzy. Po rewolucji 1848 Paryż właściwie nie nadawał się do zamieszkiwania. Wąskie średniowieczne uliczki sprzyjały rozwojowi przestępczości, zamieszkom oraz rozwojowi chorób spowodowanych brakiem higieny. Władze miejskie podjęły decyzję o przebudowie miasta, między innymi ze względu na zagrożenie epidemią. Impuls do zmiany wizerunku Paryża stanowiła również fala anglomanii, która ogarnęła Francuzów za czasów II Cesarstwa. Wzorem stolicy europejskiej tego okresu był czysty, bogaty i przestronny Londyn. Paryż miał zatem stać się drugim Londynem[69]. Według planu miał być nie tylko stolicą Francji, lecz także całego świata. Powiew nowoczesności przyniosła na przykład budowa wielkich domów towarowych (powstających po 1850), takich jak Le Bon Marché, Le Louvre, La Belle Jardinière, Printemps, które błyskawicznie zyskały popularność i generowały bardzo wysokie dochody[70]. Zaczęto urządzać ogrody publiczne i skwery; za panowania Napoleona III powstało ich około pięćdziesięciu.

Haussmann, dając paryżanom nową przestrzeń, wyznaczył im jednocześnie schemat poruszania się w niej oraz ograniczył wolność i swobodę mieszkańców stolicy. Nowy Paryż miał być narzędziem kontroli despotycznej władzy nad ludnością. Miasto straciło swój pierwotny charakter i stało się mało przyjazne dla mieszkańców.

Haussmann nazwał siebie „artystą-burzycielem”[72], przy przebudowie miasta pracował z najlepszymi architektami. Przedsięwzięcie rozpoczęto od wcielenia w życie procesu wywłaszczenia terenów przeznaczonych do modernizacji. Wprowadzenie nowych regulacji prawnych dało władzom miasta wiele swobody w działaniu. Właścicielom domów w dzielnicach centralnych masowo wypłacano odszkodowania i przesiedlano ich na peryferia, gdzie automatycznie tworzyły się nowe dzielnice robotnicze. Dzięki temu możliwe było wyburzenie 20 tysięcy budynków w centralnej części Paryża i wzniesienie na ich miejsce 40 tysięcy nowych. Żadna wojna nie doprowadziła do wyburzenia tylu paryskich domów.

Miasto o średniowiecznym niemal klimacie zamieniło się w ciągu kilkunastu lat w nowoczesną metropolię. Było to najbardziej rewolucyjne „rzeźbienie przestrzeni” w historii Paryża[73]. Wznoszone podczas przebudowy budynki charakteryzowały się symetrią, harmonią i prostotą. Kamienice tworzyły szeregi monumentalnych ścian obudowujących symetryczne i równomiernie rozłożone arterie miasta. Były to czteropiętrowe budynki o wyższym standardzie mieszkalnym i sanitarnym, o jednolitych fasadach, w architekturze zwykło się je nazywać immeubles haussmannienes. Wąskie ulice zastąpiono szerokimi bulwarami (tworzącymi nowe osie komunikacyjne)[74], u zbiegu których zakładano wielkie place; największym z nich był Place de l’Étoile z Łukiem Triumfalnym. Przebudowane dzielnice połączono nowymi mostami, zainstalowano nową sieć kanalizacyjną i oświetlenie ulic. Latarnie uliczne (les réverbères) zmieniły nie tylko wygląd miasta, lecz także zapoczątkowały nowy rytm życia paryżan. Zadbano o higienę (deratyzacja, regulaminy zdrowia i higieny), zwiększano komfort życia (kuchnie węglowe). Wybudowano dworce, które połączono wygodną trakcją komunikacyjną, przechodzącą przez miasto; przebudowano Les Halles. W tym okresie powstała również Opera Garnier[75].

Poszerzeniu uległy, jak wspomniano, granice miasta. Zmienił się też układ dzielnic (arrondissements), ich liczba zwiększyła się z 12 do 20[76]. Na ulicach wyrastały słupy ogłoszeniowe, zwane kolumnami Morrisa, które na bieżąco informowały o kulturalnym, politycznym i społecznym życiu Paryża. Nawet tak małe konstrukcje miejskie jak kioski z gazetami, zwiększające dostęp do prasy codziennej, całkowicie zmieniły sposób przekazywania informacji i kształtowania się opinii publicznej[77]. Narodziło się nowe miasto: „Paryż-moloch”, „Paryż-Babilon”[78]. Miasto to było zdrowsze, bardziej higieniczne, przestronniejsze, nowocześniejsze, imponujące wielkością[79]. Z niespójnej ciasnej przestrzeni powstało przestronne miasto, którego serce stanowiły bulwary – „tętnice potężnego układu krążenia”[80]. Utworzona na skutek wytyczenia bulwarów perspektywa była zjawiskiem dotąd niespotykanym. Pozwoliła widzieć lepiej, szerzej; podkreślała majestat przestrzeni.

Różnica pomiędzy starym i nowym Paryżem została utrwalona na zdjęciach Charlesa Marville’a, który na zlecenie Haussmanna fotografował Paryż tuż przed rozbudową i po jej zakończeniu. Przedsięwzięcie miało udokumentować narodziny nowoczesnego miasta marzeń[81].

Odtąd Paryż, miasto kontrastów, budził ambiwalentne uczucia[82]. Z jednej strony był postrzegany jako dynamiczne centrum fascynujące rozwojem, nowoczesnością, z drugiej –jako odpychające ognisko rozwiązłości, dekadencji, zepsucia i upadku moralności.

Przebudowa Paryża wpisywała się w nurt modernizacji, która stała się symbolem XIX wieku[83]. Tutaj modernizacja budziła jednak wiele wątpliwości i wydawało się, że miasto nie przetrwa tak radykalnych zmian; że skala przedsięwzięcia była zbyt duża, aby mogła przynieść pozytywne efekty. Od samego początku grupy przeciwników i zwolenników toczyły otwarte spory. Ci drudzy wierzyli, że w wyniku haussmannizacji powstanie miasto idealne, które na stałe zapisze się w dziejach ludzkości. Dowodem na to było opublikowanie w roku 1857 książki Paula Ernesta Rattiera, pt. Paris n’existe pas, w której autor projektował Paryż ze snów, w myśl zasady: „Paryż będzie światem, a wszechświat – Paryżem”[84]. Przesłanie dzieła było silnym argumentem dla obu stron konfliktu. Jedni odczytywali je z ironią jako zapowiedź klęski, inni jako profetyczne wizje, będące zapowiedzią dziejowej misji miasta.

W 1870 roku Napoleon III wypowiedział wojnę Prusom, co było decyzją niepopularną z uwagi na nieprzygotowanie kraju do wojny. Walki trwały dwa miesiące, po ich zakończeniu przystąpiono do oblężenia Paryża, który skapitulował po około czterech miesiącach. W tym czasie miasto doznało największych zniszczeń w swojej nowożytnej historii. Równano z ziemią całe ulice, zniszczono zamek Tuileries, Hôtel de Ville, Palais Royal[85]. W wyniku przegranej wojny II Cesarstwo przekształciło się w republikę. Triumfujące wojska pruskie przemaszerowały przez Paryż. Klęska wojenna, ucisk społeczny i zniszczenia w mieście doprowadziły do kolejnych buntów i do Komuny Paryskiej. Był to zryw rewolucyjny, zorganizowany głównie przez inteligencję i robotników paryskich[86]. W szeregach komunardów walczyli również Polacy. Szacuje się, że w walkach wzięło udział około 400–600 polskich emigrantów; najbardziej znaną i zasłużoną postacią był Jarosław Dąbrowski. Komuna zapobiegła odrestaurowaniu monarchii i zapoczątkowała ograniczone reformy społeczne. Nie obyło się jednak bez fali represji, która nastąpiła po stłumieniu buntu.

W 1875 roku rozpoczęto budowę górującej nad miastem bazyliki Sacré-Coeur[87]. Miała ona być podziękowaniem za przetrwanie oblężenia pruskiego.

Pomimo licznych kryzysów nawiedzających Francję pod koniec XIX i na początku XX wieku, produkcja przemysłowa rozwijała się bardzo dobrze. Lata osiemdziesiąte XIX wieku to lata przełomu, odmieniającego w skali masowej życie Francuzów. Był to okres uwieńczenia pierwszej rewolucji przemysłowej, którą we Francji datuje się na okres 1850–1880. Maszyna parowa, wyroby z żelaza i stali, piec Godina do ogrzewania mieszkań, rozpowszechnienie kolei żelaznych i ogólny postęp gospodarczy ukazują przepaść, jaka zaczynała dzielić Francję z początku wieku, z tą po rewolucji przemysłowej.

Triumf zdobyczy nauki i rozpowszechnianie się poglądów demokratycznych sprzyjały polepszeniu sytuacji klasy robotniczej, która nareszcie miała szansę na znalezienie pracy w rozwijającym się przemyśle. Kraj stał się czwartą potęgą gospodarczą na świecie. Postęp był widoczny również na obszarze metropolii paryskiej[89]; warto chociażby wspomnieć o założeniu Instytutu Pasteura, o zakładach Renault w podparyskiej Boulonge-Billancourt[90]. I co najistotniejsze, trzeba pamiętać o paryskich wystawach światowych, na których osiągnięcia techniki, nauki i gospodarki mogły być zaprezentowane. Do końca XIX wieku zorganizowano ich pięć (w latach 1855, 1867, 1878, 1889, 1900)[91]. Pierwsze dwie wystawy odbyły się w okresie II Cesarstwa w latach 1855 i 1867[92]. Kolejne organizowane były z dużo większym rozmachem.

W 1878 roku odbyła się trzecia wystawa paryska, na której zaprezentowano nowinki techniczne (telefon Alexandra Grahama Bella, fonograf Thomasa Edisona), osiągnięcia architektoniczne (wybudowany specjalnie na tę okazję pałac Trocadéro) oraz fragmenty Statuy Wolności, która później została przekazana w podarunku Stanom Zjednoczonym. Głównym celem wystawy było ukazanie siły i potęgi miasta oraz jego odbudowy po wyniszczającej wojnie francusko-pruskiej. Polskim korespondentem z wystawy był Sienkiewicz. W swoich relacjach zamieścił dokładny opis topografii terenu (rozmieszczenie pawilonów, pałac Trocadéro), przedstawił uroczysty moment otwarcia, wybitne osobistości (reprezentujące zagraniczne delegacje) oraz Francuzów. Zwracał uwagę, że wystawy mimo otwarcia jeszcze nie ukończono i problematyczną jest próba opisu przedsięwzięcia tak obszernego a nieskatalogowanego. Tłem prezentowanej wystawy był Paryż i panująca w nim świąteczna atmosfera. Tak autor przedstawiał miasto:

Kolejną wystawę zorganizowano w 1889 roku. Była to jedna z najbardziej znanych wystaw światowych w historii. W ciągu sześciu miesięcy zgromadziła rekordową liczbę zwiedzających (32 miliony, co stanowiło dwa razy więcej zwiedzających niż w roku 1878)[94]. Odbyła się w setną rocznicę wybuchu rewolucji francuskiej. Jej symbolem stała się wieża Eiffla[95], która od początku wzbudzała wiele kontrowersji wśród artystów i architektów. Planowano rozebranie konstrukcji po dwudziestu latach, jednak nie zrobiono tego. Wieża Eiffla do dziś jest symbolem miasta. Na wystawie najnowsze wynalazki, dzieła sztuki i przemysł prezentowało prawie 60 tysięcy wystawców z całego świata.

Z nieskrywanym entuzjazmem podziw dla wystawy wyrażała w pierwszych relacjach z Paryża Gabriela Zapolska:

W 1900 roku zorganizowano ostatnią wystawę światową w XIX wieku. Miała syntetyzująco ilustrować mijające stulecie i wskazać kierunek rozwoju na przyszłe[97]. Otwarto ją więc pod hasłem Le bilan d’un siècle (bilans wieku). Przyciągnęła przeszło 50 milionów widzów. Wystawa jest znana nie tylko z przedstawionego wtedy po raz pierwszy kinematografu braci Lumière, lecz także z ogromnych przedsięwzięć architektonicznych. Z tej okazji zbudowano Gare de Lyon i Gare d’Orsay[98], most Aleksandra III oraz pawilony wystawowe: Grand Palais i Petit Palais. Wzniesiono również Pałac Wody i Elektryczności, który stał się jedną z głównych atrakcji wystawy[99]. Doniosłym osiągnięciem było również otwarcie paryskiego metra[100]. Cała ekspozycja zachwycała skalą i prezentowanymi osiągnięciami technicznymi (balon Cinéorama, ruchomy chodnik rue de l’Avenir, karuzela Grande Roue, pawilony prezentujące wszystkie zakątki świata; wystawy tematyczne, dotyczące m.in. medycyny, rolnictwa i wojskowości)[101].

Każda z wystaw światowych pozostawiła po sobie trwały ślad na mapie Paryża i stała się nieodłącznym symbolem miasta. Jednak nie tylko wielka wystawa z roku 1900 była symbolicznym podsumowaniem wieku. Drugim istotnym wydarzeniem, które rozgrywało się w tym samym roku w stolicy Francji, były Igrzyska Olimpijskie (drugie nowożytne). Zagłuszone zostały jednak przez sukces wystawy[102].

Okres pomiędzy wielkim kryzysem gospodarczym w latach 1873–1895 a wojną, rozpoczętą w roku 1914 był dla Francji i stolicy czasem wielu wyzwań ekonomicznych, gospodarczych i politycznych. W latach 80. XIX wieku Francja rozpoczęła ekspansję kolonialną, której owocem było powiększenie terytoriów kolonialnych (na początku wieku XX) do dziewięciu milionów kilometrów kwadratowych. Francji podlegały między innymi: Tunezja, Algier, Senegal, Kongo, Madagaskar, Tahiti i Kambodża. Co więcej, wydarzenia takie jak: sprawa Dreyfusa, Faszoda, wojny burskie, sprawa marokańska, Tanger, Agadir, Bec de Canard nad Czadem, i przeczucie zbliżającej się wojny niepokoiły cały kraj.

Pomimo tak trudnej sytuacji koniec wieku został nazwany Belle Époque (piękną epoką). Rzeczywisty splendor nadawał temu okresowi rozwój nauki, wszechstronny postęp techniczny, wzrastająca popularność samochodów, lot nad La Manche, niezwykłe osiągnięcia nauk przyrodniczych i humanistycznych (Piotr Curie i Maria Skłodowska-Curie, Paul Langevin, Albert Einstein).

Francja Belle Époque przyjmowała na siebie ciężar bycia stolicą kontynentu. Jako ojczyzna rewolucji, mocarstwo kolonialne, ośrodek nauki i rozwoju myśli naukowej, stolica sztuki i osiągnięć technicznych – była „jednym z pierwszych ognisk cywilizacji”[104]. Zbliżająca się Wielka Wojna miała się stać dla Francji i jej stolicy doświadczeniem granicznym, jednym z najtrudniejszych w jej historii – takim, które na zawsze zmieniło losy kraju i rytm bicia jego serca, Paryża.

Po Wielkiej Wojnie Paryż stanie przed zadaniem odbudowania swojej pozycji w Europie. Ze względu na rozmiary zniszczeń wojennych, które dotknęły cały kraj, nie było to zadanie łatwe. Kiedy inne państwa po wojnie zaczęły się uprzemysławiać, Francja poświęcała całe fundusze na odbudowę wojenną. Symbolicznym zamknięciem epoki panowania Paryża w Europie była paryska konferencja pokojowa z roku 1919, kiedy to w dawnym centrum Europy próbowano stworzyć zasady ładu dla powojennego świata. Po zakończeniu wojny niezbędne było uregulowanie stosunków międzynarodowych, ukaranie winnych, zadośćuczynienie poszkodowanym, usankcjonowanie zmian politycznych, terytorialnych i administracyjnych. Traktat wersalski, wprowadzający nowy ład w Europie, zmienił układ sił politycznych i granic terytorialnych wielu państw. Zmierzch przedwojennego ładu Europy był również początkiem nowego rozdziału w dziejach kontynentu, a tym samym w dziejach Paryża. Po wojnie miasto już nigdy nie osiągnęło swojej dawnej świetności, a w wielu kwestiach zostało prześcignięte przez inne metropolie europejskie.

Tło kulturowe

Dalsza część dostępna w wersji pełnej