Łowicka pocztówka 1899-1999 ebook

Romualdowi Oczykowskiemu,  znakomitemu badaczowi dziejów Łowicza i regionu, wydawcy pierwszej łowickiej pocztówki  - autor

Wydawcy:

Łowicki Ośrodek Kultury, Łowicz, ul. Pijarska 1, tel.)fax 046 837 39 31

Archiwum Państwowe m.st. Warszawy Oddział w Łowiczu, ul. 3 Maja 1, tel.)fax 046 837 39 86

Redakcja: Marek Wojtylak

Tłumaczenie: Ewa Rogowska-Tylman

Projekt okładki i opracowanie graficzne: Jacek Rutkowski

Copyright © 2000 Łowicki Ośrodek Kultury

Wydanie I

ISBN 83-913912-0-5

Pocztówki pochodzą ze zbiorów: Edwarda Miziołka, Andrzeja Chmielewskiego, Ryszarda Bonisławskiego, Anny Kalman, Muzeum w Łowiczu i Archiwum Państwowego m.st. Warszawy Oddział w Łowiczu.

W publikacji wykorzystano archiwalia ze zbiorów Archiwum Państwowego m. st. Warszawy, Andrzeja Chmielewskiego, Grzegorza Sosnowskiego.

Album został dofinansowany ze środków Wydziału Analiz i Promocji Urzędu Miasta w Łowiczu.

Skład i druk: POLIGRAFIA s.c. 99-400 Łowicz, ul. Zachodnia 18, tel./fax 046 837 18 92

EDWARD MIZIOŁEK

Patronat medialny

Wstęp

W zachodniej części Niziny Mazowieckiej, między Łodzią a Warszawą rozciąga się żyzna kraina rolnicza, która słynie z bogactwa folkloru i zabytków historii. Do dziś zachwyca jej pełny malowniczych „równi jednakowych i sennych“ krajobraz, znany doskonale z pejzaży wielkiego polskiego malarza - Józefa Chełmońskiego oraz opisów laureata nagrody Nobla - Władysława Reymonta, urzeka i budzi szacunek jej przeszłość, nawiązująca do najwspanialszych kart naszych ogólnonarodowych dziejów Stolicą tej krainy jest położony nad rzeką Bzurą Łowicz, przed wiekami siedziba arcybiskupów gnieźnieńskich i gospodarcze centrum dóbr duchownych, zwanych księstwem łowickim, dziś ośrodek władz kościelnych, miejskich i powiatowych w województwie łódzkim. Wymieniany w źródłach historycznych po raz pierwszy w 1136 r. (w bulli papieża Innocentego II), Łowicz uzyskuje prawa miejskie już w końcu XIII w. Nazwa miejscowości wywodzona jest najczęściej od osady łowców. Około 1355 r. arcybiskup Jarosław Bogoria Skotnicki wznosi w miejscu drewnianego grodu nad Bzurą murowany zamek gotycki, który przez kilka następnych stuleci będzie ośrodkiem administracyjnym Kościoła i miejscem podejmowania ważnych decyzji politycznych dla całego państwa polskiego.

Korzystne położenie miasta na szlaku dróg handlowych z Krakowa i Pomorza na wschód w kierunku Morza Czarnego sprzyja rozwojowi gospodarczemu miasta. Obok Starego powstaje Nowe Miasto, wznoszone są kościoły, klasztory i inne budowle. Kwitnie handel i rzemiosło. Słynne jarmarki ściągają tu kupców z kraju i zagranicy. Łowicz zaliczany jest do rzędu największych miast w Polsce, porównywany znaczeniem do niemieckiej Norymbergii. Dzięki mecenatowi prymasów staje się też ważnym ośrodkiem kultury i nauki, znanym i cenionym w całej Rzeczypospolitej.

Rozwój miasta w XV i XVI wieku zahamowany zostaje w połowie XVII stulecia przez najazd szwedzki. Po spustoszeniach wojennych Łowicz podnosi się powoli z upadku, lecz już nigdy później nie zdobywa pozycji, jaką posiadał w przeszłości. Rozbiory Polski i krótki okres walk o utrzymanie niezawisłości przynoszą dalszy spadek jego znaczenia. Sławny gród prymasowski spada do rzędu zwykłych miast powiatowych, jakkolwiek próbą ocalenia pamięci o nim jest restytucja w 1820 r. tytułu księstwa łowickiego i ustanowienia z dawnych dóbr arcybiskupich samodzielnego dominium gospodarczego pod rządami carów rosyjskich. Wraz z oczynszowaniem włościan na tym obszarze rodzi się oryginalna i odrębna w stosunku do innych regionów Polski kultura ludowa.

Ozdobą miasta i najwspanialszym pomnikiem jego dziejów jest kościół katedralny (z tytułem bazyliki mniejszej), będący jednocześnie nekropolią aż 12 arcybiskupów gnieźnieńskich. Górujące nad miastem i okolicą jego dwie charakterystyczne, nakryte smukłymi hełmami wieże, są elementem przebudowy gotyckiej świątyni na barokową w połowie XVII w. Osobno stojąca dzwonnica pochodzi z XVIII wieku. Kościół posiada wnętrze trójnawowe z dobudowanymi w różnych okresach pięcioma kaplicami, które projektowali znakomici artyści polscy i zagraniczni (J. Michałowicz, van den Block, T. Poncino, J. Fontana, E. Schroeger).

Najstarszą jest kaplica pod wezwaniem św. Wiktorii, patronki Łowicza, wzniesiona w duchu renesansu ok. 1580 r. przez Jana Michałowicza z Urzędowa jako mauzoleum prymasa Jakuba Uchańskiego. W wyniku przebudowy kaplicy w końcu XVIII w. pomnik nagrobny prymasa wystawiono na zewnątrz, a jej samej nadano wystrój klasycystyczny. W podstawę ołtarza z wizerunkiem świętej wmurowana jest tablica kamienna z IV w. n.e., pochodząca z katakumb rzymskich. Późnorenesansowy charakter posiada kaplica Tarnowskich, która nawiązuje w swej architekturze i dekoracji do słynnej kaplicy zygmuntowskiej w katedrze wawelskiej. Barokowy kształt mają kaplice prymasów Lipskiego i Wężyka, styl zaś rokokowy reprezentuje kaplica arcybiskupa Komorowskiego. Bogate wnętrze katedry uzupełniają liczne ołtarze, nagrobki i epitafia. W południowej wieży mieści się biblioteka i archiwum, a nad zakrystią kanoników skarbiec z licznymi zabytkami sztuki sakralnej.

Do najcenniejszych zabytków architektury sakralnej w Łowiczu należy też kościół pijarski oraz dawny budynek misjonarski. Pierwszy z wymienionych, pochodzący z pocz. XVIII w, zachwyca swą monumentalną, nawiązującą do włoskich wzorów fasadą. Wnętrza świątyni zdobi bogata polichromia oraz ołtarz główny projektu J. Fontany. Nie mniej ważnym obiektem zabytkowym w mieście jest były gmach zgromadzenia księży misjonarzy z przeł. XVII i XVIII w. zaprojektowany przez Tylmana z Gameren (obecnie siedziba łowickiego muzeum). W jego wnętrzu mieści się m.in. dawna kaplica św. Karola Boromeusza (dziś ekspozycja sztuki polskiego baroku) z imponującą pod względem artystycznym dekoracją malarską na sklepieniu włoskiego artysty M. A. Palloniego. Do barokowych budowli zalicza się również w mieście: kościół i klasztor Sióstr Bernardynek oraz kościół św. Leonarda. Ponadto elementy stylu barokowego posiada również gotycki kościół Św. Ducha i budynek dawnego klasztoru oo. Bernardynów.

Wyjątkowo bogato reprezentowany jest w architekturze styl klasycystyczny: ratusz, zespół dawnej poczty konnej, były szpital wojskowy (dziś siedziba Starostwa Powiatowego) oraz dawny kościół ewangelicki (Galeria „Browarna“). Godną obejrzenia budowlą z okresu Królestwa Kongresowego jest też w Łowiczu baszta i pałacyk gen. S. Klickiego (Galeria Malarstwa Współczesnego Z. i H. Artymowskich). Miasto posiada poza tym wiele innych zabytków budownictwa z XVII - XIX stulecia, jak: kamieniczki mieszczańskie przy ul. Zduńskiej oraz Starym i Nowym Rynku, kanonie, dwór dziekanów (siedziba Biskupa Łowickiego), kuria księży wikariuszy i in.

Jednak nie zabytki budownictwa kościelnego lub świeckiego są osobliwością turystyczną światowej sławy Łowicza i okolicy, lecz niezwykle oryginalny, bajecznie kolorowy folklor mieszkańców dawnego księstwa łowickiego. Jego wyrazem są do dziś jeszcze kultywowane zwyczaje i obrzędy ludowe, przede wszystkim zaś niespotykane gdzie indziej stroje i wyroby rękodzielnicze. Słynne pasiaki, wycinanki czy hafty łowickie stanowią bowiem łatwo rozpoznawalny znak identyfikacyjny, kojarzony jako symbol polskości na całym świecie. O ile oryginalne drewniane obiekty dawnego łowickiego budownictwa wiejskiego z ich ciekawym wystrojem wnętrz spotkać już tylko można w skansenie, o tyle barwne ubiory mieszkańców wsi łowickich zobaczymy jeszcze w czasie uroczystości kościelnych, na przykład procesji Bożego Ciała oraz występów folklorystycznych zespołów pieśni i tańca.

Barwne, pasiaste tkaniny mieszkańców Łowickiego - Księżaków pojawiają się już w latach 30-ch XIX w. wraz z upowszechnieniem na tym obszarze produkcji wełny. W ciągu lat ulegają one zmianom w układzie kompozycyjnym pionowych pasków, tzw. prążek oraz kolorze tła. Tło ma początkowo ciemnoczerwoną barwę z wąskimi prążkami powtarzającymi się symetrycznie. W końcu XIX w. tło czerwone ustępuje barwie pomarańczowej, a układ pasów staje się asymetryczny. Ewolucji ulega z czasem również kolorystyka prążek, które znacznie powiększone mienią się kolorami tęczy. Charakterystycznymi elementami w męskim ubiorze księżackim są szerokie, bufiaste portki, najczęściej w kolorze pomarańczowym, wpuszczane w buty z czarnej skóry, z wysokimi cholewami oraz jednorzędowe kamizele z czarnego sukna bez rękawów - lejbiki, przepasane kolorowym pasem. Okrycie wierzchnie stanowi sięgająca do kostek biała lub czarna kapota, głowę zaś zdobi twardy, płaski kapelusz filcowy, często ozdabiany haftowaną aksamitką. W ubiorze kobiecym zwraca przede wszystkim uwagę niezwykle szeroka, pasiasta spódnica - kiecka, obszyta u dołu haftowanym pasem z aksamitu. Nie mniej efektownie prezentują się też w stroju Księżanek białe koszule z szerokimi rękawami, ozdabiane haftem o motywach roślinnych (kwiatowych) oraz zakładane na wierzch aksamitne, haftowane gorsety. Uzupełnieniem ubioru są kolorowe chusty, wiązane z tyłu głowy - szalinówki, sznury korali i wysokie, sznurowane trzewiki.

Doskonale znanym produktem wytwórczości ludowej są łowickie wycinanki. Sporządzane z kolorowego, glansowanego papieru, stanowiły dawniej element dekoracji wnętrz chłopskich chałup. Współczesne, naklejane na biały papier, są wyłącznie pamiątkarskim wyrobem rękodzieła. Rozróżnia się trzy rodzaje wycinanek: prostokątne - kodry, okrągłe - gwiozdy i podłużne, tzw. tasiemki. Do popularnych wyrobów łowickiej sztuki ludowej zalicza się też wykonywane z wełny, kolorowej bibułki i słomy - pająki, pisanki - naklejanki oraz bukiety kwiatowe z bibuły.

Znakomitą formą popularyzacji zabytków przeszłości Łowicza i łowickiego folkloru stała się w początkach XX w. karta pocztowa. Za jej początek uznaje się rok 1899, kiedy to nakładem księgarza i zbieracza pamiątek historycznych Romualda Oczykowskiego ukazała się pocztówka z widokiem ogólnym Łowicza. Inicjatywę Oczykowskiego przejęli wkrótce inni. Byli to przede wszystkim łowiccy księgarze: Karol Rybacki i Szyja Kronenberg oraz znani wydawcy warszawscy i łódzcy: A. Konheim, S. Winiarski, K. Wojutyński, A. I. Ostrowski i in.

Złoty okres łowickiej pocztówki trwał do 1918 r. W stosunku do innych obszarów kraju jej podstawową zaletą było, iż oprócz walorów krajoznawczych mogła eksponować przebogatą etnografię regionu łowickiego, głównie zaś barwne stroje księżackie. Stąd stronę ilustracyjną pocztówek wypełniały, obok zdjęć najbardziej znanych obiektów zabytkowych miasta, również kolorowe fotografie włościan łowickich. Wyjątkowo dużo takich kart wyemitowano w czasie I wojny światowej w ramach poczty polowej. Przeznaczone przede wszystkim dla żołnierzy niemieckich stacjonujących w mieście, pochodziły m.in. od wydawców z Gdańska, Berlina, Wiednia i Monachium.

Po zakończeniu I wojny światowej karty krajoznawcze z Łowicza powtarzały prezentowane już wcześniej widoki. Natomiast prawdziwy rozkwit przeżywała łowicka pocztówka etnograficzna, stanowiąca reprodukcję dzieł malarskich uznanych artystów polskich. W formie pocztówkowej prezentowane były prace o tematyce łowickiej, np. Zofii Stryjeńskiej, Piotra Stachiewicza, Floriana Piekarskiego, a także miejscowych artystów: Konrada Dargiewicza i Zdzisława Pągowskiego. Poszerzeniu uległ również krąg wydawców, z których najważniejszą była renomowana firma krakowska Salon Malarzy Polskich.

Wybuch II wojny światowej zamykał okres, w którym wyraźnie eksponowane były dwa nurty w produkcji łowickich widokówek: krajoznawczy i etnograficzny. W latach Polski Ludowej i w ostatnim dziesięcioleciu oba kierunki w zasadzie bardziej uzupełniały się niż zaznaczały swą odrębność tematyczną. Było to wynikiem zinstytucjonalizowania procesu wydawniczego i ideowego ukierunkowania produkcji pocztówek na potrzeby masowego odbiorcy. Współczesne łowickie pocztówki nie zatraciły swych inspiracji, jakimi pozostaje nadal bogata historia miasta i regionu oraz bajecznie kolorowy folklor. Do dziś przybliżają one historię i zabytki prymasowskiego grodu, jak również wielkie bogactwo zachowanych form kultury materialnej i twórczości artystycznej mieszkańców dawnego księstwa łowickiego.

Marek Wojtylak

Introduction

In the western part of the Masovian Plain, between two biggest Polish cities, Warsaw and Łódź, there stretches a fertile agricultural land renowned for the richness of folklore and historical monuments. Its picturesque landscapes full of harmonious beauty have always been an inspiration for many eminent Polish artists, for example a great painter Józef Chełmoński or the Nobel prize winner writer Władysław Reymont. Not only does łowicz land enchant with its natural beauty, but houses numerous remains of Polish national past.

The capital of the region is Łowicz, a town on the river Bzura, once a seat of Gniezno archbishops and economic centre of clergy’s properties called Łowicz Duchy, nowadays a seat of various author ities: both church and municipal. Łowicz, mentioned for the first time in 1136 in the pope Innocent’s II bulla, received its civic rights at the end of the 13th century. The name of the town derives from a hunters’ settlement [‘ łowców’ ]. About the year 1355 the archbishop Jarosław Bogoria Skotnicki erects a brick castle in the gothic style on the site of the fromer wooden medieval town on the Bzura. In the forthcoming centuries the castle will play the role of a church administrative centre where political decisions, frequently significant for the whole country will be made.

The advantagous location of the town on the trade routes from Cracow and Pomerania to the east, towards the Black Sea, facilitates the economic development of Łowicz. Alongside with the Old Town there appears the New Town with its churches, cloisters and other buildings. Commerce and crafts flourish. Famous fairs attract merchants from all over Poland and foreign countries. Łowicz is considered one of the largest towns in Poland and its importance is compared to German Nuremberg. Due to the primates’ patronage it becomes a cultural and scholarly centre, famous and recognized all over Poland. The development of the town in the 15th and 16th centuries is halted in the 1950’s by the Swedish invasion. After the decline caused by the war Łowicz will never come back to its heyday position from the past. Poland’s partitions and a short war of independence bring about its further decrease of importance. Once a famous primates’ capital Łowicz becomes a minor provincial town. In 1820 an attempt to save the glorious position is made by the restitution of the Łowicz Duchy and establishment of an independent economic dominion under the Russian tsars’ supervision. In the same period of time a very original and different from other regions in Poland folk art starts to appear.

The landmark and the most significant monument of Łowicz is the cathedral [ holding the title of a smaller basilica ] housing the tombs of 12 Gniezno archbishops. Its two towers covered with slender helmets are visible from distant places. They are the effect of the remodelling of a gothic temple into the baroque one in the 17th century. An independent belfry comes from the 18th century. The interior of the church is based on the three nave design with five chapels added at deifferent periods of time. Famous Polish and foreign artists designed the chapels: J. Michałowicz, van den Block, T. Poncino, J. Fontana, E. Schroeder.

The oldest chapel dedicated to St. Victoria, patron saint of Łowicz, was erected in 1580 by Jan Michałowicz from Urzędów as primate Jakub Uchanski’s tomb in the rennaissance style. At the end of the 18th century during the renovation of the chapel, the tomb was located outside and the interior of the chapel changed into the classicistic style. At the bottomof the altar with the saint’s image there is a stone plate from the 4th century coming from the Roman catacombs. The Tarnowsis’ chapel is late classicistic and its design resembles the architecture and decorations of the famous Zygmunt’s chapel in Wawel Cathedral, in Cracow. Lipski’s and WIoyk’s chapels are baroque in style and archbishop Komorowski’s chapel is rococo. The cathedral is rich in numerous aisle altars, tombs and epitaphs. The southern tower houses a library and archives, and above the canon’s sacristy a treasury with many examples of sacral art.

The Piarist Church and the former Missionaries’ house are other precious monuments of sacral architecture. The first one, coming from the beginning of the 18th century, has a splendid Italian like, monumental facade. The interior is decorated with a rich polychromy and the main altar is of J. Fontana’s design. The former Missionaries’ house [nowadays town museum] designed by Tylman from Gameren comes from the turn of the 18th century. St. Boromeus’s chapel, which houses a permanent exhibition of baroque art., is the most impressive part of the building. The painting on the ceiling is a work of an Italian artist M. A. Palloni. Other baroque buildings in Łowicz include: Bernardine Nuns’ Church with Cloister and St. Leonard’s Church. Also, baroque features can be found in the architecture of Holy Spirit Church and the former Bernrdines’ Cloister.

However, the most representative for the town architecture is the classicistic style visible in the town hall [ former horse mail headquarters ], the building of the district authorities [ former military hospital ] and Browarna Gallery [ fromer evangelical church ]. Other places worth visiting are: gen. Klicki’s tower and palace [ gallery of modern painting of Z. H. Artymowski ] which come from the period of the Congress Kingdom. You can also admire many architectural monuments from the 17th-19th centuries: tenement houses in Zduńska street, the Old and New Towns, canonries, deans’ mansion 12 [ currently Łowicz bishop’s residence ], vicars’ curia and others.

It is not the architecture of Łowicz, however, that makes it worldwide known but the exceptionally original and colourful folklore of the former Łowicz Duchy inhabitants. The customs and traditions survived and have been carefully pre-served. The same refers to unique folk costumes and crafts. Famous striped skirts and trousers, colourful paper cut-outs or embroideries are easily recognized and identified all over the world, freqently as a symbol of Polishness. While examples of wooden village architecture with thier interesting interiors can be seen in skansen museums, the colourful costumes are still present in the streets during significant religious celebrations [ Corpus Christi ], festivals, folk music and dance performances.

The striped fabric used for Łowicz Duchy inhabitants’ clothes appeared in the 1930’s when wool production became common in the region. Throughout the decades the patterns of vertical stripes evolved. Initially the background was dark red and the stripes symetrically reapeated. At the end of the 19th century an orange backround is used, the stripes become wider and more colourful.

The charcteristic elements of men’s clothes are baggy trousers [ usually orange ], long black leather boots and black single breasted waistcoats with colourful belts. Outer garments consist of ankle long white or black coats and black felt hats, often decorated with an embroidered velvel ribbon. Women’s costumes consisit of very wide striped skirts with embroidered velvet hems, white baggy-sleeved shirts decorated with floral embroideries and embroidered velvet bodices. The costumes are complemented with colourful shawls, tied at the back of heads, strings of beads and black laced boots.

Łowicz paper cut-outs are ver renowned folk art works. In the past they were used to decorate cottages and nowadays stuck to white cardboard squares they are solely produced as souvenirs from the region. There are three types of the cut-outs depending on their shape: square- ‘kodra’, circular - ‘gwiozda’ and oblong - ‘tasiemka’. Other popular craftworks include: ‘spider’ - made from wool, straw and crepe paper decorations of ceilings, ‘Easter eggs’ - with paper ornaments and bunches of paper flowers.

At the beginning of the 20th century postcards became a remarkable form of making Łowicz past and its folklore popular. In 1899 due to the initiative of Romuald Oczykowski, a publisher and memorabilia collector, the first postcard depicting Łowicz panorama was issued. Soon Oczykowski’s idea found supporters and followers. They were mainly publishers from Łowicz: Karol Rybacki and Szyja Kronenberg, also publishers from Warsaw and Łódź became interested in the subject: A. Konheim, S. Winiarski, K. Wojutyfrski, A. I. Ostrowski and others.

The golden era of Łowicz postcards lasted till 1918. When compared to other regions its advantage was not only

the presentation of landscapes or sights from the town but the rich ethnography and folk costumes in particular. So the pictures 13 presented on the postcards showed major historical buildings in the town as well as colourful images of Łowicz region vil-lagers. The number of such cards was especially imposing during World War I. They were issued for the needs of the field post and the German soldiers quartering in Łowicz. Their publishers were from Gdansk, Vienna and Munich.

After World War I postcards depicted the same images as earlier but it was then that ethnographic postcards started to flourish. Famous Polish painters presented their works with Łowicz themes and motifs in the form of postcards. The best known were: Zofia Stryjeńska, Piotr Stachiewicz, Florian Piekarski and local artists: Konrad Dargiewicz and Zdzisław Pągowski.