Luterański katechizm dla dorosłych ebook

Luterański katechizm dla dorosłych

Warszawa 2020

Koncepcja i redaktorzy prowadzący

Bożena Giemza, Marcin Hintz

Autorzy dr Łukasz Barański, ks. Wojciech Froehlich, ks. dr Grzegorz Giemza, ks. bp prof. Marcin Hintz, ks. bp dr Adrian Korczago, ks. dr Adam Malina, ks. Marcin Rayss, dr Jerzy Sojka, ks. prof. Marek J. Uglorz

Redakcja Joanna Rączkowiak

Zdjęcie na okładce Marcin Kolanko

Przygotowanie ebooka Robert Kołak

ISBN 9788363562236

Wydawnictwo Warto

siedziba: ul. Misyjna 8, 43–445 Dzięgielów biuro: ul. Willowa 1, 00–790 Warszawa [email protected]

Zapraszamy do księgarni internetowej

Od wydawcy

Luterański katechizm dla dorosłych to książka napisana przez ewangelickich teologów i duchownych, dotycząca m.in. podstawowych zasad wiary, duchowości ewangelickiej, życia liturgicznego, problemów etycznych czy działań społecznych Kościoła – przedstawionych w kontekście Reformacji i istoty luteranizmu. Uzupełniona została ona o listę lektur w języku polskim, głównie z zakresu ksiąg wyznaniowych, teologii i historii Reformacji, podstaw teologii ewangelickiej oraz etyki i ekumenii.

Mamy nadzieję, że dzięki niej Czytelnik będzie mógł odkryć i głębiej poznać Kościół luterański Polsce.

Łukasz Barański

Wprowadzenie

Istota Reformacji

Osoba Marcina Lutra i znaczenie reformatorów

Powstanie Kościoła ewangelickiego

Istota Reformacji

Co oznacza pojęcie Reformacja? Łacińskie reformatio oznacza ‘przekształcenie’, ‘przemienienie’, ’odnowienie’. W późnośredniowiecznym Kościele hasło to stało się popularne w epoce soborów – konstancjańskiego i bazylejskiego. Zorganizowany w obliczu głębokiego kryzysu instytucji papiestwa Sobór w Konstancji (1414–1418 r.) głosił potrzebę reformy Kościoła „w głowie i członkach” (in capite et in membris). Przyświecająca obu soborom idea reformy polegającej na prymacie soboru nad papieżem została jednak w drugiej połowie XV w. stłumiona przez odrestaurowane papiestwo.

Choć ruch soborowy i związana z nim idea odgórnej reformy Kościoła upadła, to jednak koncepcje reformistyczne zyskiwały coraz większą popularność, szczególnie w środowisku uniwersyteckim w Europie. Ogarnięte humanizmem renesansowym uniwersytety stały się ośrodkami rozwoju nowej teologii, coraz chętniej sięgającej do źródeł tekstu biblijnego. Humaniści otwarcie krytykowali średniowieczną teologię szkolną – scholastykę, która często zadowalała się interpretacją łacińskich Sentencji średniowiecznego teologa Piotra Lombarda. Humanistyczne postulaty powrotu do języków starożytnych (greka, hebrajski) i zainteresowanie myślą pierwszych Ojców Kościoła skutkowały coraz głośniejszymi żądaniami reformy Kościoła w obszarze nauki oraz w sferze moralnej.

Nie byłoby jednak XVI-wiecznej Reformacji, gdyby nie silne tradycje reformistyczne niemieckiego możnowładztwa i wyższego duchowieństwa. Od połowy XV w. narastały w tym środowisku nastroje niechęci, a wręcz wrogości wobec kurii rzymskiej i jej legatów. Szalę goryczy przelało zawarcie przez papieża Mikołaja V i cesarza Fryderyka III konkordatu wiedeńskiego (1448 r.), na mocy którego papież otrzymał niemal nieograniczone prawa do obsadzania urzędów kościelnych w Niemczech i pobierania kościelnych podatków. Niezadowolona szlachta niemiecka zareagowała sformułowaniem listy Skarg narodu niemieckiego (Gravamina nationis germaniae) skierowanych do papieża. Wśród skarg na plan pierwszy wybijały się zarzuty dotyczące wyzysku finansowego Kościoła w Niemczech przez kurię rzymską i polityki nadawania urzędów kościelnych obcokrajowcom. Podnoszone na sejmach Rzeszy i synodach prowincjonalnych niemieckiego Kościoła Skargi narodu niemieckiego wzmagały nastroje antypapieskie w Niemczech i sprzyjały budowaniu świadomości narodowej w obszarze spraw kościelnych.

Marcin Luter włączył ów katalog skarg do swego programowego pisma z 1520 r. Do chrześcijańskiej szlachty narodu niemieckiego, wpisując tym samym swą teologię w kontekst antypapieskiego ruchu narodowego. Reformacja zaczęła być postrzegana przez wielu niemieckich książąt jako ruch o charakterze narodowym, dający nadzieję na stworzenie niezależnego od Rzymu niemieckiego Kościoła narodowego.

Inicjator ruchu reformacyjnego wittenberski profesor teologii Marcin Luter, występując 31 października 1517 roku ze zbiorem 95 tez o odpustach, jeszcze wcale nie myślał o szeroko zakrojonej reformie Kościoła. Pismem tym chciał rozpocząć dyskusję w środowisku teologów na temat zaobserwowanych nadużyć w praktyce udzielania odpustów. Luter, pełniący w Wittenberdze również funkcję spowiednika, spotykał coraz częściej pokutników legitymujących się kupionym listem odpustowym, który uwalniał ich od kar czyśćcowych za grzechy. W swym kazaniu o pokucie z 1516 r. Luter przypominał wiernym, że odpust może uwalniać pokutujących jedynie od kar doczesnych, nakładanych przez Kościół. Zdaniem Lutra sprzedawane przez obwoźnych sprzedawców listy odpustowe dawały penitentom fałszywe poczucie zadośćuczynienia za grzechy, zastępując niezbędną w procesie pokuty skruchę. W swych kazaniach i tezach Luter nawoływał do powrotu do pokuty uwewnętrznionej oraz naśladowania Chrystusa zamiast unikania kary. Już na rok przed ogłoszeniem tez nauczał w kazaniu, że odpust jest sprzeczny z prawdziwą skruchą, ponieważ: „ktoś, kto czuje wyrzuty sumienia z powodu swych grzechów, nie próbuje uniknąć kary, lecz naprawdę tęskni za nią”. Kwestionując propagowany przez późnośredniowieczny Kościół model pokuty, wyrażający się w praktyce udzielania odpustów, atakował Luter autorytet papieża, który ów odpust ogłosił. Ponadto postulował sprowadzenie kwestii odpuszczenia grzechów do wewnętrznej i osobistej relacji chrześcijanina z Bogiem, podważając tym samym monopol średniowiecznego Kościoła na dystrybuowanie środków łaski odpuszczenia grzechów. Jednak to nie tezy o pokucie i odpustach zawierały najbardziej przełomowy program reform teologii Kościoła. We wrześniu 1517 roku ukazało się pismo Lutra Dysputacja przeciw teologii scholastycznej, adresowane do teologów, w którym podkreślał naturalną skłonność woli grzesznego człowieka ku temu, co złe. Podkreślał znaczenie pokuty jako polegającego na samowyrzeczeniu aktu posłuszeństwa i miłości do Boga. Zwalczał charakterystyczne dla późnośredniowiecznej teologii przyznawanie wolnej woli człowieka i jego uczynkom pierwszeństwa przed działaniem łaski Bożej. Jeszcze wyraźniej ten program odrzucenia głównych założeń teologii scholastycznej wyartykułował Luter w dyspucie, która odbyła się 26 kwietnia 1518 r. w Heidelbergu (tzw. dysputa heidelberska). Tematem przewodnim Tez heidelberskich były uczynki człowieka. Luter podkreśla, że uczynki, nawet te pozornie dobre, stanowią grzech śmiertelny, ponieważ wykonywane są bez bojaźni Bożej i ze złą pewnością siebie, która nie pozwala człowiekowi zwątpić w siebie i otworzyć się na przyjęcie łaski Bożej. Luter odrzuca średniowieczną teologię, nazywając ją teologią chwały, przeciwstawiając jej teologię krzyża, która rozpoznaje Boga w cierpieniu i krzyżu. Perspektywa krzyża pozwala człowiekowi właściwie zrozumieć Boże prawo (Zakon). Wysiłki człowieka do jego wypełnienia są bezużyteczne i szkodliwe, bo ostatecznie jedynie sam Chrystus, który jest siłą sprawczą uczynków wierzącego człowieka, może wypełnić Zakon. Wiara jest natomiast jedynym czynem człowieka, który podoba się Bogu.

Wystąpienie Lutra w bardzo krótkim czasie spowodowało lawinę wydarzeń, których znaczenie wykraczało poza ramy wewnątrzkościelnego sporu teologicznego. Pod pojęciem Reformacja możemy rozumieć ciąg wydarzeń kościelnych i politycznych, zapoczątkowanych wystąpieniem Lutra w 1517 r. i trwających do pokoju religijnego w Augsburgu w 1555 r. Zaistniały w wyniku tych wydarzeń podział Kościoła i powstanie Kościoła ewangelickiego (luterańskiego) nie był celem, który przyświecał Lutrowi i pozostałym reformatorom. W wyniku działalności Lutra i jego współpracowników doszło do powstania ruchu reformacyjnego, który przyczynił się do przesilenia narastającego od stuleci kryzysu Kościoła. Jednak to czynniki polityczne i społeczne zadecydowały o sukcesie Reformacji w Niemczech oraz o powstaniu nowego Kościoła.

Osoba Marcina Lutra i znaczenie reformatorów

Ojciec Reformacji urodził się 10 listopada 1483 r. w mieście Eisleben, w hrabstwie Mansfeld. W latach 1498–1501 uczęszczał do szkoły katedralnej w Eisenach, a w roku 1501 rozpoczął studnia na uniwersytecie w Erfurcie. W 1505 r. ukończył studia z tytułem magistra sztuk i zgodnie z życzeniem ojca zamierzał kontynuować studia na wydziale prawa. Jednak w trakcie podróży z domu rodzinnego w Mansfeld do Erfurtu 2 lipca 1505 r. niedaleko miejscowości Stotterheim zaskoczyła go ciężka burza, której doświadczenie odebrał jako wyraz gniewu Bożego. Pod wpływem tych przeżyć postanowił zostać zakonnikiem. 17 lipca 1505 r. wstąpił do zakonu augustianów w Erfurcie. Dwa lata później przyjął święcenia kapłańskie, a w 1508 r., na polecenie Johannesa von Staupitza, swego przełożonego i spowiednika, przeniósł się do Wittenbergi, by na tamtejszym nowo otwartym uniwersytecie kontynuować studia teologiczne. W marcu 1509 r. jako bakałarz podjął się prowadzenia wykładów z etyki i teologii. W 1512 r., po uzyskaniu stopnia doktora teologii, rozpoczął wykłady z biblistyki. W 1511 r. jako wysłannik swej kongregacji zakonnej odwiedził Rzym. Panujące w siedzibie papieskiej rozprężenie obyczajowe wywarło na młodym niemieckim zakonniku negatywne wrażenie i zaciążyło na jego obrazie instytucji papiestwa. Od czasu wstąpienia do klasztoru i później w trakcie prowadzenia wykładów zmagał się on z problemem własnej niedoskonałości w kontekście wymagań stawianych człowiekowi przez Boga. Codzienna pokuta i zakonna asceza nie były w stanie uspokoić jego sumienia. Te duchowe zmagania i wątpliwości koncentrowały się wokół pytania: „jak mogę odnaleźć łaskawego Boga?”. Studia i prowadzone w latach 1515–1518 wykłady na temat Księgi Psalmów i listów ap. Pawła stopniowo przybliżały go do odkrycia nowotestamentowego znaczenia Bożej łaski odpuszczenia grzechów i usprawiedliwienia. Przełomowe znaczenie dla jego duchowego rozwoju miało odkrycie znaczenia Bożej sprawiedliwości w trakcie medytacji nad fragmentem Listu ap. Pawła do Rzymian (1,17). Luter tak opisał owo odkrycie: „Aż z pomocą miłosiernego Boga, medytując dzień i noc, zwróciłem uwagę na związek tych słów, mianowicie: bo usprawiedliwienie Boże w ewangelii bywa objawione, jak napisano: «sprawiedliwy z wiary żyć będzie». Wówczas zacząłem pojmować sprawiedliwość Bożą jako taką, w której sprawiedliwy żyje przez Boży dar, mianowicie z wiary”. Odkrycie to doprowadziło Lutra do radykalnego zanegowania struktur średniowiecznej teologii scholastycznej, w której istotną rolę w zbawieniu człowieka odgrywa jego wolna wola i współpraca z Bożą łaską w dziele zbawienia. Do takich wniosków doprowadziła go również lektura pism Augustyna z Hippony i mistyka niemieckiego Johannesa Taulera.

Dalsze wydarzenia były konsekwencją owego odkrycia. Protest przeciw sprzedaży odpustów (95 tez przeciwko odpustom z 31 października 1517 r.), dysputa heidelberska i nagły wzrost popularności pism Lutra w tym okresie spowodowały reakcję ze strony Kościoła. W Rzymie rozpoczął się proces o herezję przeciwko wittenberskiemu teologowi. W październiku 1518 r. w Augsburgu odbyło się przesłuchanie Lutra przez kardynała Kajetana. Mimo nacisków ze strony papieskiego emisariusza Wittenberczyk nie odwołał swych tez, powołując się na autorytet Biblii. Jedynie opiece ze strony wpływowego księcia elektora saskiego Fryderyka Mądrego zawdzięczał Luter pozostanie na wolności i możliwość dalszego głoszenia haseł reformacyjnych. W 1519 r. odbyła się w Lipsku dysputa, w której wittenberski profesor zmierzył się ze swym głównym oponentem, teologiem obozu papieskiego Johannesem Eckiem. Dysputa ta przekonała Lutra, że zmian wymaga nie tylko doktryna, ale również organizacja Kościoła. W 1520 r. wydał swe trzy najważniejsze dzieła, tzw. pisma programowe, w których wyłożył swą doktrynę o usprawiedliwieniu i zawarł postulaty reformy Kościoła. Do ostatecznego zerwania z Kościołem rzymskim doszło 10 grudnia 1520 r., kiedy Luter spalił w Wittenberdze bullę papieską Exsurge domine, zawierającą zapowiedź ekskomuniki. Wykluczenie Lutra z Kościoła nastąpiło już w styczniu 1521 r., na mocy kolejnej bulli papieskiej – Decet Romanum Pontificem. Dzięki zabiegom elektora Fryderyka Mądrego wezwano Lutra na przesłuchanie przed oblicze cesarza w trakcie sejmu w Wormacji. Stojąc przed cesarzem i zgromadzonymi tam książętami, odmówił odwołania swych tez i stwierdził, że dopóki nie zostanie przekonany o swym błędzie na podstawie świadectwa Pisma Świętego, nie zmieni swego stanowiska, bo „działanie wbrew sumieniu nie jest ani pewne, ani zbawienne”. Sejm ogłosił Lutra banitą, a on opuścił Wormację i znalazł schronienie w dobrach księcia Fryderyka, na zamku w Wartburgu. Tam przetłumaczył na język niemiecki Nowy Testament. Jednak już w 1522 r. musiał opuścić swe schronienie, by uspokoić sytuację religijną w Wittenberdze, gdzie pod jego nieobecność ruch reformacyjny zaczął się bardzo szybko radykalizować. Od chwili powrotu Luter staje się reformatorem, wykracza poza swą dotychczasową rolę religijnego nonkonformisty, krytyka Kościoła. Wraz z gronem zaufanych przyjaciół i uczniów podejmuje się dzieła odnowy Kościoła poprzez jego reformowanie w poszczególnych miastach i krajach Rzeszy Niemieckiej. Reforma ta oznaczała zerwanie z Kościołem rzymskokatolickim, ustanowienie Biblii jako jedynego autorytetu w sprawach wiary, wprowadzenie Komunii pod dwiema postaciami, zniesienie celibatu księży, likwidację klasztorów, zakładanie ewangelickich szkół i kas zapomogowych dla wdów, sierot i ubogich. Wśród reformatorów, obok samego Marcina Lutra, należy wymienić w nurcie wittenberskim również Filipa Melanchtona i Johannesa Bugenhagena, zaś w szwajcarskim nurcie Reformacji – Huldrycha Zwingliego i Jana Kalwina. Powiązani z Wittenbergą reformatorzy działali najczęściej z upoważnienia miejscowego władcy bądź rady miasta. Ich głównym sposobem działania było głoszenie kazań, tworzenie literatury religijnej, ugruntowanie zmian poprzez uchwalanie porządków kościelnych i szkolnych, które nadawały życiu kościelnemu i nauczaniu szkolnemu treść i formę zgodną z zasadami wittenberskiej Reformacji.

Powstanie Kościoła ewangelickiego

Mimo że Lutrowy program reformy teologii zakładał radykalne odrzucenie założeń scholastycznej „teologii chwały”, to jego autor nie planował zakładać nowego Kościoła. Reformacja miała stanowić program dogłębnej naprawy nauki i praktyki życia Kościoła. Udzielając wiernemu prawa do samodzielnego budowania swej relacji z Bogiem, głosząc tezy o powszechnym kapłaństwie wiernych i postulując powszechny dostęp do Biblii w tłumaczeniu na język narodowy, podważał Luter monopol instytucjonalnego Kościoła rzymskiego do decydowania o kwestiach zbawienia człowieka.

Zapoczątkowane wystąpieniem Lutra zmiany w życiu Kościoła zaczęto wprowadzać w sposób radykalny na przełomie 1521 i 1522 r. w Wittenberdze. Luter przebywał w tym czasie na zamku w Wartburgu, gdzie ukrywał się po ogłoszeniu go banitą na terenie Rzeszy. Pod jego nieobecność ton wydarzeniom reformacyjnym w mieście zaczęli nadawać radykalni reformatorzy – Andreas Karlstadt i Gabriel Zwilling. Pod ich wpływem rada miasta przyjęła 24 stycznia 1522 r. nowy Porządek dla miasta Wittenbergi, w którym wprowadzano Komunię pod dwiema postaciami, znoszono msze prywatne, celibat duchownych, zlikwidowano klasztory, a ich majątek miał być przeznaczony na poczet utworzonego funduszu dla biednych, zakazywano spowiedzi usznej, wyrzucano z kościołów wszystkie obrazy.

Rozwój wydarzeń zmusił Lutra do porzucenia schronienia i powrotu do ogarniętej rewolucyjnymi nastrojami Wittenbergi. Od 9 do 16 marca Luter wygłosił serię ośmiu kazań pokutnych, w których krytycznie odniósł się do wprowadzanych w mieście reform, a szczególnie do niszczenia obrazów. Hamując rozwój wydarzeń zmierzających ku rewolucji polegającej na likwidacji widzialnych struktur Kościoła, opowiada się Luter za istnieniem Kościoła jako instytucji o charakterze zorganizowanym i świeckim. Wydarzenia wittenberskie z 1522 r., a także późniejsza wojna chłopska, przekonały Lutra, że zreformowany Kościół musi opierać się o powagę aparatu władzy państwowej, a więc książęcej. Kościół, będący społecznością wiernych pielgrzymujących ku zbawieniu wiecznemu, nie może istnieć bez świeckich, widzialnych, a zatem instytucjonalnych form organizacyjnych. Luter zrozumiał, że rozniecone jego wystąpieniem nastroje rewolucyjne nie sprzyjają temu, na czym naprawdę mu zależało – reformie rozumianej jako naprawa doktryny i struktury Kościoła.

Tworzenie nowych struktur zreformowanego Kościoła zaczęło się w Niemczech po zakończeniu wojny chłopskiej i postanowieniach sejmu w Spirze (1526 r.), gdzie zdecydowano, że do czasu soboru powszechnego władcy w Niemczech mają w kwestiach wiary postępować tak, jakby odpowiadali przed Bogiem i cesarzem. Wielu niemieckich książąt przychylnych Reformacji potraktowało tę zasadę jako legitymację do reformowania Kościoła na terenach sobie podległych. Z Wittenbergi wyruszyli wówczas przyszli reformatorzy, którzy zaprowadzali nowe porządki kościelne w poszczególnych niemieckich landach. W Saksonii książę Jan Stały zarządził przeprowadzenie wizytacji kościelnych, które miały na celu sprawdzenie poziomu świadomości religijnej księży i parafian, a także uregulowanie i ujednolicenie zasad życia kościelnego. Wkrótce prowadzący wizytacje Filip Melanchton opracował dokument pt. Instrukcja wizytatorów dla księży w elektoracie Saksonii (1528 r.), który stał się podstawą do wprowadzania zmian w życiu Kościoła. Melanchton zdefiniował tam kwestie nauczania kościelnego, udzielania sakramentów, postulował utworzenie urzędu superintendentów, przeprowadzających cykliczne wizytacje i dbających o poziom kształcenia i nauczania kościelnego. Wizytacje szkolne i kościelne, prowadzone dalej w oparciu o Instrukcję, doprowadziły z czasem do ujednolicenia porządku nabożeństw. Ujawniony w trakcie wizytacji niski poziom znajomości podstawowych zasad wiary pchnął Lutra do stworzenia prostego podręcznika życia chrześcijańskiego. W ten sposób powstał Duży katechizm adresowany do duchownych, a później Mały katechizm, rozumiany jako streszczenie zawartych w Piśmie Świętym zasad wiary, przeznaczony do użytku domowego i kościelnego.

Działający w tym czasie w innych regionach Niemiec reformatorzy, w większości uczniowie i przyjaciele Lutra, byli często autorami lokalnych porządków kościelnych i szkolnych. Uchwalane w porozumieniu z miejscową władzą porządki, oprócz przebiegu ewangelickiego nabożeństwa, zasad udzielania ślubów i chrztów, regulowały też sprawy majątków likwidowanych klasztorów. Powoływano kasy miejskie, z których wypłacano zapomogi wdowom, sierotom oraz ubogim członkom parafii. Przyjmowane w poszczególnych miastach regulaminy kasowe stawały się zalążkiem przyszłej diakonii ewangelickiej. Na mocy porządków kościelnych powoływano do życia nowe urzędy kościelne (superintendenci, konsystorze), które były w istocie organami administracji państwowej, co sprawiło, że z wolna kształtował się w Saksonii, a później w całych Niemczech model Kościoła luterańskiego jako kościoła krajowego (Landeskirche).

Jerzy Sojka

Podstawowe zasady wiary

Sola Scriptura

Księgi wyznaniowe luteranizmu

Solus Christus

Sola gratia per fidem

Solum Verbum

Świętość, święci i ich kult

Rzeczy ostateczne i życie wieczne

Przyjęło się ujmować podstawowe zasady wiary luteranizmu w postaci haseł: sola Scriptura [jedynie Pismo Święte], solus Christus [jedynie Chrystus], sola gratia per fidem [jedynie z łaski przez wiarę] oraz solum Verbum [jedynie Słowo]. Tworzą one spójny, wzajemnie uzupełniający się system. Próba wyrwania z niego którejś z zasad doprowadziłaby do jej wypaczenia. Zasada sola Scriptura, mówiąca o normie wiary, potrzebuje pozostałych, opisujących treść wiary, by właściwie ową normę interpretować. Pozostałe zasady potrzebują zaś sola Scriptura jako swojej podstawy. Opisujące zaś treść wiary zasady solus Christus, sola gratia per fidem, solum Verbum uzupełniają się wzajemnie, odpowiadając kolejno na pytania o zbawienie: „dzięki komu je otrzymujemy?”, „jak się ono dokonuje?” i „jak je otrzymać?”.

Ten obraz podstawowych zasad luteranizmu wymaga uzupełnienia. Obok Pisma Świętego w luteranizmie swoją istotną rolę pełnią bowiem wyznania wiary – księgi wyznaniowe. Natomiast odpowiedzi na pytania o zbawienie potrzebują spojrzenia na to, jak powinno wyglądać życie wierzącego, a więc odpowiedzi na pytanie o luterańskie rozumienie świętości i przyszłość wierzącego.

Sola Scriptura – źródło wiary chrześcijańskiej

„Dopóki nie zostanę przekonany przez świadectwo Pisma Świętego albo przez rozsądne racje – bo trudno mi uwierzyć tylko papieżowi i soborom, przecież ustalono, że wielokrotnie mylili się i sami sobie zaprzeczali – trwam przekonany przez Pismo Święte, na którym się opieram, Słowo Boże pochwyciło moje sumienie. A więc nie mogę i nie chcę odwoływać, bo działanie wbrew sumieniu nie jest ani pewne, ani zbawienne. […] Boże, pomóż mi. Amen” (H.A. Obermann, Marcin Luter. Człowiek między Bogiem a diabłem, s. 33) – tak Marcin Luter odpowiedział na Sejmie Rzeszy niemieckiej w Wormacji w 1521 roku, kiedy zapytano go, czy gotów jest odwołać poglądy zawarte w opublikowanych przez siebie pismach. Reformator dał w tych słowach świadectwo zasady nadrzędności Pisma Świętego jako źródła wiary, ujętej później w hasło sola Scriptura – jedynie Pismo Święte.

Zanim trafił do Wormacji, Luter na nowo odkrył treść ewangelii o zbawczym dziele Jezusa Chrystusa. Szczególnie pomocne okazały się mu nowotestamentowe pisma apostoła Pawła. W 95 tezach przeciwko odpustom z 31 października 1517 r. po raz pierwszy zastosował tę prawdę do krytyki działania ówczesnego Kościoła. Jego przełożeni postanowili odrzucić te postulaty, odwołując się do swojego instytucjonalnego autorytetu. Stający się reformatorem zakonnik coraz wyraźniej rozumiał, że instytucja Kościoła tłumiąca Bożą ewangelię nie może być najwyższą i niepodważalną normą wiary. Jej miejsce zajęło Pismo Święte, gdyż to na jego kartach odkrył Boże Słowo Zakonu i Ewangelii skierowane do każdego człowieka, odpowiadające na pytanie, jak człowiek może być zbawiony. Dał temu wyraz w swojej odpowiedzi udzielonej w Wormacji.

Zasada sola Scriptura nie tylko daje odpowiedź na pytanie, co jest normą dla nauki i życia chrześcijańskiego, ale także stawia pytanie o to, jak z tej normy korzystać. Luter był świadom różnorodności tekstów biblijnych, a także występujących między nimi różnic oraz miejsc, które stawiają szczególne wymagania przed osobą podejmującą się ich interpretacji. Dlatego posługiwał się zestawem reguł interpretacji biblijnego tekstu, które odwoływały się w pierwszym rzędzie do treści pozostałych reformacyjnych zasad.

Po pierwsze kluczowe jest to, co zwiastuje Chrystusa, a więc mówi o Jego dziele zbawienia człowieka. Dlatego reformator najwyżej cenił listy ap. Pawła (szczególnie List do Rzymian), a jako drugorzędny uznawał List Jakuba, jako skupiony na uczynkach człowieka a nie na dziele Chrystusa. Po drugie kładł nacisk na Słowo Boże usłyszane w tekście. Stąd spośród czterech ksiąg Ewangelii najwyżej cenił Ewangelię Jana, jako tę najbardziej skupioną na przekazie Chrystusowego zwiastowania. Doceniając rolę usłyszanego Słowa Bożego, Luter zalecał, obok modlitwy i pokuty, medytację jako podstawowe narzędzie pracy teologa. Chodziło o odczytywanie na głos Pisma Świętego, by w nim usłyszeć Słowo Boże za sprawą działania Ducha Świętego. Bez Jego udziału Słowo Boże przemawiające z kart Pisma Świętego nikogo nie przekona. Do tego potrzebna jest wiara. Dopiero wraz z wiarą w pełni można wykorzystać zdolności językowe (Luter jasno postulował odwoływanie się do tekstu w językach oryginalnych) czy też skutecznie objaśniać trudniejsze miejsca pisma łatwiejszymi.

Spadkobiercy Lutra posługują się Biblią, do kanonu której wchodzi 39 ksiąg Starego Testamentu (posiadających hebrajskie oryginały) i 27 ksiąg Nowego Testamentu. W oparciu o powyższe zasady interpretacyjne powstało specyficznie luterańskie odczytanie Pisma Świętego. Zostało ono szerzej opisane w księgach wyznaniowych luteranizmu.

Księgi wyznaniowe luteranizmu

Już starożytny Kościół formułował wyznania wiary krótko przedstawiające najważniejsze jej treści. Podobnie uczyniła XVI-wieczna Reformacja. Treść tych wyznań, zwanych księgami wyznaniowymi, jest wywiedziona z Pisma Świętego, które stanowi normę nauki, wiary i życia chrześcijańskiego. Pismo Święte jest również tym, co krytycznie je ocenia. Księgi wyznaniowe stanowią pomoc w lekturze Biblii, określając, co z luterańskiej perspektywy najważniejsze w biblijnym przesłaniu. Przy ich pomocy czytelnik może zapoznać się z fundamentami luterańskiej tożsamości i luterańskiego spojrzenia na wiarę chrześcijańską.

Wśród reformacyjnych wyznań znalazły się trzy wyznania starożytnego Kościoła. Najstarsze z nich głosi wiarę w Trójjedynego Boga – Ojca, Syna i Ducha Świętego – i powstało na soborach powszechnych w Nicei (325 r.) i Konstantynopolu (381 r.). Kolejne, oparte na wyznaniu wiary składanym przy Chrzcie w zborze rzymskim w II w., a pochodzące z IV w. to Apostolskie Wyznanie wiary. Trzecie obok wiary w Trójcę Świętą głosi wiarę w Jezusa Chrystusa jako prawdziwego Boga i prawdziwego człowieka, jak to czynił sobór w Chalcedonie (451 r.). Jest ono przypisywane ojcu Kościoła Atanazemu (ok. 295–373 r.), choć powstało między V a VII wiekiem najprawdopodobniej w Galii.

Najważniejsze z XVI-wiecznych wyznań wiary wittenberskiej Reformacji złożono na sejmie w Augsburgu 25 czerwca 1530 r. przed cesarzem Karolem V – Wyznanie augsburskie (Konfesja augsburska). W 21 artykułach objaśnia ono główne artykuły wiary ewangelickiej, zaś w kolejnych 7 broni reform usuwających nadużycia, jakie przeprowadzili ewangelicy. Odpowiedzią strony rzymskiej na to wyznanie była Konfutacja [Obalenie]. Autor Wyznania augsburskiego – Filip Melanchton – obszernie zbija jej zarzuty w opublikowanej w 1531 r. Obronie Wyznania augsburskiego, która także stała się księgą wyznaniową. Kolejnym wyznaniem wiary Reformacji są Artykuły szmalkaldzkie będące teologicznym testamentem Marcina Lutra przygotowanym na zlecenie elektora saskiego Jana Fryderyka jako odpowiedź na zaproszenie strony ewangelickiej na zapowiadany sobór w Mantui. W trzech częściach ujęto w nich, w czym istnieje zgoda ze stroną rzymską, w czym strona reformacyjna nie może ustąpić, a także co może być przedmiotem dyskusji. Zapowiedź soboru i chęć opierania się przez stronę ewangelicką przede wszystkim na Wyznaniu augsburskim spowodowały, że Melanchton musiał przygotować uzupełnienie do tego wyznania dotyczące nieporuszonej w nim kwestii papiestwa. Tak powstał w 1537 r. Traktat o władzy i prymacie papieża. Spod pióra M. Lutra wyszły jeszcze dwie księgi wyznaniowe, przygotowane jako narzędzia chrześcijańskiego nauczania – Mały katechizm i Duży katechizm. Objaśnia w nich podstawowe dla chrześcijanina kwestie: 10 przykazań, Apostolskie Wyznanie wiary, modlitwę Ojcze nasz, a także sakramenty: Chrzest i Wieczerzę Pańską oraz kwestię spowiedzi. Po śmierci M. Lutra dodatkowo doszło do sporów w łonie wittenberskiej Reformacji. Zażegnano je w tzw. Formule zgody z 1577 roku, która w 12 artykułach wyjaśnia kontrowersyjne kwestie w 2 częściach: krótszej Epitome i rozwiniętej Solida Declaratio.

Wszystkie te wyznania wspólnie tworzą tzw. Księgę zgody opublikowaną w 1580 r. Stanowi ona najszerszy wybór luterańskich ksiąg wyznaniowych. W pełni jest uznawana przez Kościół Ewangelicko-Augsburski w Polsce. Cześć Kościołów luterańskich na świecie nie wykorzystuje całej Księgi Zgody. Najpopularniejsze jej części to, obok starokościelnych wyznań wiary, Wyznanie augsburskie i Mały katechizm. Centralna treść luterańskich ksiąg wyznaniowych wyrażona jest w kolejnych reformacyjnych zasadach.

Solus Christus – jedyna droga poznania Boga i zbawienia człowieka

Zasada solus Christus – jedynie Chrystus – jest pierwszą i kluczową spośród zasad określających treść wiary chrześcijańskiej w jej luterańskim ujęciu. W niej oddane jest teologiczne odkrycie Marcina Lutra, że Bóg objawia się człowiekowi wyłącznie w Jezusie Chrystusie. To właśnie w Synu Bożym, wcielonym Bożym Słowie, spotykamy Boga, który daje się człowiekowi poznać, który jest dla niego łaskawy, kocha go i okazuje mu miłosierdzie w zbawczym dziele swojego Syna – Jezusa Chrystusa. Bóg niewidziany przez pryzmat osoby Jezusa Chrystusa jest Bogiem ukrytym, jest On w stanie okazać człowiekowi tylko swój sprawiedliwy gniew ze względu na jego grzeszność.

To dlatego Luter w jednej ze swoich wczesnych dysput napisał, że Boga może poznać i coś o Nim powiedzieć tylko ten, kto rozpozna Jego samoobjawienie w cierpieniu i krzyżu. Reformator odrzucił tym samym średniowieczną drogę poznania Boga, która próbowała dotrzeć do Boga, patrząc na stworzenie i za pomocą rozumu, który będzie na pewnym etapie poznania dodatkowo oświecony wiarą. Bóg sam daje się poznać jedynie w Jezusie Chrystusie i Jego krzyżu. Ich znaczenie człowiek jest w stanie pojąć tylko dzieki wierze.