Małopolska Wschodnia 1939 ebook

WSTĘP

Po kil­ku­dzie­się­ciu latach sys­te­ma­tycz­nych badań histo­rio­gra­fia kam­pa­nii pol­skiej 1939 r. udzie­liła już odpo­wie­dzi na więk­szość głów­nych pytań badaw­czych: stanu przy­go­to­wań wojen­nych Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej i jej prze­ciw­ni­ków, moż­li­wo­ści bojo­wych Woj­ska Pol­skiego, Wehr­machtu i Armii Czer­wo­nej oraz prze­biegu i skut­ków dzia­łań bojo­wych.

W okre­sie PRL histo­rycy pol­scy kon­cen­tro­wali swoje bada­nia na gene­zie, prze­biegu oraz skut­kach agre­sji Nie­miec na Rzecz­po­spo­litą, pomi­ja­jąc agre­sję Związku Radziec­kiego. Prze­łom poli­tyczny 1989 r. zniósł w Pol­sce ofi­cjalną wykład­nię poli­tyczną i meto­do­lo­gię badań histo­rycz­nych oraz umoż­li­wił histo­ry­kom peł­niej­szy dostęp do archi­wów pol­skich i zagra­nicz­nych. Uzy­ska­nie dostępu do nowych źró­deł z archi­wów rosyj­skich1 oraz pol­skich, a także znie­sie­nie utrud­nień poza­nau­ko­wych – cen­zury – znacz­nie posze­rzyły histo­ry­kom pol­skim moż­li­wo­ści badań prze­biegu kam­pa­nii 1939 r., w tym na Kre­sach Połu­dniowo-Wschod­nich Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej.

Ter­min kresy naj­czę­ściej jest syno­ni­mem wschod­nich obsza­rów Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej do wybu­chu II wojny świa­to­wej. Cza­sami, m.in. w publi­ka­cjach, wystę­pują rów­nież okre­śle­nia uzu­peł­nia­jące, wska­zu­jące na odmienne zna­cze­nie tego ter­minu: Kresy Połu­dniowo-Wschod­nie, Kresy Pół­nocno-Wschod­nie oraz, z tym, że jed­nak znacz­nie rza­dziej, Kresy Zachod­nie2. Zna­cze­nie tego okre­śle­nia zmie­niało się. Kresy Połu­dniowo-Wschod­nie naj­czę­ściej obej­mują trzy woje­wódz­twa w cało­ści: wołyń­skie, tar­no­pol­skie i sta­ni­sła­wow­skie oraz część lwow­skiego, poło­żoną na wschód od Sanu3.

Kresy można rów­nież ana­li­zo­wać jako pew­nego rodzaju pogra­ni­cze, zja­wi­sko dyna­miczne w sen­sie geo­gra­ficz­nym oraz socjo­et­no­lo­gicz­nym, zmienne kul­tu­rowo i etnicz­nie z powodu pro­cesu dyfu­zji kul­tu­ro­wej oraz cywi­li­za­cyj­nej. W kon­se­kwen­cji na Kre­sach wystę­pują dwu­ję­zycz­ność i dwukul­tu­rowość oraz kon­wer­gen­cja kul­tu­rowa4.

Mało­pol­ska to histo­ryczna dziel­nica Pol­ski; jej nazwa wywo­dzi się z języka łaciń­skiego i pocho­dzi od okre­śle­nia Polo­nia Minor – Pol­ska młod­sza, które powstało w XV w. dla odróż­nie­nia od Wiel­ko­pol­ski – Polo­nia Maior5. Sto­so­wane w publi­ka­cji okre­śle­nie Mało­pol­ska Wschod­nia obej­muje trzy połu­dniowo-wschod­nie woje­wódz­twa Pol­ski z lat 1921–1939: lwow­skie, tar­no­pol­skie i sta­ni­sła­wow­skie.

Dzia­ła­nia wojenne na obsza­rze Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej we wrze­śniu i w paź­dzier­niku 1939 r. były róż­nie okre­ślane w lite­ra­tu­rze przed­miotu: naj­wcze­śniej poja­wiło się okre­śle­nie kam­pa­nia wrze­śniowa, uży­wane przez pol­skich histo­ry­ków w kraju i na emi­gra­cji, a pod koniec lat sześć­dzie­sią­tych z ini­cja­tywy bada­czy z Woj­sko­wego Insty­tutu Histo­rycz­nego MON poja­wiła się nazwa wojna obronna 1939. W ostat­nich latach śro­do­wi­sko bada­czy tej pro­ble­ma­tyki wpro­wa­dziło do nauko­wego obiegu poję­cie kam­pa­nia pol­ska 1939 r.6, które naj­peł­niej i naj­traf­niej oddaje cha­rak­ter i czas trwa­nia dzia­łań wojen­nych na tery­to­rium RP, będą­cych pierw­szą kam­pa­nią II wojny świa­to­wej.

Histo­rio­gra­fię kam­pa­nii pol­skiej 1939 r. z okresu PRL, jak już wspo­mniano, cha­rak­te­ry­zują poważne man­ka­menty, czego przy­kła­dem jest obszerna praca pt. Pol­ski Czyn Zbrojny w II woj­nie świa­to­wej, t. I, Wojna obronna Pol­ski 1939, przy­go­to­wana przez pra­cow­ni­ków nauko­wych Woj­sko­wego Insty­tutu Histo­rycz­nego7. Jej atu­tem są obszerne ana­lizy dzia­łań pol­skich i nie­miec­kich, a także liczne, sta­ran­nie wyko­nane szkice i sche­maty orga­ni­za­cyjne, tabele oraz foto­gra­fie, nato­miast pod­sta­wową sła­bo­ścią jest cał­ko­wite pomi­nię­cie genezy, prze­biegu i skut­ków agre­sji Związku Radziec­kiego na Pol­skę. Było to cha­rak­te­ry­styczne dla publi­ka­cji histo­rycz­nych okresu PRL z uwagi na inge­ren­cje cen­zury oraz utrud­niony dostęp do źró­deł z archi­wów zagra­nicz­nych, w tym cał­ko­wity brak doku­men­tów akto­wych z archi­wów Związku Radziec­kiego. Waż­nym wyda­rze­niem tego okresu było wyda­nie pro­fe­sjo­nal­nie opra­co­wa­nego wyboru źró­deł, w któ­rym jed­nak rów­nież nie zamiesz­czono doku­men­tów doty­czą­cych agre­sji ZSRR na Rzecz­po­spo­litą Pol­ską8.

Mimo upływu wielu lat od pierw­szego wyda­nia tej publi­ka­cji na­dal przy­datna jest praca płk. dypl. Mariana Porwita, sta­no­wiąca bar­dzo kom­pe­tentną ana­lizę pol­skiej sztuki wojen­nej w kam­pa­nii pol­skiej 1939 r9.

Na­dal wysoko oce­niana jest też monu­men­talna, trzy­to­mowa praca Komi­sji Histo­rycz­nej Pol­skiego Sztabu Głów­nego w Lon­dy­nie Pol­skie Siły Zbrojne w dru­giej woj­nie świa­to­wej, któ­rej tom I nosi tytuł Kam­pa­nia wrze­śniowa 1939 i dzieli się na pięć czę­ści10. Nie­stety, nie uka­zała się pla­no­wana szó­sta część tej na­dal bar­dzo przy­dat­nej syn­tezy, obej­mu­jąca okres od 19 wrze­śnia do 6 paź­dzier­nika 1939 r.

Jako jeden z pierw­szych auto­rów kra­jo­wych bada­nia nad prze­bie­giem agre­sji ZSRR na Pol­skę i próbę ich opu­bli­ko­wa­nia pod­jął Leszek Moczul­ski, co spo­wo­do­wało ostre dzia­ła­nia ze strony cen­zury11. Okres po 1989 r. przy­niósł dal­sze naukowe publi­ka­cje. Na wymie­nie­nie wśród nich zasłu­guje zwłasz­cza obszerna syn­teza Tade­usza Jurgi pt. 1939. Obrona Pol­ski i Europy12, która jest nie­znacz­nie popra­wioną wer­sją wcze­śniej­szej Obrony Pol­ski 193913. Na uwagę czy­tel­ni­ków zasłu­guje też wie­lo­wąt­kowa mono­gra­fia autor­stwa Cze­sława Grze­laka i Hen­ryka Stań­czyka14, obej­mu­jąca agre­sję Nie­miec oraz Związku Radziec­kiego.

Opra­co­wano dzieje wszyst­kich związ­ków ope­ra­cyj­nych Woj­ska Pol­skiego – armii i samo­dziel­nych grup ope­ra­cyj­nych, uczest­ni­czą­cych w kam­pa­nii 1939 r., w tym rów­nież w Mało­pol­sce Wschod­niej. Bar­dziej zróż­ni­co­wany jest stan przy­go­to­wa­nia mono­gra­fii wrze­śnio­wych związ­ków tak­tycz­nych Woj­ska Pol­skiego – w ostat­nich latach można zauwa­żyć wyraź­nie więk­sze zain­te­re­so­wa­nie tymi bada­niami, obecne zaawan­so­wa­nie wynosi 100% w przy­padku bry­gad zmo­to­ry­zo­wa­nych, ok. 80% w wypadku bry­gad kawa­le­rii oraz ponad 20% w wypadku dywi­zji i bry­gad pie­choty. Zain­te­re­so­wa­niem histo­ry­ków cie­szą się dzieje bry­gad kawa­le­rii Woj­ska Pol­skiego, przy­go­to­wano mono­gra­fię 10. (zmo­to­ry­zo­wa­nej) Bry­gady Kawa­le­rii15 oraz mono­gra­fie Kre­so­wej Bry­gady Kawa­le­rii16 i Podol­skiej Bry­gady Kawa­le­rii17, które miały swoje poko­jowe gar­ni­zony w Mało­pol­sce Wschod­niej.

Wśród mono­gra­fii związ­ków tak­tycz­nych Woj­ska Pol­skiego brak jest peł­nego opra­co­wa­nia dzie­jów dywi­zji pie­choty, sta­cjo­nu­ją­cych w Mało­pol­sce Wschod­niej zgod­nie z poko­jową orga­ni­za­cją. W ostat­nim okre­sie wydano prace popu­la­ry­za­tor­skie o wszyst­kich czyn­nych dywi­zjach pie­choty Woj­ska Pol­skiego18. Na­dal bra­kuje mono­gra­fii bry­gad pie­choty Woj­ska Pol­skiego, uka­zała się jedy­nie nie­wielka praca pt. 3. Bry­gada Strzel­ców Gór­skich w kam­pa­nii wrze­śnio­wej 1939 roku19. Nie­ko­rzyst­nie pre­zen­tuje się stan badań dzie­jów okrę­gów kor­pu­sów Woj­ska Pol­skiego, ponie­waż powstały jedy­nie dwie mono­gra­fie: okręgu kor­pusu nr IV Łódź20 oraz nr VI Lwów21; nie opra­co­wano np. dzie­jów Okręgu Kor­pusu nr X Prze­myśl, który m.in. obej­mo­wał zachod­nie powiaty woje­wódz­twa lwow­skiego. Tę lukę w czę­ści wypeł­nia nowa mono­gra­fia autor­stwa Adama Ostanka22.

Do przy­go­to­wa­nia mono­gra­fii pt. Mało­pol­ska Wschod­nia 1939 wyko­rzy­stano mate­riały źró­dłowe z archi­wów pol­skich i zagra­nicz­nych, ówcze­sną prasę cen­tralną i regio­nalną, opu­bli­ko­wane źró­dła, rela­cje i wspo­mnie­nia oraz opra­co­wa­nia naukowe zwarte i arty­kuły. Źró­dła, nie­zbędne dla nauko­wej ana­lizy pod­ję­tego tematu, znaj­dują się w kilku pol­skich insty­tu­cjach: Archi­wum Akt Nowych, Cen­tral­nym Archi­wum Woj­sko­wym23, Archi­wum Wschod­nim24, a także Archi­wum Żydow­skiego Insty­tutu Histo­rycz­nego25.

Z pla­có­wek zagra­nicz­nych przy­datne źró­dła: doku­menty aktowe i rela­cje posiada Archi­wum Insty­tutu Pol­skiego im. gen. Sikor­skiego w Lon­dy­nie26, Rosyj­skie Pań­stwowe Archi­wum Woj­skowe (RGWA - Российский Государственный Bоенный Aрхив) w Moskwie oraz archiwa ukra­iń­skie. Doku­menty aktowe, doty­czące prze­biegu dzia­łań wojen­nych Armii Czer­wo­nej w Pol­sce w 1939 r. z zasobu RGWA w latach dzie­więć­dzie­sią­tych XX w. udo­stęp­niono pol­skiej Woj­skowej Komi­sji Archi­wal­nej, sko­pio­wano i włą­czono do zbio­rów Cen­tral­nego Archi­wum Woj­skowego jako kolek­cję Woj­skowej Komi­sji Archi­wal­nej, skła­da­jącą się z 88 zespo­łów27, wśród nich Sztabu 6. Armii Frontu Ukra­iń­skiego, dzia­ła­ją­cej na lwow­skim kie­runku ope­ra­cyj­nym28, oraz 12. Armii, nacie­ra­ją­cej na lewym skrzy­dle Frontu Ukra­iń­skiego.

Do uka­za­nia ostat­nich mie­sięcy poko­jo­wych dzie­jów trzech woje­wództw, two­rzą­cych Mało­pol­skę Wschod­nią, przy­datne były zasoby archi­wów ukra­iń­skich: Pań­stwo­wego Archi­wum Obwodu Tar­no­pol­skiego (Дepжaвний Apixiв Tepнoпiльcькoї Oблacтi – DATO), Pań­stwo­wego Archi­wum Obwodu Iwano-Fran­kiw­skiego (Державний Архів Івано-Франківскої Області – DAIFO), Cen­tral­nego Pań­stwo­wego Archi­wum Histo­rycz­nego Ukra­iny we Lwo­wie (Центральний Державний Історичний Архів України м. Львів – CDIAU) oraz Pań­stwo­wego Archi­wum Obwodu Lwow­skiego (Державний Архів Львівської Області – DALO).

Jak już wspo­mniano, w pro­ce­sie przy­go­to­wa­nia mono­gra­fii wyko­rzy­stano rów­nież źró­dła dru­ko­wane, opu­bli­ko­wane rela­cje i wspo­mnie­nia, prasę cen­tralną i regio­nalną oraz opra­co­wa­nia naukowe zwarte i arty­kuły.

Część doku­men­tów woj­sko­wych Armii Czer­wo­nej z zasobu RGWA opu­bli­ko­wano w for­mie zwar­tej29 oraz na łamach „Woj­sko­wego Prze­glądu Histo­rycz­nego”30. Uka­zały się rów­nież Doku­menty obrony Lwowa 1939 (200 mało zna­nych doku­men­tów)31, a także bar­dzo obszerna edy­cja źró­deł o obro­nie Lwowa w 1939 r., zawie­ra­jąca 580 doku­men­tów, naj­czę­ściej wcze­śniej nie­pu­bli­ko­wa­nych32.

Dużą rolę w bada­niach nad kam­pa­nią pol­ską 1939 r. w Mało­pol­sce Wschod­niej odgry­wają wspo­mnie­nia żoł­nie­rzy, w tym szefa Sztabu Głów­nego Woj­ska Pol­skiego gen. bryg. Wacława Sta­chie­wi­cza33 oraz m.in. dowódcy Frontu Połu­dnio­wego gen. broni Kazi­mie­rza Sosn­kow­skiego34 czy dowód­ców związ­ków tak­tycz­nych: gen. dyw. (w 1939 r. płk. dypl.) Sta­ni­sława Maczka35 i gen. bryg. (w 1939 r. płk. dypl.) Bro­ni­sława Pru­gara-Ketlinga36. Uka­zały się także war­to­ściowe edy­cje rela­cji i wspo­mnień37 naj­czę­ściej ofi­ce­rów, uczest­ni­ków kam­pa­nii 1939 r. w bada­nym regio­nie, część z nich opu­bli­ko­wał lon­dyń­ski „Prze­gląd Kawa­le­rii i Broni Pan­cer­nej”38 oraz wyda­wany w kraju „Woj­skowy Prze­gląd Histo­ryczny”39.

Po prze­ło­mie poli­tycz­nym 1989 r. histo­rycy pol­scy roz­po­częli inten­sywne bada­nia genezy, prze­biegu oraz skut­ków agre­sji ZSRR na Pol­skę, czemu, jak już wspo­mniano, sprzy­jały znie­sie­nie cen­zury wydaw­ni­czej oraz łatwiej­szy dostęp do źró­deł archi­wal­nych, w tym w insty­tu­cjach rosyj­skich oraz ukra­iń­skich i bia­ło­ru­skich. Dzia­ła­nia Armii Czer­wo­nej w Pol­sce w 1939 r. zostały naj­peł­niej prze­ana­li­zo­wane przez Cze­sława Grze­laka40. Omó­wiono je rów­nież w cen­nej pracy zbio­ro­wej pt. Pol­skie Siły Zbrojne w dru­giej woj­nie świa­to­wej41, a także w mono­gra­fiach autor­stwa: Ryszarda Szaw­łow­skiego42, Ryszarda Dalec­kiego43, Wła­dy­sława Ste­blika44, Kazi­mie­rza Pin­dla45 i Woj­cie­cha Wło­dar­kie­wi­cza46 oraz w publi­ka­cjach o przed­mo­ściu rumuń­skim47. Tema­tyka kam­pa­nii 1939 r. jest także obecna w pra­cach zbio­ro­wych, naj­czę­ściej będą­cych efek­tem prac kon­fe­ren­cji nauko­wych, orga­ni­zo­wa­nych przez różne ośrodki48.

Przy­datne infor­ma­cje – w for­mie wydzie­lo­nych roz­dzia­łów – zawie­rają rów­nież prace zbio­rowe: Dzia­ła­nia mili­tarne w Pol­sce połu­dniowo-wschod­niej49, Mię­dzy środ­kową Wisłą a Lwo­wem50, a także opra­co­wa­nia z zakresu geo­gra­fii i geo­gra­fii wojen­nej51 oraz mono­gra­fia o posta­wach miesz­kań­ców Pol­ski Połu­dniowo-Wschod­niej wobec pań­stwa pol­skiego w latach 1935–1939, w tym w okre­sie kampa-nii pol­skiej 1939 roku52.

War­tość publi­ka­cji zagra­nicz­nych bywa różna. Prace auto­rów z byłego ZSRR nie wnio­sły nowych tre­ści z powodu ich nie­obiek­tyw­no­ści i pro­pa­gan­do­wego cha­rak­teru53. Dla ana­lizy dzia­łań bojo­wych strony nie­miec­kiej przy­datne oka­zały się prace syn­te­tyczne54 i mono­gra­fie trzech dywi­zji Wehr­machtu55. Na rynku wydaw­ni­czym poja­wiły się rów­nież pierw­sze publi­ka­cje o pomi­ja­nym do nie­dawna udziale Sło­wa­cji w agre­sji na Pol­skę w 1939 roku56.

Niniej­sza mono­gra­fia ana­li­zuje dzia­ła­nia wojenne w Mało­pol­sce Wschod­niej we wrze­śniu 1939 r. Woj­ska Pol­skiego, Wehr­machtu i Armii Czer­wo­nej oraz w znacz­nie mniej­szym stop­niu armii Sło­wa­cji. Jej celem jest uka­za­nie pol­skich przy­go­to­wań obron­nych w Mało­pol­sce Wschod­niej oraz prze­biegu pro­wa­dzo­nych dzia­łań z podzia­łem na etapy aż do ich zakoń­cze­nia. W publi­ka­cji szcze­gó­łowo prze­ana­li­zo­wano pro­blemy wcze­śniej pomi­jane, zwłasz­cza zada­nie, przy­go­to­wa­nia wojenne i prze­bieg dzia­łań wojsk Frontu Ukra­iń­skiego Armii Czer­wo­nej. Mimo ogra­ni­czo­nej obję­to­ści publi­ka­cji dążono także do uka­za­nia całej zło­żo­no­ści poło­że­nia mili­tar­nego Lwowa oraz kon­cep­cji przed­mo­ścia rumuń­skiego i próby jej reali­za­cji we wrze­śniu 1939 r.

W ana­li­zach sytu­acji mili­tar­nej i poli­tycz­nej oraz prze­biegu dzia­łań wojen­nych w regio­nie wydzie­lono kil­ka­na­ście pro­ble­mów badaw­czych, które scha­rak­te­ry­zo­wano w odręb­nych roz­dzia­łach. Część pierw­sza mono­gra­fii obej­muje cztery roz­działy i ana­li­zuje poło­że­nie regionu w okre­sie pokoju od marca do końca sierp­nia 1939 r. W roz­dziale pierw­szym scha­rak­te­ry­zo­wano Mało­pol­skę Wschod­nią i jej rolę poli­tyczną i gospo­dar­czą, a w dru­gim jej zna­cze­nie dla obron­no­ści Rze­czy­po­spo­li­tej. Postawy miesz­kań­ców trzech woje­wództw Mało­pol­ski Wschod­niej: lwow­skiego, tar­no­pol­skiego i sta­ni­sła­wow­skiego, wobec wzro­stu zagro­że­nia wojen­nego uka­zano w roz­dziale trze­cim, a w kolej­nym przed­sta­wiono prze­bieg mobi­li­za­cji alar­mo­wej oraz powszech­nej w trzech bada­nych woje­wództwach Rze­czy­po­spo­li­tej.

Druga część mono­gra­fii uka­zuje naj­waż­niej­sze wyda­rze­nia mili­tarne kam­pa­nii pol­skiej 1939 r. w bada­nym regio­nie do 17 wrze­śnia 1939 roku. W roz­dziale pią­tym prze­ana­li­zo­wano prze­bieg pierw­szych dzie­się­ciu dni wojny w Mało­pol­sce Wschod­niej. Roz­dział szó­sty poświę­cony jest wzro­stowi zagro­że­nia Lwowa, przy­go­to­wa­niom obrony oraz dzia­ła­niom wojen­nym na jego przed­po­lach i pierw­szemu okre­sowi obrony mia­sta 12–16 wrze­śnia 1939 r. Trzy­dniowe walki 10. Bry­gady Kawa­le­rii (zmo­to­ry­zo­wa­nej) o Z boiska zostały przed­sta­wione w roz­dziale siód­mym. W kolej­nym roz­dziale (ósmym) omó­wiono genezę, prze­bieg i skutki bitwy pod Jawo­ro­wem, sto­czo­nej przez grupę Woj­ska Pol­skiego dowo­dzoną przez gen. broni Kazi­mie­rza Sosn­kow­skiego, prze­bi­ja­jącą się spod Prze­my­śla do Lwowa.

Część trze­cia mono­gra­fii przy­bliża wyda­rze­nia mili­tarne w Mało­pol­sce Wschod­niej od 17 wrze­śnia 1939 r. aż do roz­bi­cia, kapi­tu­la­cji lub ewa­ku­acji do państw neu­tral­nych zgru­po­wań Woj­ska Pol­skiego. Roz­dział dzie­wiąty przed­sta­wia drugi okres obrony Lwowa, a dzie­siąty kon­cep­cję i orga­ni­za­cję obrony na przed­mo­ściu rumuń­skim. Roz­dział jede­na­sty uka­zuje pol­skie oceny zagro­że­nia ze strony ZSRR, a dwu­na­sty decy­zje pol­skich naczel­nych władz pań­stwo­wych i woj­sko­wych w związku z agre­sją Związku Radziec­kiego na Rzecz­po­spo­litą. Kolejny roz­dział został poświę­cony ana­li­zie prze­biegu i skut­ków ewa­ku­acji pol­skich naczel­nych władz pań­stwo­wych i woj­sko­wych oraz Woj­ska Pol­skiego i uchodź­ców cywil­nych do Rumu­nii i na Węgry. Ostat­nie roz­działy przy­bliżają dzia­ła­nia 6. Armii Frontu Ukra­iń­skiego na lwow­skim kie­runku ope­ra­cyj­nym oraz 12. Armii na Pod­kar­pa­ciu.

Publi­ka­cja zawiera rów­nież zakoń­cze­nie, załącz­niki, w któ­rych opu­bli­ko­wano wybrane doku­menty pol­skie i ówcze­snych prze­ciw­ni­ków, wykazy skró­tów, map i foto­gra­fii, biblio­gra­fię oraz indeksy: oso­bowy i geo­gra­ficzny.

Do powsta­nia pre­zen­to­wa­nej Czy­tel­ni­kowi mono­gra­fii przy­czy­niło się wiele osób i insty­tu­cji. Autor ser­decz­nie dzię­kuje pra­cow­ni­kom wymie­nio­nych powy­żej archi­wów kra­jo­wych i zagra­nicz­nych oraz biblio­tek nauko­wych za życz­liwą pomoc w zgro­ma­dze­niu źró­deł i opra­co­wań nauko­wych, nie­zbęd­nych do jej napi­sa­nia.

CHA­RAK­TE­RY­STYKA MAŁO­POL­SKI WSCHOD­NIEJ

Po odzy­ska­niu przez Rzecz­po­spo­litą Pol­skę nie­pod­le­gło­ści Sejm Usta­wo­daw­czy zniósł ustawą gali­cyj­ski Sejm i Wydział Kra­jowy. Ustawa sej­mowa z 20 grud­nia 1920 r. podzie­liła obszar byłej Gali­cji na cztery woje­wódz­twa: kra­kow­skie, lwow­skie, sta­ni­sła­wow­skie i tar­no­pol­skie. Mało­pol­ska Wschod­nia obej­mo­wała trzy z nich: lwow­skie, tar­no­pol­skie i sta­ni­sła­wow­skie, powo­łane w 1921 r1.

Obszar połu­dniowo-wschod­niej Pol­ski zaj­mo­wał strefę gór, wyżyn, kotlin przed­gór­skich i roz­le­głych nizin. Strefę wyżyn, wzno­szącą się prze­waż­nie od 200 do 400 m n.p.m., two­rzyły: Wyżyna Mało­pol­ska, Lubel­ska i roz­le­gła Płyta Czar­no­mor­ska, która obej­mo­wała Wyżynę Wołyń­ską oraz Podole. Strefa nizin obej­mo­wała Nizinę Nad­dnie­przań­ską i Pole­sie, nato­miast na połu­dniu roz­cią­gało się pasmo pół­noc­nych Kar­pat. Kra­jo­braz Płyty Czar­no­mor­skiej two­rzą pła­skie garby, wyso­kie rów­niny oraz głę­boko wcięte doliny rzek – jary2. Wyżyna Wołyń­sko-Podol­ska sta­nowi płytę nachy­loną z pół­noc­nego zachodu na połu­dniowy wschód, pokrytą grubą war­stwą lessu, roz­ciętą doli­nami rzek (naj­głęb­szy jest jar Dnie­stru) oraz wąwo­zami na garby i grzędy. Na opi­sy­wa­nym obsza­rze domi­no­wała roślin­ność natu­ralna: lasy dębowe oraz stepy łącz­kowe i ostań­cowe, które zacho­wały się głów­nie na zbo­czach jarów. Obszar wyżynny był dogodny dla ruchów wojsk, w prze­ci­wień­stwie do licz­nych i stro­mych wąwo­zów o urwi­stych sto­kach3.

Mezo­re­giony, poło­żone we wschod­niej czę­ści Kotliny San­do­mier­skiej, prze­cho­dzą ku połu­dnio­wemu wscho­dowi w Pła­sko­wyż Sań­sko-Dnie­strzań­ski, poło­żony pomię­dzy Roz­to­czem a Beski­dem Wschod­nim. Na wyso­ko­ści działu wód Wisły i Dnie­stru leży Brama Prze­my­ska, zwę­ża­jąca się do 50 km sze­ro­ko­ści, od połu­dnia ogra­ni­czona Górami Sanocko-Tur­czań­skimi, zali­cza­nymi do Beskidu Wschod­niego. Roz­to­cze to pas wznie­sień łącz­nej dłu­go­ści bli­sko 300 km; wyso­kość bez­względna Roz­to­cza rosła w kie­runku połu­dniowo-wschod­nim, osią­ga­jąc w oko­li­cach Lwowa 400 metrów. Roz­to­cze było pocięte jarami i roz­pa­dli­nami, jego wyso­ko­ści względne zawie­rały się w gra­ni­cach od 100 do 150 metrów4.

Na połu­dniowy wschód od Lwowa leży Podole, poprze­ci­nane głę­bo­kimi jarami o stro­mych zbo­czach, które docho­dziły do Dnie­stru5. Ich dłu­gość wyno­siła do 170 km, sze­ro­kość dna do 300 m, a głę­bo­kość od 30 do 70 metrów. Opole, sta­no­wiące zachod­nią czę­ścią Podola, było pagór­ko­wate o wynio­sło­ściach względ­nych od 150 do 200 m, a jego rzeki pły­nęły sze­ro­kimi i pod­mo­kłymi doli­nami. Główną rzeką Podola był Dniestr, pły­nący licz­nymi zako­lami, o nie­rów­nym i zmien­nym dnie. Lasy Podola roz­rzu­cone były gru­pami, cią­gną­cymi się od 10 do 15 km i sze­ro­ko­ści od 3 do 4 kilo­me­trów. Drogi, bie­gnące połu­dni­kowo, nie miały dużych spad­ków, nato­miast bie­gnące rów­no­leż­ni­kowo były bar­dzo uciąż­liwe, ponie­waż prze­cho­dziły przez dzie­siątki jarów róż­nej wyso­ko­ści. Pod­czas roz­to­pów drogi nie­utwar­dzone nie nada­wały się do użytku6.

Woje­wódz­two lwow­skie zostało ukształ­to­wane wyżyn­nie, a jego prze­cięt­nie roz­wi­nięta sieć komu­ni­ka­cyjna i rol­ni­czy cha­rak­ter sprzy­jały pro­wa­dze­niu dzia­łań obron­nych, ist­nie­jąca zaś sieć dro­gowa, kole­jowa i łącz­no­ści uła­twiała prze­pro­wa­dze­nie mobi­li­za­cji per­so­nal­nej i mate­ria­ło­wej. Duże zna­cze­nie miały dwie magi­strale kole­jowo-dro­gowe: pod­kar­packa, łącząca Kra­ków przez Prze­myśl i Lwów z Tar­no­po­lem, oraz środ­kowo kar­packa, bie­gnąca z Cie­szyna przez Nowy Sącz, Sanok, Stryj i Koło­myję do Śnia­ty­nia. Poza szo­sami ruch był ogra­ni­czony w okre­sie desz­czów gli­nia­stymi gle­bami, a nad Sanem głę­bo­kimi pia­skami, prze­ty­ka­nymi tor­fo­wi­skami. Liczne rzeki i rzeczki, z któ­rych główne pro­wa­dziły pod róż­nym kątem do rów­no­leż­nika, wyzna­czały ewen­tu­alne linie obronne. Od zachodu prze­szko­dami tak­tycz­nymi były: Wisłok, San, Stryj i Were­szyca. Dniestr i jego pły­nące głę­bo­kimi jarami dopływy: Zbrucz, Seret, Strypa, Złota Lipa, Zgniła Lipa, Bystrzyca, Łom­nica i Stryj, rów­nież znacz­nie utrud­niały prze­mar­sze wojsk ze wschodu na zachód i odwrot­nie. Rzeki ucho­dzące do Dnie­pru i Bohu two­rzyły trudno dostępne jary, a na obsza­rach wybit­nie nizin­nych obszary zaba­gnione i zator­fione były bar­dzo trudne do wyko­rzy­sta­nia w celach mili­tar­nych. Walory obronne terenu, w tym wymie­nio­nych prze­szkód wod­nych, dodat­kowo w zna­czący spo­sób pod­nio­słoby wysa­dze­nie mostów. Z powodu suszy latem 1939 r. wszyst­kie rzeki miały znacz­nie niż­szy poziom wody i więk­szość z nich pojazdy mecha­niczne mogły prze­kra­czać bro­dami. Kar­paty, osła­nia­jące woje­wódz­two lwow­skie od połu­dnia, nie sta­no­wiły istot­nej prze­szkody dla dywi­zji gór­skich prze­ciw­nika, można było przez nie przejść kil­koma prze­łę­czami7.

Rzeka Were­szyca, osła­nia­jąca Lwów od zachodu, była bagni­sta, łączyła wiele jezior i sta­wów, dla­tego sta­no­wiła poważną prze­szkodę natu­ralną. Stru­mień Szkło, osła­nia­jący Jawo­rów od połu­dnia, prze­pły­wał w głę­bo­kim jarze o pra­wie pio­no­wych brze­gach, dla­tego prze­prawa moż­liwa była tylko przez mosty.

Powierzch­nia lasów w Mało­pol­sce Wschod­niej była zróż­ni­co­wana: w woje­wódz­twie lwow­skim w 1937 r. wyno­siła 661,6 tys. ha, co sta­no­wiło 23% jego powierzchni. Sytu­owało je to mini­mal­nie powy­żej śred­niej całej Rze­czy­po­spo­li­tej, wyno­szą­cej 22,2% zale­sie­nia. Inne woje­wódz­twa Mało­pol­ski Wschod­niej odbie­gały pod tym wzglę­dem od woje­wódz­twa lwow­skiego: w tar­no­pol­skim lasy sta­no­wiły jedy­nie 14,6%, nato­miast w sta­ni­sła­wow­skim aż 34% jego powierzchni8.

Jak już wspo­mniano, Mało­pol­skę Wschod­nią two­rzyły trzy woje­wódz­twa; powierzch­nia woje­wódz­twa lwow­skiego wyno­siła 28,4 tys. km2, sta­ni­sła­wow­skiego 16,9 tys. km2, a tar­no­pol­skiego 16,5 tys. km2. Naj­waż­niej­szym mia­stem w tej czę­ści Pol­ski był Lwów, liczący według spisu lud­no­ści z 1931 r. 312 000 miesz­kań­ców, a następ­nie Sta­ni­sła­wów z 60 000 miesz­kań­ców i Tar­no­pol z 33 900 miesz­kań­ców. Cechą wspólną tych woje­wództw m.in. była silna mniej­szość ukra­iń­ska: woje­wództwa lwow­skie i tar­no­pol­skie były duali­styczne naro­do­wo­ściowo: pol­sko-ukra­iń­skie, nato­miast w woje­wództwie sta­ni­sła­wow­skim zde­cy­do­wa­nie domi­no­wali Ukra­ińcy, sta­no­wiąc ok. 70% miesz­kań­ców9.

Woje­wódz­two lwow­skie obej­mo­wało: 27 powia­tów, w tym grodzki lwow­ski, 58 miast, z tego 5 wydzie­lo­nych, oraz 252 gminy wiej­skie i 2237 gro­mad10. Woje­wodą lwow­skim był dr Alfred Biłyk. Powierzch­nia sytu­owała woje­wódz­two lwow­skie na pią­tym miej­scu w Rze­czy­po­spo­li­tej; struk­tura jego podziału admi­ni­stra­cyj­nego ule­gła zmia­nom w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym. Lud­ność woje­wódz­twa lwow­skiego liczyła w 1931 r. 3 126,3 tys. miesz­kań­ców, z tego 775,5 tys. w mia­stach oraz 2 350,4 tys. na obsza­rach wiej­skich. Woje­wódz­two było zróż­ni­co­wane naro­do­wo­ściowo i wyzna­niowo, co wyni­kało z wie­lo­let­nich pro­ce­sów osad­ni­czych oraz z poło­że­nia na pol­sko-ukra­iń­skim pogra­ni­czu etnicz­nym. Spis powszechny z 9 grud­nia 1931 r. dostar­czył pre­cy­zyj­nych danych na temat zalud­nie­nia, nato­miast na­dal trud­ność spra­wia pre­cy­zyjne odtwo­rze­nie na pod­sta­wie dekla­ro­wa­nego przez oby­wa­teli języka ojczy­stego i wyzna­nia struk­tury naro­do­wo­ścio­wej woje­wódz­twa lwow­skiego11. 57,7% jego miesz­kań­ców zade­kla­ro­wało język pol­ski, 18,5% ukra­iń­ski, 15,6% ruski, a 7,%5 jidysz i hebraj­ski12. W woje­wódz­twie domi­no­wała lud­ność pol­ska wyzna­nia rzym­sko­ka­to­lic­kiego (46,3%), arcy­bi­sku­pem metro­po­litą lwow­skim był Bole­sław Twar­dow­ski13. Lud­ność ukra­iń­ska nale­żąca do Kościoła grec­ko­ka­to­lic­kiego sta­no­wiła 41,7%. Na czele Kościoła grec­ko­ka­to­lic­kiego stał metro­po­lita Andrzej Szep­tycki.

Sto­lica woje­wódz­twa – Lwów – w 1939 r. była naj­więk­szym mia­stem i zwar­tym sku­pi­skiem lud­no­ści pol­skiej w połu­dniowo-wschod­niej czę­ści Rze­czy­po­spo­li­tej. Mia­sto leżało na tere­nie pofał­do­wa­nym, w kotli­nie oto­czo­nej wzgó­rzami, do naj­waż­niej­szych nale­żało wzgó­rze 374 Kor­tu­mowa Góra i wzgó­rze 324 pod Z boiskami. Zna­cze­nie kom­pleksu wzgórz na zachód od Zbo­isk, z naj­wyż­szym wzgó­rzem 324, pole­gało na pano­wa­niu nad szosą do Żół­kwi i dużym obsza­rem od przed­mie­ścia Lwowa po Lasy Brzu­cho­wic­kie. Z racji zwar­tej zabu­dowy i poło­że­nia na wzgó­rzach mia­sto mogło odgry­wać rolę ośrodka obrony, jed­nak prze­wa­żały w nim budynki niskie, ponie­waż 53% domów sta­no­wiły obiekty jed­no­kon­dy­gna­cyjne, 19% dwu­kon­dy­gna­cyjne, 21% trzy­kon­dy­gna­cyjne, 6% czte­ro­kon­dy­gna­cyjne, a zale­d­wie 1% sta­no­wiły budynki mające wię­cej niż cztery kon­dy­gna­cje14.

W okre­sie ostat­nich pię­ciu lat przed wybu­chem wojny – od kwiet­nia 1934 r. do kwiet­nia 1939 r. – wydano 2566 pozwo­leń na budowę nowych budyn­ków, z tego 1280 par­te­ro­wych, 712 jed­no­pię­tro­wych, 263 dwu­pię­tro­wych, 294 trzy­pię­tro­wych lub wyż­szych, 4 kościo­łów oraz 8 szkół. Bli­sko 75% nowych budyn­ków wznie­siono w połu­dnio­wej czę­ści mia­sta, w tym pra­wie wszyst­kie cztero- i pię­cio­pię­trowe15. Lwów nie miał żad­nych nowo­cze­snych for­ty­fi­ka­cji, które mogłyby sta­no­wić pod­stawę do pro­wa­dze­nia dzia­łań obron­nych w samym mie­ście lub na jego przed­polu.

Lwów liczył w 1931 r. 312 tys. miesz­kań­ców, z tego 192 tys. (62%) lud­no­ści pol­skiej, 75,3 tys. (24,1%) żydow­skiej, 35,1 tys. (11,5%) ukra­iń­skiej oraz 2,5 tys. (0,8%) nie­miec­kiej16. Mia­sto sta­no­wiło główne cen­trum: poli­tyczne17, admi­ni­stra­cyjne, woj­skowe, gospo­dar­cze, kul­tu­ralne, komu­ni­ka­cyjne (dzie­więć linii kole­jo­wych i kilka szos) oraz han­dlowe połu­dniowo-wschod­niej Pol­ski. W latach trzy­dzie­stych Lwów dobrze się roz­wi­jał, wznie­siono wiele budyn­ków miesz­kal­nych i uży­tecz­no­ści publicz­nej, prze­bu­do­wano sys­tem komu­ni­ka­cyjny oraz uno­wo­cze­śniono jego infra­struk­turę18. Mia­sto sta­no­wiło także prężny ośro­dek naukowy19 i aka­de­micki z Uni­wer­sy­te­tem Jana Kazi­mie­rza, Poli­tech­niką Lwow­ską, Aka­de­mią Wete­ry­na­ryjną oraz Wyż­szą Szkołą Han­dlu Zagra­nicz­nego20.

Przy ulicy Bato­rego 15 stycz­nia 1930 r. uru­cho­miono nowo­cze­sną roz­gło­śnię Pol­skiego Radia21. Począt­kowo nada­wała ona pro­gram od godz. 17.45 do 22.00, miała moc 2 kW i pra­co­wała na fali dłu­go­ści 385,1 m. 10 lutego 1931 r. jej moc zwięk­szono do 16 kW, zaś 1 wrze­śnia 1936 r. do 50 kW. Stu­dia i biura roz­gło­śni mie­ściły się w gma­chu przy ulicy Bato­rego 6 w zaadap­to­wa­nych pomiesz­cze­niach po kawiarni, zaś sta­cja nadaw­cza na tere­nie Tar­gów Wschod­nich22. Przed wybu­chem wojny dłu­gość fali roz­gło­śni pol­skiego radia we Lwo­wie wyno­siła 377,4 m, a zasięg detek­tora 100 km, w 1938 r. nadała ona ogó­łem 5001 godzin audy­cji, z tego już 1493 godziny audy­cji włas-nych, a 3448 godzin pro­gra­mów z innych roz­gło­śni kra­jo­wych oraz 60 godzin z roz­gło­śni zagra­nicz­nych23.

W woje­wódz­twie lwow­skim w 1938 r. było zare­je­stro­wa­nych 87 000 radio­abo­nen­tów, co dawało 28 abo­nen­tów na 1000 miesz­kań­ców, przy śred­niej dla Pol­ski wyno­szą­cej 29 abo­nen­tów24. Lwów był też naj­le­piej zra­dio­fo­ni­zo­wa­nym mia­stem w Pol­sce z 45 tysią­cami abo­nen­tów25. Pol­skie Radio latem 1938 r. zaku­piło we Lwo­wie przy ulicy Moch­nac­kiego działkę o pow. 3000 m2 w celu wybu­do­wa­nia na niej nowej roz­gło­śni; pro­jekt prze­wi­dy­wał wznie­sie­nie budynku o kuba­tu­rze 9000 metrów3. Wio­sną następ­nego roku pla­no­wano roz­po­czę­cie inwe­sty­cji, która miała zostać zakoń­czona do końca 1939 r26.

Woje­wódz­two lwow­skie miało cha­rak­ter rol­ni­czy i odgry­wało dużą rolę w pro­duk­cji kraju27. Gospo­dar­cze zna­cze­nie woje­wódz­twa lwow­skiego w ostat­nich latach nie­pod­le­gło­ści poważ­nie wzro­sło z powodu znacz­nych inwe­sty­cji gospo­dar­czych, podej­mo­wa­nych głów­nie na obsza­rze Cen­tral­nego Okręgu Prze­my­sło­wego. Zgod­nie z kon­cep­cją z 1937 r. okręg został zlo­ka­li­zo­wany na obsza­rze 46 powia­tów z czte­rech woje­wództw: wschod­niej czę­ści woje­wódz­twa kie­lec­kiego, połu­dnio­wej lubel­skiego, wschod­niej kra­kow­skiego i zachod­niej woje­wódz­twa lwow­skiego. COP skła­dał się z trzech czę­ści: A – surow­co­wej (Kie­lec­czy­zna), B – rol­ni­czej (Lubelsz­czy­zna) oraz C – prze­my­słu prze­twór­czego (głów­nie San­do­miersz­czy­zna)28.

Naj­więk­szymi inwe­sty­cjami ener­ge­tycz­nymi na tere­nie COP były: elek­trow­nia wodna w Roż­no­wie, elek­trow­nia prze­my­słowa w Sta­lo­wej Woli oraz roz­bu­dowa elek­trowni Zakła­dów Azo­to­wych w Mości­cach, linii prze­sy­ło­wych wyso­kiego napię­cia (150 tys. V) i sieci okrę­go­wej (30 tys. V). Do sys­temu ener­ge­tycz­nego zali­czano rów­nież sieć gazo­cią­gów, łączącą naj­waż­niej­sze ośrodki okręgu. Ogó­łem pla­no­wano budowę 9 elek­trowni wod­nych: 4 na Dunajcu i 5 na Sanie, miały je uzu­peł­nić elek­trownie wodne w Porąbce na Sole, w Czorsz­ty­nie na Dunajcu oraz w Soli­nie, Łukawcu i Mycz­kow­cach na Sanie. Znaczne środki prze­zna­czono na budowę nowych dróg koło­wych i wod­nych, roz­bu­dowę sieci połą­czeń PKP oraz tele­fo­nicz­nych i tele­gra­ficz­nych. Część głów­nych dróg otrzy­mała ulep­szoną nawierzch­nię, a fabryki zostały połą­czone z sie­cią kole­jową bocz­ni­cami.

W pierw­szym eta­pie w COP roz­po­częto budowę wielu zakła­dów: fabryki sil­ni­ków lot­ni­czych Pań­stwo­wych Zakła­dów Lot­ni­czych, fabryki reflek­to­rów przeciwlot­ni­czych i obra­bia­rek w Rze­szo­wie, która miała też pro­du­ko­wać armaty prze­ciw­lot­ni­cze i prze­ciw­pan­cerne, fabryki kau­czuku syn­te­tycz­nego i opon w Dębicy, Wytwórni Pła­tow­ców Pań­stwo­wych Zakła­dów Lot­ni­czych PZL nr 2 w Mielcu oraz fabryki broni w Sanoku29.

W lutym 1937 r. Mini­ster­stwo Spraw Woj­sko­wych wydało zezwo­le­nie na budowę zakładu spółce pod nazwą Zakłady Połu­dniowe sp. z o.o. Tempo wzno­sze­nia nowych obiek­tów było bar­dzo wyso­kie, godne podziwu także i teraz. W marcu 1937 r. na tere­nie budowy ścięto pierw­sze drzewo, a do końca tego roku wznie­siono już 18 hal pro­duk­cyj­nych. W stycz­niu 1938 r. uru­cho­miono w nich pierw­sze maszyny oraz maga­zyny mate­ria­łów, 15 lutego roz­po­częła pracę narzę­dziow­nia, a w sierp­niu sta­low­nia. W trzy­na­stym mie­siącu reali­za­cji inwe­sty­cji 7 kwiet­nia 1938 r. wyko­nano pierw­sze strze­la­nie z wypro­du­ko­wa­nej w Sta­lo­wej Woli hau­bicy polo­wej kali­bru 100 mm. Przed 1 wrze­śnia 1939 r. Zakłady Połu­dniowe zatrud­niały już ponad 3600 pra­cow­ni­ków: 1500 w Zakła­dzie Hut­ni­czym i 950 w Zakła­dzie Mecha­nicz­nym, a pozo­sta­łych w admi­ni­stra­cji oraz w służ­bach pomoc­ni­czych. W Zakła­dach Mecha­nicz­nych w pierw­szym kwar­tale 1939 r. uru­cho­miono pro­duk­cję seryjną hau­bic 100 mm w licz­bie 16 mie­sięcz­nie oraz mon­taż armat polo­wych 75 mm i armat cięż­kich kali­bru 105 mm. W ramach koope­ra­cji na nie­wielką skalę wytwa­rzano rów­nież lufy i zamki do 40 mm armat prze­ciw­lot­ni­czych i 37 mm armat prze­ciw­pan­cer­nych. Plany prze­wi­dy­wały roz­po­czę­cie pro­duk­cji cięż­kich hau­bic oraz moź­dzie­rzy30.

Kolejne woje­wódz­two Mało­pol­ski Wschod­niej – tar­no­pol­skie – two­rzyło 17 powia­tów: Borsz­czów, Brody, Brze­żany, Buczacz, Czort­ków, Husia­tyn, Kamionka, Pod­hajce, Prze­my­ślany, Radzie­chów, Ska­łat, Tar­no­pol, Trem­bowla, Zalesz­czyki, Zba­raż, Zbo­rów oraz Zło­czów31. Od 1 wrze­śnia 1921 r. admi­ni­stra­cją woje­wódz­twa tar­no­pol­skiego kie­ro­wali kolejni woje­wo­do­wie za pośred­nic­twem Urzędu Woje­wódz­kiego32. Ostat­nim z nich był mgr Tomasz Malicki, woje­woda od 16 kwiet­nia 1937 r. do 17 wrze­śnia 1939 r.33.

Od pół­nocy woje­wódz­two tar­no­pol­skie sąsia­do­wało z woje­wódz­twem wołyń­skim, od zachodu ze lwow­skim, od połu­dnia wzdłuż Dnie­stru z Rumu­nią oraz z woje­wódz­twem sta­ni­sła­wow­skim, a od wschodu wzdłuż Zbru­cza ze Związ­kiem Radziec­kim. Powierzch­nia woje­wódz­twa tar­no­pol­skiego 1 kwiet­nia 1939 r. wyno­siła 16,5 tys. km2. Skła­dało się ono z: 17 powia­tów, 36 miast, 169 gmin wiej­skich i 1215 gro­mad34.

Sto­lica woje­wódz­twa – Tar­no­pol – w 1931 r. miała 33,9 tys. miesz­kań­ców35. W okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym mia­sto dobrze się roz­wi­jało, czemu sprzy­jał sta­tus sto­licy woje­wódz­twa. Do 1928 r. odbu­do­wano domy znisz­czone w okre­sie I wojny świa­to­wej i wybu­do­wano wiele nowych, część ulic wybru­ko­wano, inne wyrów­nano, popra­wiono też stan sani­tarny i czy­stość mia­sta oraz roz­bu­do­wano formy pomocy spo­łecz­nej. O roz­woju mia­sta świad­czy rów­nież wzrost pro­duk­cji ener­gii elek­trycz­nej z 600 kWh do 1200 kWh w elek­trowni miej­skiej36.

Lud­ność woje­wódz­twa wyno­siła 1 600,4 tys., z tego 268,5 tys. miesz­kało w mia­stach, a 1 331,9 tys. na obsza­rach wiej­skich37. Woje­wódz­two tar­no­pol­skie zamiesz­ki­wało wię­cej lud­no­ści pol­skiej niż lwow­skie, było ono jed­nak, podob­nie jak lwow­skie, duali­styczne pod wzglę­dem naro­do­wym, w poło­wie pol­skie, a w poło­wie ukra­iń­skie38. W dwóch powia­tach – Tar­no­pol i Ska­łat – zde­cy­do­wa­nie prze­wa­żali Polacy, w kolej­nych czte­rech lud­no­ści pol­skiej było nie­znacz­nie wię­cej niż ukra­iń­skiej: Zba­raż, Pod­hajce, Zbo­rów, Zło­czów, a w ośmiu pozo­sta­łych, zwłasz­cza w powia­tach: Radzie­chów, Zalesz­czyki i Brody, domi­no­wali Ukra­ińcy39.

Ana­li­zu­jąc struk­turę zawo­dową lud­no­ści woje­wódz­twa, zauwa­żamy, że więk­szość jej utrzy­my­wała się z rol­nic­twa, według danych z 1931 r. w woje­wódz­twie było 293 584 gospo­dar­stwa o łącz­nej powierzchni 886 498 hek­ta­rów, prze­wa­żały gospo­dar­stwa małe do 1 ha – 63 534 oraz od 1 do 2 ha – 69 604 gospo­dar­stwa40. Woje­wódz­two nie dys­po­no­wało surow­cami mine­ral­nymi i więk­szymi zakła­dami prze­my­sło­wymi, poza fabry­kami tyto­nio­wymi w Mona­ste­rzy­skach i Jagiel­nicy oraz kamie­nio­ło­mami pod Trem­bowlą41.

Powierzch­nia woje­wódz­twa sta­ni­sła­wow­skiego wyno­siła 16,9 tys. km2, obej­mo­wało ono 12 powia­tów, 28 miast, 119 gmin wiej­skich oraz 911 gro­mad. Lud­ność woje­wódz­twa według spisu z 1931 r. liczyła 1 480,3 tys. miesz­kań­ców, z tego 295,2 tys. w mia­stach oraz 1185,1 tys. na obsza­rach wiej­skich. Woje­wódz­two sta­ni­sła­wow­skie gra­ni­czyło z Rumu­nią oraz Cze­cho­sło­wa­cją, a następ­nie, po utra­cie nie­pod­le­gło­ści przez ten kraj w poło­wie marca 1939 r., z Węgrami, nato­miast od pół­nocy i wschodu z woje­wódz­twami lwow­skim i tar­no­pol­skim42. Woje­wodą sta­ni­sła­wow­skim był Sta­ni­sław Jarecki.

Woje­wódz­two było zróż­ni­co­wane naro­do­wo­ściowo i wyzna­niowo, spis powszechny z 9 grud­nia 1931 r. dostar­czył pre­cy­zyj­nych danych na temat jego zalud­nie­nia, nato­miast trud­ność spra­wia pre­cy­zyjne odtwo­rze­nie struk­tury naro­do­wo­ścio­wej woje­wódz­twa jedy­nie na pod­sta­wie dekla­ro­wa­nego przez jego miesz­kań­ców języka ojczy­stego oraz wyzna­nia43. Należy jed­nak pod­kre­ślić, że miało ono zde­cy­do­wa­nie ukra­iń­ski cha­rak­ter44, ponie­waż Ukra­ińcy prze­wa­żali we wszyst­kich jego powia­tach45. Naj­więk­szymi mia­stami według danych spisu z 1931 r. były: Sta­ni­sła­wów 60 tys., Koło­myja 33,8 tys. oraz Stryj 30,5 tys. miesz­kań­ców46. Więk­szość miesz­kań­ców utrzy­my­wała się z pracy w rol­nic­twie, ale w woje­wódz­twie dzia­łały też zakłady prze­my­słowe, w tym wydo­by­cia i prze­twór­stwa ropy naf­to­wej czy prze­my­słu drzew­nego (tar­taki), korzy­sta­jące z boga­tych zaso­bów kar­pac­kich lasów47.

Pol­skie par­tie poli­tyczne nie miały więk­szych wpły­wów w woje­wódz­twie sta­ni­sła­wow­skim, jedy­nie rzą­dowy Obóz Zjed­no­cze­nia Naro­do­wego stwo­rzył struk­tury orga­ni­za­cyjne we wszyst­kich powia­tach. Lud­ność wiej­ska kilku powia­tów znaj­do­wała pod wpły­wem Stron­nic­twa Ludo­wego48. Życie poli­tyczne miesz­kań­ców woje­wódz­twa było zwią­zane z kil­koma par­tiami poli­tycz­nymi, nato­miast naj­więk­sze wpływy wśród dzia­ła­ją­cych legal­nie miało Ukra­iń­skie Zjed­no­cze­nie Naro­dowo-Demo­kra­tyczne (UNDO)49.

Istotny wpływ na woje­wódz­two sta­ni­sła­wow­skie w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym odgry­wało sąsiedz­two Cze­cho­sło­wa­cji, która wspie­rała dąże­nia nie­pod­le­gło­ściowe oby­wa­teli pol­skich naro­do­wo­ści ukra­iń­skiej. Okres od wrze­śnia 1938 r. do marca następ­nego roku cha­rak­te­ry­zo­wał się dużym wpły­wem na mniej­szość ukra­iń­ską w woje­wódz­twie sta­ni­sła­wow­skim wyda­rzeń na Ukra­inie Zakar­pac­kiej, która uzy­skała auto­no­mię w ramach Cze­cho-Sło­wa­cji. Jed­nakże: „Po zli­kwi­do­wa­niu auto­no­micz­nej Rusi [Ukra­iny] Pod­kar­pac­kiej ukra­iń­scy nacjo­na­li­ści spod znaku OUN, choć mocno zasko­czeni i przy­gnę­bieni tym wyda­rze­niem, sta­rali się wszel­kimi moż­li­wymi spo­so­bami pod­trzy­mać na duchu spo­łe­czeń­stwo ukra­iń­skie, wysu­wa­jąc m.in. twier­dze­nie, że zgoda na zaję­cie Rusi Pod­kar­pac­kiej przez Węgry była tak­tycz­nym posu­nię­ciem Hitlera, który nie zre­zy­gno­wał w dal­szym ciągu z udzie­la­nia Ukra­iń­com pomocy w kie­runku two­rze­nia nie­pod­le­głej Ukra­iny”50.

***

Trzy połu­dniowo-wschod­nie woje­wódz­twa Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej: lwow­skie, sta­ni­sła­wow­skie i tar­no­pol­skie, two­rzące Mało­pol­skę Wschod­nią, cha­rak­te­ry­zo­wała uroz­ma­icona rzeźba terenu. Woje­wódz­twa te miały skom­pli­ko­waną struk­turę naro­do­wo­ściową i wyzna­niową i cecho­wały się zróż­ni­co­wa­nym życiem kul­tu­ral­nym. Naj­więk­szym i naj­waż­niej­szym ośrod­kiem poli­tycz­nym, admi­ni­stra­cyj­nym, woj­sko­wym i gospo­dar­czym Mało­pol­ski Wschod­niej był Lwów.

Woje­wódz­twa Wschod­niej Mało­pol­ski miały rol­ni­czy cha­rak­ter, ale w zachod­nich powia­tach woje­wódz­twa lwow­skiego w ostat­nich latach przed wybu­chem wojny spraw­nie wzno­szono nowo­cze­sne zakłady prze­my­słowe Cen­tral­nego Okręgu Prze­my­sło­wego.

MAŁO­POL­SKA WSCHOD­NIA A OBRON­NOŚĆ RZE­CZY­PO­SPO­LI­TEJ POL­SKIEJ

W okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym w woj­sko­wym podziale admi­ni­stra­cyj­nym Rze­czy­po­spo­li­tej Pol­skiej więk­szość Mało­pol­ski Wschod­niej – sześć powia­tów woje­wódz­twa lwow­skiego: Lwów, Lwów – mia­sto, Gró­dek Jagiel­loń­ski, Żół­kiew, Sokal i Rawa Ruska oraz w cało­ści woje­wódz­twa tar­no­pol­skie i sta­ni­sła­wow­skie wcho­dziły w skład Okręgu Kor­pusu nr VI Lwów, nato­miast pozo­stałe powiaty (21) woje­wódz­twa lwow­skiego nale­żały do Okręgu Kor­pusu nr X Prze­myśl. W przeded­niu wybu­chu wojny w regio­nie sta­cjo­no­wały znaczne siły Woj­ska Pol­skiego. Naj­więk­szym gar­ni­zo­nem połu­dniowo-wschod­niej Pol­ski był Lwów, miał w nim sie­dzibę Inspek­to­rat Armii z gen. dyw. Kazi­mie­rzem Fabry­cym na czele i Dowódz­two Okręgu Kor­pusu nr VI z gen. bryg. Wła­dy­sła­wem Lan­gne­rem1. We Lwo­wie sta­cjo­no­wały sztaby: 5. Dywi­zji Pie­choty (DP) i Lwow­skiej Bry­gady Obrony Naro­do­wej (ON) z dwoma bata­lio­nami Lwów I, Lwów II, Dowódz­two Grupy Arty­le­rii nr 6, okrę­gowe organy służb oraz dwa pułki pie­choty: 19. i 40., III bata­lion 26. pułku pie­choty (pp), 14. pułk uła­nów (puł) Podol­skiej Bry­gady Kawa­le­rii (BK), dwa pułki arty­le­rii: 5. pułk arty­le­rii lek­kiej (pal) i 6. pułk arty­le­rii cięż­kiej (pac), 6. pułk lot­ni­czy na lot­ni­sku w Skni­ło­wie, 6. bata­lion pan­cerny, 6. dywi­zjon arty­le­rii prze­ciw­lot­ni­czej oraz 6. dywi­zjon tabo­rów. We Lwo­wie był także Kor­pus Kade­tów nr 1 marsz. Józefa Pił­sud­skiego.

Waż­nymi gar­ni­zo­nami w woje­wódz­twie lwow­skim były rów­nież: Prze­myśl z Dowódz­twem Okręgu Kor­pusu nr X, okrę­go­wymi orga­nami służb, szta­bem 22. DP, 38. pp, 5. puł­kiem strzel­ców pod­ha­lań­skich, Dowódz­twem Grupy Arty­le­rii nr 10, 22. pal, 10. pac (w Piku­li­cach), 4. puł­kiem sape­rów, 2. bata­lio­nem pan­cer­nym (w Żura­wicy), a także Rze­szów, będący m.in. gar­ni­zo­nem sztabu 10. Bry­gady Kawa­le­rii (zmo­to­ry­zo­wa­nej) – naj­no­wo­cze­śniej­szego związku tak­tycz­nego Woj­ska Pol­skiego w 1939 r.2 i Jaro­sław, m.in. ze szta­bem 24. Dywi­zji Pie­choty3.

Znaczne siły Woj­ska Pol­skiego sta­cjo­no­wały także w woje­wódz­twie sta­ni­sła­wow­skim, a naj­więk­szym gar­ni­zo­nem była jego sto­lica. 11. Kar­packa Dywi­zja Pie­choty zaj­mo­wała trzy gar­ni­zony: jej sztab, 48. pułk strzel­ców i 11. pułk arty­le­rii lek­kiej Sta­ni­sła­wów, 49. hucul­ski pułk strzel­ców Koło­myję, a 53. pułk strzel­ców Stryj. Dowódcą 11. KDP był płk dypl. Bro­ni­sław Pru­gar-Ketling, wyzna­czony na to sta­no­wi­sko dekre­tem pre­zy­denta RP prof. Igna­cego Mościc­kiego z 5 sierp­nia oraz zarzą­dze­niem Biura Per­so­nal­nego Mini­ster­stwa Spraw Woj­sko­wych z 9 sierp­nia 1939 r. Płk Pru­gar-Ketling był dosko­nale przy­go­to­wa­nym, doświad­czo­nym i odpor­nym na stres na polu walki ofi­ce­rem4, za zasługi bojowe był wie­lo­krot­nie wyróż­niany, m.in. Orde­rem Vir­tuti Mili­tari5. Rów­nież w okre­sie poko­jo­wej służby w Woj­sku Pol­skim płk Pru­gar-Ketling uzy­ski­wał bar­dzo wyso­kie oceny prze­ło­żo­nych, m.in. w opi­nii za 1936 r. zastępca I wice­mi­ni­stra spraw woj­sko­wych gen. bryg. Bro­ni­sław Regul­ski pod­kre­ślił: „Zna­łem i opi­nio­wa­łem płk. Pru­gara jako wybit­nego dowódcę pułku, z przy­jem­no­ścią stwier­dzam, że jako szef Depar­ta­mentu Pie­choty [MSWojsk.] nie zawiódł pokła­da­nych nadziei i wyka­zał się peł­nią war­to­ścio­wych cech na tym sta­no­wi­sku. Posia­da­jąc dosko­nałe przy­go­to­wa­nie w pracy szta­bo­wej, dużą prak­tykę bojową, wybitne zdol­no­ści orga­ni­za­cyjne, umiał posta­wić wydaj­ność Depar­ta­mentu Pie­choty na bar­dzo wyso­kim pozio­mie […]”6.

W gar­ni­zo­nie Sta­ni­sła­wów sta­cjo­no­wał rów­nież sztab Podol­skiej Bry­gady Kawa­le­rii i jej 6. pułk uła­nów, a w Stryju 1. pułk arty­le­rii moto­ro­wej oraz sztab 1. pułku Kor­pusu Ochrony Pogra­ni­cza. Jego orga­ni­za­cję roz­po­częto w grud­niu 1938 r. na pogra­ni­czu z auto­no­miczną w ramach Cze­cho-Sło­wa­cji Ukra­iną Zakar­packą7; po reor­ga­ni­za­cji 1. pułk KOP skła­dał się z dwóch bata­lio­nów: „Skole” oraz „Dela­tyn”.

W woje­wódz­twie tar­no­pol­skim, zgod­nie z orga­ni­za­cją poko­jową, rów­nież sta­cjo­no­wały znaczne siły Woj­ska Pol­skiego: 12. Dywi­zja Pie­choty (51., 52., 54. pp i 12. pal), Kre­sowa Bry­gada Kawa­le­rii i jej dwa pułki uła­nów (9. i 22.) oraz Bry­gada KOP „Podole” (trzy bata­liony gra­niczne: „Ska­łat”, „Kopy­czyńce” i „Borsz­czów”, bata­lion odwo­dowy i dywi­zjon arty­le­rii lek­kiej)8. Dużymi gar­ni­zo­nami w woje­wódz­twie były: Tar­no­pol, w któ­rym sta­cjo­no­wało dowódz­two 12. DP i 54. pp, Zło­czów – 52. pp i 12. pal 12. DP, Brody – dowódz­two Kre­so­wej BK i 22 puł. oraz Czort­ków – dowódz­two Bry­gady KOP „Podole”, mniej­szymi zaś Brze­żany – gar­ni­zon 51. pp oraz Trem­bowla – 9. pułku uła­nów.

Jak już wspo­mniano, w Mało­pol­sce Wschod­niej sta­cjo­no­wało kilka for­ma­cji Kor­pusu Ochrony Pogra­ni­cza i Straży Gra­nicz­nej. Bry­gada KOP „Podole” ochra­niała 251,6 km gra­nicy ze Związ­kiem Radziec­kim wzdłuż Zbru­cza i 64,9 km gra­nicy z Rumu­nią nad Dnie­strem. Obszar jej dzia­ła­nia sta­no­wiło pięć powia­tów woje­wódz­twa tar­no­pol­skiego: Zalesz­czyki, Borsz­czów, Kopy­czyńce, Ska­łat oraz Zba­raż. W Czort­ko­wie sta­cjo­no­wały: dowódz­two bry­gady, bata­lion odwo­dowy, dywi­zjon arty­le­rii lek­kiej, kom­pa­nia sape­rów i inne pod­od­działy. Sztab bata­lionu „Ska­łat”, kom­pa­nie odwo­dowa i cięż­kich kara­bi­nów maszy­no­wych oraz plu­ton łącz­no­ści sta­cjo­no­wały w Ska­ła­cie, a kom­pa­nie gra­niczne w Pod­wo­ło­czy­skach, Oso­wiku i Tokach. Bata­lion „Kopy­czyńce” ochra­niał gra­nicę trzema kom­pa­niami: „Kociu­biń­czyki”, „Husia­tyn” i „Posto­łówka”. Jego sztab, kom­pa­nie odwo­dowa i cięż­kich kara­bi­nów maszy­no­wych oraz plu­ton łącz­no­ści kwa­te­ro­wały w Kopy­czyń­cach. Naj­dłuż­szy odci­nek gra­nicy pań­stwo­wej, liczący 166,4 km ochra­niał pra­wo­skrzy­dłowy bata­lion „Borsz­czów”, dys­po­nu­jący czte­rema kom­pa­niami gra­nicz­nymi: „Miel­nica Podol­ska”, „Turyl­cze”, „Kudryńce” i „Skała Podol­ska” W Borsz­czo­wie kwa­te­ro­wały: sztab bata­lionu, kom­pa­nie odwo­dowa i ckm oraz plu­ton łącz­no­ści. W skład bry­gady wcho­dziły też trzy szwa­drony kawa­le­rii KOP: „Hni­lice Wiel­kie”, „Czort­ków” oraz „Zalesz­czyki”. Do ich zadań nale­żało utrzy­ma­nie łącz­no­ści, pro­wa­dze­nie akcji pości­go­wych, patro­lo­wa­nie pogra­ni­cza oraz wyma­ga­jące szyb­kiego prze­miesz­cza­nia akcje spe­cjalne9.

Wzrost zagro­że­nia połu­dnio­wej gra­nicy spo­wo­do­wał, że w grud­niu 1938 r. na pogra­ni­czu z nale­żącą do Cze­cho-Sło­wa­cji Ukra­iną Zakar­packą10 roz­po­częto orga­ni­zo­wa­nie 1. pułku KOP „Kar­paty”, który roz­po­czął przej­mo­wa­nie ochrony gra­nicy pol­sko-cze­cho­sło­wac­kiej od Straży Gra­nicz­nej. Dowódcą pułku został ppłk Wła­dy­sław Zięt­kie­wicz, wcze­śniej dowódca 49. pułku pie­choty 11. Kar­pac­kiej Dywi­zji Pie­choty. Począt­kowo w skła­dzie pułku funk­cjo­no­wały trzy bata­liony: „Skole”, „Dolina” oraz „Worochta”11. W lipcu 1939 r. zmie­niono jego orga­ni­za­cję: bata­lion „Worochta” zli­kwi­do­wano, a jego stan oso­bowy prze­ka­zano orga­ni­zo­wa­nemu od pod­staw 2. puł­kowi KOP „Kar­paty”, a bata­lion „Dolina” dys­lo­ko­wano do Dela­tyna i zmie­niono jego nazwę na „Dela­tyn”12. Osta­tecz­nie pułk skła­dał się z dwóch bata­lio­nów: „Skole” oraz „Dela­tyn”. Ofi­ce­rów i pod­ofi­ce­rów do nowego oddziału skie­ro­wano z wojsk ope­ra­cyj­nych, nato­miast sze­re­go­wych z innych jed­no­stek KOP. Do wybu­chu wojny pułk znaj­do­wał się w trak­cie orga­ni­za­cji, nie posia­dał arty­le­rii pie­choty, dział prze­ciw­pan­cer­nych i kuchni polo­wych. W ramach przy­go­to­wań wojen­nych opra­co­wano plan jego kon­cen­tra­cji na pośred­nich punk­tach zbor­nych i zała­do­wa­nia do trans­portu kole­jo­wego. Dowódz­two pułku, plu­tony łącz­no­ści i żan­dar­me­rii sta­cjo­no­wały w Stryju. W miej­sco­wo­ści Skole znaj­do­wał się sztab bata­lionu „Skole”, kom­pa­nia ckm oraz plu­tony: łącz­no­ści, admi­ni­stra­cyjny, dowo­dze­nia, sape­rów (10 patroli 1 + 6) i izba cho­rych, a trzy kom­pa­nie: „Sianki”, „Sław­sko” i „Ludwi­kówka” peł­niły służbę gra­niczną. Bata­lion liczył 15 ofi­ce­rów i 1047 pod­ofi­ce­rów i sze­re­gow­ców. Dowódz­two bata­lionu „Dela­tyn” wraz z kom­pa­nią ckm i plu­to­nami spe­cjal­nymi kwa­te­ro­wało w Dela­tynie i dys­po­no­wało czte­rema kom­pa­niami gra­nicz­nymi: „Osmo­łoda”, „Rafaj­łowa”, „Worochta” i „Żabie”. Służbę peł­niło w nim 15 ofi­ce­rów oraz 1204 pod­ofi­ce­rów i sze­re­gow­ców.

Wobec dal­szego wzro­stu zagro­że­nia Rze­czy­po­spo­li­tej z połu­dnia ze strony for­mal­nie nie­pod­le­głej Sło­wa­cji, ale sil­nie kon­tro­lo­wa­nej przez III Rze­szą, w lipcu 1939 r. roz­ka­zem mini­stra spraw woj­sko­wych sfor­mo­wano 2. pułk KOP „Kar­paty” w skła­dzie: dowódz­two, plu­ton zwia­dow­ców, plu­ton sape­rów (sta­cjo­no­wały w Dukli) oraz dwa bata­liony gra­niczne: „Komań­cza” i „Dukla”. Dowódcą pułku mia­no­wano ppłk. Jana Zachod­nego13. Oddziały KOP skła­dały się ze sta­ran­nie dobra­nych i z dobrze wyszko­lo­nych żoł­nie­rzy.

W sumie w trzech połu­dniowo-wschod­nich woje­wódz­twach sta­cjo­no­wały znaczne siły Woj­ska Pol­skiego: pięć dywi­zji pie­choty, dwie bry­gady kawa­le­rii, dwa pułki arty­le­rii cięż­kiej, 1. pułk arty­le­rii moto­ro­wej, 10. Bry­gada Kawa­le­rii i dwa bata­liony pan­cerne, 6. pułk lot­ni­czy oraz wiele innych jed­no­stek i służb, sta­no­wią­cych bli­sko 20% poten­cjału Woj­ska Pol­skiego.

W okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym w struk­tu­rze Woj­ska Pol­skiego domi­no­wała pie­chota, która obok arty­le­rii i kawa­le­rii była zasad­ni­czym i naj­licz­niej­szym rodza­jem broni, zdol­nym do reali­za­cji wszel­kich zadań bojo­wych. Sze­ścio­letni plan moder­ni­za­cji i roz­bu­dowy Woj­ska Pol­skiego, reali­zo­wany od 1937 r., prze­wi­dy­wał m.in. uno­wo­cze­śnie­nie uzbro­je­nia pie­choty. Do wybu­chu wojny przy­nio­sło to zwięk­sze­nie jej war­to­ści bojo­wej, jed­nak nasy­ce­nie pie­choty nowo­cze­snym uzbro­je­niem na­dal było niż­sze niż w innych armiach.

Pol­skie dywi­zje pie­choty cha­rak­te­ry­zo­wała bar­dzo niska zdol­ność manew­rowa, wyni­ka­jąca ze sto­so­wa­nia głów­nie trak­cji kon­nej, zbyt mało miały one też broni prze­ciw­pan­cer­nej (27 dział prze­ciw­pan­cer­nych kali­bru 37 mm Bofors i 92 kara­biny spe­cjalne wz. 35 kal. 7,92 mm)14 oraz prze­ciw­lot­ni­czej (4 działa kali­bru 40 mm Bofors) i arty­le­rii cięż­kiej (6 dział)15. Pol­ska dywi­zja pie­choty według orga­ni­za­cji wojen­nej skła­dała się z trzech puł­ków pie­choty, pułku arty­le­rii lek­kiej, dywi­zjonu arty­le­rii cięż­kiej, bate­rii arty­le­rii prze­ciw­lot­ni­czej, kom­pa­nii ckm na taczan­kach, szwa­dronu kawa­le­rii dywi­zyj­nej, kom­pa­nii cykli­stów oraz kom­pa­nii czoł­gów roz­po­znaw­czych16. Pułk pie­choty skła­dał się z trzech bata­lio­nów, kom­pa­nii zwiadu (plu­tonu kon­nego i plu­tonu kola­rzy), kom­pa­nii prze­ciw­pan­cer­nej (9 dział) i plu­tonu arty­le­rii (2 działa polowe kali­bru 75 mm). Bata­lion pie­choty two­rzyły trzy kom­pa­nie pie­choty (po 4 ofi­ce­rów i 226 podofi­ce­rów i sze­re­gow­ców) i kom­pa­nia ckm (12 ckm i 2 moź­dzie­rze kali­bru 81 mm). Kom­pa­nia strze­lecka skła­dała się z trzech plu­to­nów (każdy: ofi­cer i 62 podofi­ce­rów i sze­re­gow­ców) oraz sek­cji gra­nat­ni­ków (3 gra­nat­niki kali­bru 46 mm), a plu­ton z trzech dru­żyn po 19 żoł­nie­rzy każda17.

Jak już wspo­mniano, w okre­sie mię­dzy­wo­jen­nym pie­chota, arty­le­ria i kawa­le­ria były zali­czane do broni głów­nych Woj­ska Pol­skiego, a w kam­pa­nii pol­skiej 1939 r. naj­więk­szym związ­kiem tak­tycz­nym pol­skiej kawa­le­rii była bry­gada, licząca trzy lub cztery pułki kawa­le­rii, dywi­zjon arty­le­rii kon­nej (trzy lub cztery bate­rie czte­ro­dzia­łowe armat polo­wych wz. 02/26 kali­bru 75 mm, w zależ­no­ści od liczby puł­ków kawa­le­rii w bry­ga­dzie), szwa­dron łącz­no­ści i szwa­dron pio­nie­rów. Po mobi­li­za­cji każda bry­gada kawa­le­rii otrzy­my­wała jako wzmoc­nie­nie: bata­lion strzel­ców (pie­szy), dywi­zjon pan­cerny w skła­dzie dwóch szwa­dronów: czoł­gów roz­po­znaw­czych TK lub TKS i szwa­dronu samo­cho­dów pan­cernych oraz bate­rię prze­ciw­lot­ni­czą.

Zapraszamy do zakupu pełnej wersji książki