Narcyzm grupowy. Kultura narcyzmu – nacjonalizm – agresja ebook

Title:The Psychology of Collective Narcissisim

Recenzja wydawnicza:prof. dr hab. Dariusz Doliński

Copyright by Agnieszka Golec de Zavala

All rights reserved.

Authorised translation from the English language edition published by Routledge, a member of the Taylor & Francis Group, 2024.

Copyright for the Polish translation © Adam Tuz

Copyright for Polish edition © 2024 by Wydawnictwo Smak Słowa

Projekt finansowany przy wsparciu grantu Maestro na prowadzenie zaawansowanych badań naukowych [2017/26/A/HS6/00647], przyznanego Agnieszce Golec de Zavala przez polskie Narodowe Centrum Nauki.

Wszystkie prawa zastrzeżone. Książka ani żadna jej część nie może być publikowana ani powielana w formie elektronicznej oraz mechanicznej bez zgody wydawcy.

Opracowanie redakcyjne: Anna MackiewiczKorekta: Anna MackiewiczOpracowanie graficzne i skład: Piotr GeislerOkładka i strony tytułowe: Mira Larysz

ISBN: 978-83-67709-34-7

Wydanie pierwsze

Druk: Drukarnia Abedik

Wydawnictwo Smak Słowaul. Bohaterów Monte Cassino 6a81-805 Sopottel. 507-030-045www.smakslowa.pl

Podziękowania

Ta książka powstała przy wsparciu grantu Maestro na prowadzenie zaawansowanych badań naukowych [2017/26/A/HS6/00647], przyznanego Agnieszce Golec de Zavala przez polskie Narodowe Centrum Nauki.

WSTĘP Jak narodziły się badania psychologiczne nad narcyzmem grupowym

Narcyzm grupowy to przekonanie o wyjątkowej doskonałości grupy własnej (ingroup), która to doskonałość nie jest jednak uznawana przez innych. Większość aktualnych badań nad tym zjawiskiem opiera się na konceptualizacji i operacjonalizacji narcyzmu grupowego, które przedstawiłam w 2009 roku w artykule napisanym na podstawie badań empirycznych (Golec de Zavala i in., 2009) oraz w późniejszej publikacji teoretycznej (Golec de Zavala, 2011), a także w rozdziale książki Encyclopaedia of Peace Psychology (Golec de Zavala, 2012, patrz też tabela 0.1). Niniejszą książkę rozpocznę od zaprezentowania źródeł moich inspiracji.

TABELA 0.1 Podstawowe założenia teorii narcyzmu grupowego (na podstawie: Golec de Zavala, 2011, 2012, 2018)

Narcyzm grupowy:

1

może być poglądem dotyczącym dowolnej grupy społecznej.

2

jest stosunkowo stabilną, indywidualną zmienną różnicującą.

3

jest przypadkiem motywowanego poznania społecznego.

4

Narodowy narcyzm grupowy zapowiada pojawienie się nacjonalizmu.

5

zapowiada pojawienie się (odwetowej) agresji międzygrupowej i wrogości.

6

zapowiada pojawienie się uprzedzeń wobec grupy obcej (outgroup) i umniejszanie jej wartości (poza orientacjami ideologicznymi, innymi aspektami identyfikacji z grupą własną oraz narcyzmem indywidualnym).

7

podkopuje dobro grupy własnej.

8

zapowiada percepcję agresji i wrogości międzygrupowej jako postaw defensywnych.

9

jest aspektem pozytywnej ewaluacji grupy własnej, odrębnym od innych aspektów identyfikacji z tą grupą i jej pozytywnej ewaluacji.

10

jest „destrukcyjną” miłością grupy własnej: tłumi potencjał „autentycznej” miłości w obrębie tej grupy, zapowiadający pojawienie się pozytywnych postaw wobec grup obcych i grupy własnej.

11

Nienarcystyczna, „autentyczna” pozytywna identyfikacja z grupą własną tłumi związek między narcyzmem grupowym a wrogością międzygrupową.

12

jest związany z zewnętrznymi, nieautodeterminacyjnymi motywacjami do identyfikowania się z grupą społeczną, w odróżnieniu od nienarcystycznej satysfakcji z przynależności do grupy własnej, ta bowiem jest związana z motywacją wewnętrzną.

13

cechuje się negatywnym związkiem z dobrostanem psychicznym, podczas gdy nienarcystyczna satysfakcja z przynależności do grupy własnej cechuje się pozytywną korelacją z dobrostanem psychicznym.

14

kompensuje niskie i kruche poczucie własnej wartości.

15

zapowiada pojawienie się nadwrażliwości na zagrożenie międzygrupowe i tendencji do przesadnej oceny tego zagrożenia, szczególnie w odniesieniu do zagrożenia wizerunku grupy własnej.

16

nasila się w odpowiedzi na sytuacje zagrażające wizerunkowi grupy własnej, w których ofiary narcyzmu grupowego widzą osobiste zagrożenie.

17

zapowiada pojawienie się myślenia spiskowego i specyficznych poglądów spiskowych.

Idea

Pierwsze dyskusje na temat narcyzmu grupowego, w których uczestniczyłam, odbyły się w 2005 roku w Filadelfii w ramach Summer Institute of the Solomon Asch Center for Study of Ethnopolitical Conflict pod egidą University of Pennsylvania. Instytut zgromadził uczonych i praktyków w dziedzinie rozwiązywania konfliktów, a także urzędników państwowych i działających na tym polu aktywistów, żeby przedyskutować dynamikę eskalacji i deeskalacji konfliktów etniczno-narodowych oraz wytyczyć nowe drogi współpracy interdyscyplinarnej. Zgodnie z przewidywaniami rozmawialiśmy o nacjonalizmie, definiowanym w psychologii politycznej jako „orientacja na dominację narodową” (Kosterman i Feshbach, 1989, s. 271). Jak omawiam to bardziej szczegółowo w rozdziale 3, nasilanie się nacjonalizmu często poprzedza wybuch konfliktu politycznego i przemocy. David Goodwin, psycholog kliniczny, który pracował z ofiarami konfliktów etniczno-narodowych, zauważył, że nacjonalizm bardzo przypomina narcyzm – oba cechują się obsesją na punkcie wielkości narodu, która nieuchronnie sprowadza nieszczęście na innych ludzi, w tym na własnych rodaków. Dyskutowaliśmy o możliwych mechanizmach i konsekwencjach narcystycznej dynamiki manifestującej się na społecznym poziomie jaźni. Innymi słowy, zastanawialiśmy się, co by się działo, gdyby ludzie przejawiali narcystyczne podejście do swoich grup. Tak oto rozpoczęłam pracę naukową nad potencjalnym narcyzmem grupowym.

Poziomy samoświadomości

Ideę, że dynamika charakteryzująca to, co ludzie myślą na swój temat, jest podobna do dynamiki ich sposobu myślenia o grupach, do których należą, można wyprowadzić z teorii autokategoryzacji. Teoria ta zakłada, że jaźń można kategoryzować na różnych poziomach abstrakcji: osobistym, społecznym i ludzkim. Ludzie mogą myśleć o sobie w kategoriach cech, które odróżniają ich od innych, i jest to myślenie na poziomie „ja”, czyli na osobistym poziomie jaźni. Na społecznym poziomie jaźni członkowie grupy odróżniają się od członków innych grup, np. kobiety od mężczyzn, osoby ciemnoskóre od białych itd. Ludzie mogą również myśleć o tym, co czyni ich istotami ludzkimi w porównaniu z innymi gatunkami. Na każdym z tych trzech poziomów treść samoświadomości jest nieco inna, co ma swoje konsekwencje w różnych dziedzinach zachowania człowieka (Turner i in., 1987).

Inny model, zaproponowany przez psychologów osobowości, zakłada potrójną, hierarchiczną organizację poglądów odnoszących się do samego siebie. W jej skład wchodzą: jaźń indywidualna (czyli to, co naszym zdaniem jest w nas niepowtarzalne i odróżnia nas od innych), jaźń relacyjna (czyli to, co charakteryzuje nas w związkach interpersonalnych i nadaje tym związkom niepowtarzalność) oraz jaźń grupowa (czyli to, co charakteryzuje nas jako członków grupy, podobnych do innych przedstawicieli tej samej grupy, ale odmiennych od członków grupy obcej; Sedikides i in., 2013). Chociaż samoświadomość jest zjawiskiem złożonym i wielopłaszczyznowym (np. Arens i Schmidt, 2019), to procesy leżące u podłoża poglądów odnoszących się do samego siebie na różnych poziomach jaźni mogą być takie same albo przynajmniej podobne. Jednak w zależności od poziomu jaźni będą miały różne następstwa dla poznania, dla motywacji, dla emocji i dla zachowania.

Szkoła frankfurcka

Zgodnie z moją wiedzą, opartą na dogłębnych poszukiwaniach w literaturze przedmiotu, to Theodor Adorno i Erich Fromm jako pierwsi pisali obszernie na temat narcyzmu kolektywnego lub grupowego. Odwoływali się do tej koncepcji, chcąc wyjaśnić atrakcyjność faszyzmu w Niemczech przed II wojną światową. Adorno używał terminu „kolektywny narcyzm” w opisach uczuć wywoływanych przez muzykę Richarda Wagnera, którą naziści wykorzystywali powszechnie podczas swoich wieców. Stwierdzał: „Kolektywny narcyzm sprowadza się do tego: jednostki kompensują sobie świadomość swojej społecznej impotencji […] aspirując, czy to w rzeczywistości, czy też tylko w swojej wyobraźni, do uczestnictwa w wyższym, bardziej ogólnym bycie. Bytowi temu przypisują właściwości, których im samym brakuje, i otrzymują od niego w zamian coś na kształt pośredniej partycypacji w owych właściwościach” (Adorno, 1997, s. 114)1. W tym samym stylu pisał Erich Fromm: „Nawet jeżeli jest się najbardziej nędznym, najbiedniejszym, najmniej szanowanym członkiem grupy, kompensatę tych nędznych warunków odnaleźć można w poczuciu: «Jestem częścią najwspanialszej grupy ludzkiej w świecie. Ja, który w rzeczywistości znaczę niewiele więcej niż robak, staję się gigantem przez moją przynależność». Konsekwentnie: stopień grupowego narcyzmu jest proporcjonalny do braku prawdziwej satysfakcji w życiu” (Fromm, 1973, s. 204)2.

Prace Adorna i Fromma stały się inspiracją do sformułowania prognozy, że motywacją do powstania narcyzmu grupowego są: niskie poczucie własnej wartości oraz zagrożony i kruchy obraz własnej osoby (Golec de Zavala, 2011). Prognozę tę potwierdziły kolejne badania empiryczne (Golec de Zavala i in., 2020, 2023; Marchlewska i in., 2022). Wysunęłam także hipotezę, że narcyzm grupowy powinien stanowić zapowiedź agresji międzygrupowej i jej tendencyjnej percepcji jako postawy obronnej grupy własnej (Golec de Zavala, 2011). Wyniki licznych badań pokazały, że tak właśnie się dzieje (np. Dyduch-Hazar i in., 2019; Golec de Zavala i Cichocka, 2012; Golec de Zavala i in., 2009, 2016). Można również założyć, że związek między narcyzmem grupowym a wrogością i agresją międzygrupową będzie silniejszy wówczas, gdy członkowie grupy będą mieli poczucie zagrożenia wizerunku lub statusu grupy własnej. Także i w tym przypadku dowody empiryczne odpowiadają wspomnianej prognozie (Golec de Zavala i in., 2013, 2016; Hase i in., 2021). Spostrzeżenia dotyczące profilu emocjonalnego i podstaw motywacyjnych narcyzmu grupowego omawiam w rozdziale 5, natomiast związek między narcyzmem grupowym, antagonizmem międzygrupowym i zagrożeniem międzygrupowym – w rozdziałach 4 i 5.

Zwolennicy teorii statusu

Politolog Chris Federico zwrócił moją uwagę na prace zwolenników teorii statusu. Pod ich wpływem sformułowałam prognozę, że w narcyzmie grupowym przedmiotem szczególnej troski powinny być: szacunek i uznanie dla wizerunku grupy własnej, dla jej honoru i statusu, a także brak tolerancji wobec najlżejszej nawet zniewagi wymierzonej w ten przesadzony obraz grupy (Golec de Zavala i in., 2013, 2016, 2021). Spodziewałam się, że motorem wrogości i agresywności związanych z narcyzmem grupowym powinno być postrzegane zagrożenie wizerunku grupy własnej. Badania poświęcone temu zagadnieniu, czyli związkom pomiędzy narcyzmem grupowym a wrogością, agresją i nadwrażliwością na zagrożenie wizerunku grupy własnej, omawiam w rozdziałach: 4, 5, 6 i 9. Nadwrażliwość narcyzmu grupowego na zagrożenie wizerunku grupy własnej widać także w tendencji do przesadnej niechęci wobec innych, do wymyślania sobie wrogów oraz do snucia teorii o knowaniach grup obcych na szkodę grupy własnej. Związki te przedstawiam dokładniej również w rozdziale 10.

Teorie statusu stały się także podstawą przewidywania, że ofiary narcyzmu grupowego powinny być podatne na przesadną panikę moralną (Cohen, 1972; Goode i Ben-Yehuda, 1994), skierowaną przeciwko osobom lub grupom obcym. Dążenie do statusu społecznego można ująć w ramy kategorii moralnych i wykorzystać do sygnalizowania tożsamości społecznej, która wyklucza – jako jednostki niemoralne – osoby starające się kultywować inne wartości niż wartości grupy własnej. Dowody empiryczne odpowiadają tej prognozie (Bocian i in., 2021). Narcyzm grupowy może stać się poglądem definiującym tożsamość społeczną, czego ilustracją jest powstanie ultrakonserwatywnego populizmu, wykorzystującego narodowy narcyzm grupowy do zdefiniowania (dobrego) „ludu” i odróżnienia go od (niemoralnych) „elit”. Moralność narcyzmu grupowego i rolę narodowego narcyzmu grupowego w powstaniu ultrakonserwatywnego populizmu omawiam w rozdziale 7.

Zainspirowana pismami Josepha Gusfielda (1963), oczekiwałam, że narcyzm grupowy może dotyczyć każdej grupy społecznej bez względu na jej relatywną siłę i status. Przewidywałam, że ludzie skorzystają z jakiegokolwiek pretekstu, by uwierzyć w to, że ich grupa własna jest bardziej niepowtarzalna, wyjątkowa i zasługująca na uznanie niż inne grupy. W istocie narcyzm grupowy może sprawić, że nawet cierpienie, klęska i niski status grupy własnej pozwolą jej uwierzyć w swoją wyższość i się nią popisywać. Wyniki wielu badań potwierdziły, że narcyzm grupowy w odniesieniu do rozmaitych tożsamości społecznych jest zmienną, która umożliwia formułowanie tych samych prognoz dotyczących między- i wewnątrzgrupowych zachowań i postaw (np. Golec de Zavala i in., 2009, 2013; Golec de Zavala, 2022; Golec de Zavala i Keenan, 2023). Ponieważ zawiera wielki ładunek emocji, a emocje inspirują działanie, prognozowałam, że będzie on pobudzał zachowania i intencje behawioralne mające na celu zaangażowanie się w zbiorowe działanie w dążeniu do podwyższenia statusu grupy własnej. W przypadku uprzywilejowanych grup społecznych oznacza to udzielanie poparcia supremacyjnym, reakcyjnym ruchom społecznym. Natomiast w przypadku grup nieuprzywilejowanych zapowiada poparcie dla ruchów społecznych działających na rzecz większej równości albo dla ruchów rewolucyjnych, opowiadających się za odwróceniem hierarchii na drodze przemocy. We wszystkich ruchach społecznych narcyzm grupowy będzie się wiązał z poczuciem moralnej słuszności sprawy, której dotyczą działania grupy, oraz z akceptacją przemocy politycznej (np. Golec de Zavala i Keenan, 2023). Dokładniej omawiam to zagadnienie w rozdziale 4, w którym piszę o terroryzmie, w rozdziale 7, poświęconym populizmowi, oraz w rozdziale 9, w którym skupiam się na zbiorowym działaniu na rzecz równości.

Skala Narcyzmu Grupowego

Pisma naukowców szkoły frankfurckiej i zwolenników teorii statusu stały się podstawą do sformułowania teorii narcyzmu grupowego i zainspirowały prowadzone obecnie prace badawcze. W większości tych badań stosuje się Skalę Narcyzmu Grupowego (tabela 0.2), którą skonstruowałam, wykorzystując w tym celu punkty z Millon Clinical Multiaxial Inventory – III (Millon, 2006) oraz z czterdziestopunktowej skali Narcissistic Personality Inventories, zaproponowanej przez Emmonsa (1987), a także przez Raskina i Terry’ego (1988). Podczas tworzenia Skali Narcyzmu Grupowego w tych miejscach, w których było to uzasadnione, punkty z wymienionych narzędzi pomiarowych, odnoszące się do jaźni, zastosowałam w odniesieniu do grupy. Na przykład punkt z Millon Clinical Multiaxial Inventory, który brzmiał „Ludzie nigdy nie obdarzyli mnie dostatecznym uznaniem za to, co zrobiłem”, przekształciłam w stwierdzenie „Niewielu ludzi rozumie w pełni, jak ważna jest moja grupa”3 (w tabeli 0.2 zamieszczono wszystkie wersje skali). Przy zbieraniu pierwszego, amerykańskiego zestawu danych pomagali mi koledzy Roy Eidelson i Nuwan Jayawickreme. Zbierałam dane w Polsce, w Meksyku i w Wielkiej Brytanii. Jedno badanie nad związkiem narcyzmu grupowego z eksplicytnym i implicytnym grupowym poczuciem własnej wartości zostało przeprowadzone z pomocą słuchaczy studiów licencjackich w Polsce: Aleksandry Cichockiej i Jana Świerszcza. Moja mama, profesor Irena Iskra-Golec, pomogła mi zebrać dane do badania nad związkiem między narcyzmem grupowym i agresją odwetową. Przeprowadziłam nieocenione rozmowy na temat pojęcia narcyzmu grupowego z Bobem Schatzem. Bob Schatz, autor pojęć patriotyzmu ślepego i patriotyzmu konstruktywnego, zabierał głos w dyskusji nad pierwszym wykładem konferencyjnym o narcyzmie grupowym, który wygłosiłam w 2007 roku podczas International Society of Political Psychology Annual Meeting w Portland w USA.

TABELA 0.2 Skala Narcyzmu Grupowego na podstawie: Golec de Zavala i in. (2009)

Skala Narcyzmu Grupowego

Prosimy, abyś pomyślał(a) o grupie X w trakcie odpowiadania na punkty skali i określił(a), w jakim stopniu zgadzasz się z nimi

1 – „zdecydowanie się nie zgadzam”, 6 – „zdecydowanie się zgadzam”

Badaliśmy grupy narodowe, etniczne, ideologiczne i religijne oraz grupy zdefiniowane jako studenci tego samego uniwersytetu. W niektórych badaniach prosiliśmy uczestników, żeby najpierw przeczytali punkty i ocenili, czy odnoszą się one do którejkolwiek grupy, do której badani należą. W niektórych badaniach wprowadziliśmy bezpośrednio do punktów nazwę grupy własnej, np. „osoby ciemnoskóre / osoby białe w Ameryce / kobiety / Polacy zasługują na specjalne traktowanie”.

Wszystkie wersje skali są dostępne na stronie https://collectivenarcissism.com/

Wersja 9-punktowa (Golec de Zavala i in., 2009)

1. Wolał(a)bym, aby innym grupom zajmowało mniej czasu docenienie prawdziwej wartości mojej grupy.

2. Moja grupa zasługuje na specjalne traktowanie.

3. Nie spocznę, dopóki moja grupa nie spotka się z uznaniem, na jakie zasługuje.

4. Domagam się, aby moja grupa spotkała się z szacunkiem, jaki jej się należy.

5. Naprawdę złości mnie, gdy inni krytykują moją grupę.

6. Gdyby moja grupa miała więcej do powiedzenia w świecie, świat byłby o wiele lepszym miejscem.

7. Nie przejmuję się zbytnio, gdy ludzie ignorują osiągnięcia mojej grupy (odwrotnie kodowane).

8. Niewielu ludzi rozumie w pełni, jak ważna jest moja grupa.

9. Ludzie często nie rozumieją, na czym polega prawdziwa wartość mojej grupy.

Wersja 5-punktowa (na podstawie: Golec de Zavala i in., 2009; po raz pierwszy wykorzystana w: Golec de Zavala i in., 2013; następnie 2016, 2020)

1. Moja grupa zasługuje na specjalne traktowanie.

2. Nie spocznę, dopóki moja grupa nie spotka się z uznaniem, na jakie zasługuje.

3. Naprawdę złości mnie, gdy inni krytykują moją grupę.

4. Gdyby moja grupa miała więcej do powiedzenia w świecie, świat byłby o wiele lepszym miejscem.

5. Niewielu ludzi rozumie w pełni, jak ważna jest moja grupa.

Wersja 3-punktowa (na podstawie: Golec de Zavala i in., 2009; po raz pierwszy wykorzystana w: Mole i in., 2021, szczegółowe dane psychometryczne dostępne na stronie https://collectivenarcissism.com/)

1. Moja grupa zasługuje na specjalne traktowanie.

2. Niewielu ludzi rozumie w pełni, jak ważna jest moja grupa.

3. Nie spocznę, dopóki moja grupa nie spotka się z uznaniem, na jakie zasługuje.

Zgodnie z moją wiedzą powstały jeszcze trzy inne narzędzia do oceny narcyzmu grupowego. Punkty do takiej oceny niezależnie od innych zaproponowali Patricia Lyons i współpracownicy (2010), wieloaspektowe narzędzie Collective Narcissism Scale przedstawili Matthew Montoya i współautorzy (2020), a Skalę Narcyzmu Wspólnotowego opracowała Magdalena Żemojtel-Piotrowska wraz ze współpracownikami (2021). Jestem przekonana, że wymienione narzędzia odwołują się do tego samego pojęcia i badania z ich zastosowaniem rozszerzą teorię narcyzmu grupowego, którą prezentuję w niniejszej książce. Teoria ta stała się inspiracją do wielokrotnego konceptualnego odtwarzania wyników badań, wspierających pierwotne hipotezy i wykazujących możliwość uogólniania teorii w wielu różnych kontekstach. Zbiór piśmiennictwa na ten temat podsumowali moi dawni studenci (np. Cichocka, 2016; Cichocka i Cisłak, 2020). Został on również poddany twórczej reinterpretacji w celu wysunięcia nowych hipotez (np. Jaśko i in., 2020; Żemojtel-Piotrowska, 2021). W tej książce staram się scalić wszystkie te perspektywy badań psychologicznych nad zjawiskiem narcyzmu grupowego.

Wkład badań nad narcyzmem grupowym

Badania nad narcyzmem grupowym potwierdziły swoją istotną rolę w wyjaśnieniu kilku następujących kwestii: powodów, dla których członkowie grupy żywią nienawiść (Golec de Zavala i Lantos, 2020, patrz rozdziały: 4, 5, 7 i 9); powodów, dla których przeciwstawiają się logice, nauce i zdrowemu rozsądkowi, by tworzyć i rozsiewać teorie spiskowe (Golec de Zavala i in., 2022, patrz rozdział 10); powodów zachowania ludzi w sytuacjach kryzysowych, takich jak pandemia COVID-19 lub kryzys klimatyczny (Bertin i in., 2021; Federico i in., 2021; Sternisko i in., 2021; van Bavel i in., 2022, patrz rozdział 7), oraz w sytuacji zagrożenia międzygrupowego (Golec de Zavala, 2022; Golec de Zavala i in., 2013, 2016, patrz rozdziały 4 i 6). A ponadto: w wyjaśnieniu populizmu i udzielania poparcia bezwzględnym liderom (Golec de Zavala i Keenan, 2021, patrz rozdziały 7 i 8); w wyjaśnieniu dynamiki wykluczenia społecznego i zbiorowego działania na rzecz sprawiedliwości społecznej (Golec de Zavala i Keenan, 2023, patrz rozdziały 6 i 9) oraz w umożliwieniu rozróżniania tych aspektów identyfikacji z grupą własną, które pozwalają na formułowanie przeciwstawnych prognoz dotyczących pojawienia się wrogości międzygrupowej albo tolerancji (Golec de Zavala, 2011, 2018; Golec de Zavala i in., 2019, patrz rozdział 2). Badania nad narcyzmem grupowym i teoria tego zjawiska tłumaczą wiele wzajemnie sprzecznych spostrzeżeń w psychologii społecznej i w psychologii politycznej. Żeby jednak zrozumieć implikacje narcyzmu grupowego, trzeba najpierw pojąć, czym jest to zjawisko.

Istnieje coś takiego jak narcyzm grupowy

W literaturze psychologicznej terminu „narcyzm grupowy” używano w odniesieniu do rozmaitych zjawisk (np. zbiorowej wersji wyrachowania, Putnam i in., 2018; Zaromb i in., 2018; nacjonalizmu, Cichocka i Cisłak, 2020), odmiennych od tego, co ja rozumiem przez to pojęcie. Z moim sposobem pojmowania narcyzmu grupowego współgrają za to różne inne terminy (np. nacjonalizm białej rasy, Reyna i in., 2022; roszczenia grupowe, Endevelt i in., 2021). Jestem przekonana, że teoria narcyzmu grupowego ujawnia psychologiczną motywację leżącą u podstaw nacjonalizmu, nacjonalizmu białej rasy oraz roszczeń grupowych. Narcyzm narodowy jest niczym innym jak narcyzmem grupowym dotyczącym grupy narodowej (Cai i Gries, 2013; Cichocka i Cisłak, 2020), ale może on też dotyczyć innych przenikających się grup. Znaczenie tego faktu omawiam szczegółowo w rozdziale 9.

Indywidualna zmienna różnicująca

Narcyzm grupowy jest indywidualną zmienną różnicującą. Tak jak narcyzm indywidualny, względnie stabilnie charakteryzuje on ludzi w całym spektrum tożsamości społecznej, w różnym czasie i w różnych sytuacjach. W rozdziale 1 omawiam podobieństwa, różnice oraz związek między narcyzmem indywidualnym a narcyzmem grupowym. Ponieważ należymy jednocześnie do wielu różnych grup, więc w tym samym czasie możemy przejawiać narcyzm grupowy odnoszący się do wielu grup. Tendencja do przejawiania narcyzmu grupowego w odniesieniu do jednej grupy społecznej zapowiada tendencję do przejawiania go także w odniesieniu do innych grup społecznych, do których należymy. Prognozy te mają jednak pewne asymetrie, kształtujące się pod wpływem różnic statusu tych grup względem siebie, co omawiam w rozdziałach 7 i 9. Na przykład zjawisko pozytywnego nakładania się (positive overlap) silniej zaznacza się między narcyzmem grupowym dotyczącym Amerykanów i osób białych niż między narcyzmem grupowym dotyczącym Amerykanów i osób ciemnoskórych, a także między narcyzmem grupowym dotyczącym Polaków i mężczyzn niż między narcyzmem grupowym dotyczącym Polaków i kobiet.

Badania długofalowe, w których mierzono poziom narcyzmu grupowego u tych samych osób w różnych punktach czasowych, wskazują, że poziom ten nie ulega znaczącym zmianom z upływem czasu (Federico i in., 2021, 2022; Golec de Zavala i in., 2020; Górska i in., 2020, 2022). Tak więc poziom narcyzmu grupowego „charakteryzuje” nas jako osoby. Może jednak również charakteryzować grupy. Dzieje się tak wówczas, gdy członkowie grupy przyjmują narcyzm grupowy jako normatywną interpretację wspólnej tożsamości, pryzmat, przez który chcą patrzeć na istotę tego, co ich łączy i sprawia, że myślą o sobie samych w kategoriach „my”. Sposób, w jaki narcyzm staje się grupowy w tym sensie, omawiam dokładniej w rozdziałach 1 i 7.

Pogląd dotyczący grupy – każdej grupy

Ponieważ ten właśnie aspekt narcyzmu grupowego bywa czasami błędnie interpretowany, myślę, że warto podkreślić, iż narcyzm grupowy to pogląd dotyczący dowolnej tożsamości społecznej. Narcyzm narodowy nie jest zjawiskiem jakościowo odmiennym – to raczej narcyzm grupowy w odniesieniu do grupy narodowej. W większości badań nad narcyzmem grupowym zgłębiano de facto narodowy narcyzm grupowy. Jednak od samego początku określałam narcyzm grupowy jako pogląd, który można odnosić do każdej grupy, z którą ludzie się identyfikują. W istocie w jednym z moich pierwszych badań, których celem było przetestowanie i potwierdzenie trafności Skali Narcyzmu Grupowego, prosiłam uczestników o przeczytanie zawartych w skali stwierdzeń, w których zastosowano ogólny termin „moja grupa”, a następnie o zastanowienie się, czy stwierdzenia te odnoszą się do każdej grupy, do której badani należą. Uczestnicy wymieniali takie grupy, jak naród, wspólnota religijna, absolwenci szkoły lub uczelni albo klasa społeczna. We wszystkich tych grupach punkty tworzyły spójną skalę (Golec de Zavala i in., 2009).

W kolejnym badaniu ocenie poddano narcyzm grupowy jako aspekt identyfikowania się z uniwersytetem (Golec de Zavala i in., 2013). W pierwszym badaniu brytyjskim dokonywano pomiarów narcyzmu grupowego w odniesieniu do grup etnicznych (ciemnoskórych i białych) w Wielkiej Brytanii (Golec de Zavala, 2007; Golec de Zavala i in., 2009). Z badań wynikało, że punkty Skali Narcyzmu Grupowego wykorzystywały utajony czynnik wspólny i z wysoką spójnością oraz rzetelnością wskazywały na tę samą ukrytą zmienną. Innymi słowy, Skala Narcyzmu Grupowego jest rzetelna i trafna: jej punkty spójnie mierzą to, co mają mierzyć, we wszystkich grupach społecznych, w których ją zastosowano. Badania wskazały również, że skala odznacza się niezmiennością w różnych krajach, tożsamościach społecznych i okresach, czyli mierzy ona to samo zjawisko w różnych krajach (Cichocka i in., 2022; Żemojtel-Piotrowska i in., 2021), w różnych grupach społecznych (np. mężczyzn i kobiet, Golec de Zavala, 2022; białych i ciemnoskórych, Keenan i Golec de Zavala, 2023) i w różnych punktach czasowych (Golec de Zavala i in., 2023).

Przeprowadzono także badania nad narcyzmem grupowym w grupach religijnych (Golec de Zavala i Bierwiaczonek, 2021; Mole i in., 2021; Mashuri i in., 2022; Yustisia i in., 2020), w grupach ideologicznych (Jaśko i in., 2020; Putra i in., 2022), w partiach politycznych (Bocian i in., 2021; Gronfeldt i in., 2022), w grupach kibiców drużyn sportowych (Larkin i in., 2021), w grupach płci (Golec de Zavala i Bierwiaczonek, 2021; Golec de Zavala i Keenan, 2023), w grupach zdefiniowanych na podstawie orientacji seksualnej (Bagci i in., 2022; Górska i in., 2020) oraz w grupach etnicznych i rasowych (Bagci i in., 2021; Golec de Zavala i in., 2009; Keenan i Golec de Zavala, 2023; Marinthe i in., 2022; West i in., 2022). We wszystkich tych badaniach narcyzm grupowy umożliwiał sformułowanie takich samych prognoz w odniesieniu do międzygrupowych poglądów i zachowań.

Aspekt identyfikacji z grupą własną

Narcyzm grupowy jest aspektem identyfikacji z grupą własną. Tożsamość społeczna lub tożsamość członka grupy własnej wskazuje na grupę, do której dana osoba należy. W tym sensie mamy rozmaite, przenikające się tożsamości społeczne, ponieważ należymy do rozmaitych, przenikających się wzajemnie grup. Jednak nie wszystkie są dla nas równie ważne, a przynależność do nich w równym stopniu brzemienna w skutki. Identyfikowanie się z grupą własną to stopień, w jakim tożsamość społeczna danej osoby pociąga za sobą konsekwencje psychologiczne (Ellemers i in., 2002; Leach i in., 2008). Oprócz różnej siły identyfikowanie się z grupą własną ma także różne aspekty (Ashmore i in., 2004; Leach i in., 2008). Jednym z nich jest właśnie narcyzm grupowy. A mówiąc dokładniej: narcyzm grupowy to aspekt pozytywnej ewaluacji grupy własnej, która to ewaluacja stanowi aspekt psychologicznego inwestowania w tę grupę. Różnicowanie przeciwstawnych prognoz, jakie wynikają ze skądinąd pozytywnie skorelowanych ze sobą zjawisk: narcyzmu grupowego oraz zadowolenia z grupy własnej i jej nienarcystycznej, pozbawionej roszczeń pozytywnej ewaluacji, przynosi mnóstwo cennych spostrzeżeń. W rozdziale 2 omawiam narcyzm grupowy w kontekście innych pojęć odnoszących się do rozmaitych aspektów identyfikacji z grupą własną.

Motywowane poznanie społeczne

Narcyzm grupowy jest wartościującym, emocjonalnym i nierealistycznym (tendencyjnym) poglądem dotyczącym grupy własnej (może to być dowolna grupa, do której należymy). Odzwierciedla nazbyt pozytywną ewaluację grupy własnej, wiarę w jej wielkość, wyjątkowość, niepowtarzalność i posiadane przez nią prawa, a także w jej „zasługiwalność” (deservingness). Narcyzm mieści w sobie także ładunek urazy, ponieważ prawa grupy własnej w oczach jej członków nigdy nie są zadowalająco respektowane i uznawane przez świat zewnętrzny. Wizerunek grupy własnej jest tak nierealistycznie wyolbrzymiony, że narcyzm grupowy potrzebuje innych do pomocy w jego umacnianiu. Członkowie grupy potrzebują potwierdzania tego wizerunku przez wszystkich innych i podtrzymywania go wraz z nimi. Zakładana wielkość grupy własnej zależy więc od uznania jej przez innych – uznania, które w oczach członków grupy nigdy nie jest wystarczające.

Funkcja narcyzmu grupowego nie polega na zadowalającym odzwierciedlaniu rzeczywistości, lecz na zaspokajaniu potrzeb psychologicznych. Zatem narcyzm grupowy stanowi przypadek motywowanego poznania społecznego. Szczegółowo omawiam to w rozdziale 10, zamykającym tę książkę. Narcyzm grupowy generuje i wyraża motywacje poznawcze: specyficzne (dążenie do określonego wniosku) i niespecyficzne (dążenie do szybkiego dojścia do dowolnego wniosku). Ofiarami narcyzmu grupowego kieruje motywacja dojścia do dwóch określonych wniosków: że grupa własna jest wyjątkowa, choć nie cieszy się powszechnym uznaniem, i że wrogość przejawiana przez tę grupę jest słuszną i usprawiedliwioną postawą obronną. Osoby te potrzebują wiary w wyjątkowość swojej grupy, żeby skompensować niskie poczucie własnej wartości oraz kruchy wizerunek samych siebie (Golec de Zavala i in., 2020, 2023; rozdział 5). Ich motywem niespecyficznym jest potrzeba angażowania się w znaczące działanie, podejmowane w następstwie pogwałcenia ich żarliwej wiary (w wyjątkowość grupy własnej) przez inne wierzenie (że nikt owej wyjątkowości nie uznaje).

Specyficzne i niespecyficzne motywacje wpływają na poznanie społeczne. W konsekwencji narcyzm grupowy wiąże się z wieloma wyraźnie urojeniowymi poglądami dotyczącymi grupy własnej, grup obcych oraz kontekstów między nimi. W rozdziale 4 omawiam, w jaki sposób narcyzm grupowy motywuje pogląd, że świat jest nastawiony przeciwko „nam”, więc nasza agresja jest reakcją obronną, usprawiedliwioną i słuszną. W rozdziałach 7 i 8 przedstawiam spostrzeżenia sugerujące, że ofiary narodowego narcyzmu grupowego widzą samych siebie jako rewolucjonistów, podważających ustalony porządek rzeczy, nawet jeśli reprezentują grupy tradycyjnie przez ten porządek uprzywilejowane. Ci „rewolucjoniści à rebours” sprzeciwiają się establishmentowi, który nie pozwala im dyskryminować innych w takim stopniu, w jakim chcieliby to robić i do jakiego czują się uprawnieni.

Sytuacje wzmagające narcyzm grupowy

Chociaż narcyzm grupowy jest indywidualną zmienną różnicującą, która pozostaje stosunkowo stabilna w różnych okresach i w różnych tożsamościach społecznych, istnieją jednak czynniki sytuacyjne, które mogą go wzmagać. Zgodnie z moją wiedzą kwestia, czy narcyzm grupowy można osłabić, nie została jeszcze rozstrzygnięta w badaniach. W rozdziałach 5 i 8 przedstawiam, jak można to uczynić. Autorzy przeprowadzonych już badań zidentyfikowali sytuacje, które na dłuższą i na krótką metę wpływają na narcyzm grupowy. Podobnie jak przynależność do grupy oraz identyfikacja z grupą własną (Mullen i in., 1992; Thomas i in., 2020), wystąpienie wyższego poziomu narcyzmu grupowego zazwyczaj pozwala przewidywać fakt przynależności do grupy nieuprzywilejowanej (Bagci i in., 2021; Golec de Zavala i in., 2009). Pojawienie się wyższych poziomów identyfikacji narodowej oraz narcyzmu narodowego można przewidywać również na podstawie krótszego okresu doświadczania statusu narodowego (dotyczy to krajów postkolonialnych) oraz niższego poziomu globalizacji (Cichocka i in., 2022).

W badaniach eksperymentalnych wykazano też, że narcyzm grupowy mogą przejściowo wzmagać manipulacje zwiększające istotność zagrożenia tożsamości społecznej. Omawiam te badania w rozdziale 4, zwracając uwagę na potrzebę określenia, które warunki zwiększają narcyzm grupowy bez jednoczesnego nasilania innych aspektów identyfikacji z grupą własną (Guerra i in., 2022, 2023; por. Bertin i in., 2022). Jest to ważne dlatego, że to konkretnie narcyzm grupowy (nie zaś jakiekolwiek inne aspekty identyfikacji z grupą własną) łączy zagrożenie międzygrupowe z wrogością do zagrażających danej grupie innych (Bagci i in., 2021; Bertin i in., 2022; Dyduch-Hazar i in., 2019; Golec de Zavala i in., 2009; Guerra i in., 2022), a także stanowi wiarygodną zapowiedź: nadwrażliwości na zagrożenie międzygrupowe (Golec de Zavala i in., 2016), dystresu w odpowiedzi na wykluczenie międzygrupowe (Golec de Zavala, 2022; Hase i in., 2021), większej wrogości odwetowej w obliczu zagrożenia międzygrupowego (Golec de Zavala i in., 2013) oraz myślenia spiskowego (Golec de Zavala, 2021; Golec de Zavala i in., 2022; Golec de Zavala i Cichocka, 2012; Golec de Zavala i Federico, 2018). Kiedy nakłada się na to nienarcystyczna identyfikacja z grupą własną (a zwłaszcza nienarcystyczna satysfakcja z przynależności do grupy własnej), to zjawisko zazwyczaj osłabia zapowiedź wystąpienia narcyzmu grupowego. Omawiam te spostrzeżenia w rozdziałach: 4, 5 i 6.

Kluczowe znaczenie dla możliwości zbadania specyficznego i niepowtarzalnego efektu narcyzmu grupowego ma dokonanie eksperymentalnej zmiany tego zjawiska bez mylenia go z innymi aspektami identyfikacji z grupą własną. Należy przy tym pamiętać, że autorom wielu badań nie powiodło się manipulowanie zjawiskiem narcyzmu grupowego. Według mojej wiedzy w żadnym dotychczasowym badaniu nie zgłębiano zagadnienia rozwoju narcyzmu grupowego jako indywidualnej cechy różnicującej w miarę upływu czasu. W porównaniu z dynamiką rozwojową narcyzmu indywidualnego aspekt rozwojowy narcyzmu grupowego pozostaje nieznany i niedostatecznie zbadany. Jasne wydaje się jednak to, że narcyzm grupowy jest zjawiskiem odrębnym od narcyzmu indywidualnego (Golec de Zavala i in., 2009, 2023). Związek między nimi omawiam dokładniej w rozdziale 1.

Wyodrębnienie narcyzmu grupowego jako aspektu identyfikacji z grupą własną umożliwiło wyjaśnienie wielu sprzecznych obserwacji na gruncie psychologii międzygrupowej, a także wielu sprzecznych wniosków dotyczących roli tej identyfikacji w procesach między- i wewnątrzgrupowych oraz w kształtowaniu się poglądów członków grupy i ich dobrostanu. Jako że celem psychologii jest uzyskanie klarownej i dokładnej wiedzy o zachowaniu człowieka, jestem przekonana, że badania nad narcyzmem grupowym – których przedstawienie i podsumowanie stawiam sobie w tej książce za cel – wnoszą solidny wkład w rozwój tej gałęzi nauki.