Natura i jej symbole. Rośliny i zwierzęta ebook

Na okładce

Luca Longhi (atrybucja)

Dama z jednorożcem (przypuszczalnie portret Giulii Farnese) fragment, ok.1525

Rzym, Museo Nazionale di Castel Sant’Angelo

Leksykon historia, sztuka, ikonografia

Lucia Impelluso

Natura i jej symbole

Rośliny i zwierzęta

Arkady

Tytuł oryginału: Dizionari delTArte. La natura e i suoi simboli

© 2003 by Mondadori Electa S. p. A., Milano

Projekt graficzny: Dario Tagliabue

Ikonografia: Daniela Tarabra

© for the Polish edition by Wydawnictwo „Arkady” Sp. z o.o., Warszawa 2006

Tłumaczenie: Hanna Cieśla

Redakcja: Grażyna Kamińska-Sawicka

Korekta: Danuta Brzezińska

ISBN 83-213-4440-2

Strona 2.

Manufaktura książęca we Florencji

Waza z owocami

Madryt, Prado

Strona następna

Albrecht Dtirer

Madonna wśród zwierząt, 1503

Wiedeń, Albertina

CIP - Biblioteka Narodowa

Impelluso, Lucia

Natura i jej symbole: rośliny i zwierzęta/

Lucia Impelluso; (tł. Hanna Cieśla). - Warszawa:

Wydawnictwo “Arkady”, 2006. - (Leksykon - Arkady)

Wydawnictwo „Arkady” Sp. z o.o. 00-344 Warszawa, ul. Dobra 28 tel. (0-22) 635-83-44, fax 827-41-94 internet: www.arkady.com.pl e-mail: [email protected] księgarnia wysyłkowa (0-22) 864-95-50 księgarnia firmowa (0-22) 828-40-20 Wydanie I, 2006. Symbol 3654/R Skład i łamanie Vprint

Druk: Poznańskie Zakłady Graficzne SA

Spis treści

8 Wprowadzenie

11 Rośliny

191 Zwierzęta lądowe

287 Zwierzęta fruwające

357 Stwory fantastyczne

343 Zwierzęta wodne

Indeksy

380 Indeks symboli

381 Indeks artystów

WPROWADZENIE

Rok 1749. Paryskie drukarnie zawalone są rulonami, matrycami i prasami, gotowe do rozpoczęcia druku opasłych tomów wielkich dzieł nowego okresu w kulturze: oświecenia. Diderot

i d’Alembert dokonują korekt pierwszego tomu Encyklopedii. Georges-Louis Leclerc, hrabia Buffon i zarządca Jardin des Plantes przygotowują do druku pierwszy tom Historii naturalnej.

Przedsięwzięcie to będzie trwało bardzo długo, bo niemal pól wieku, publikacja będzie liczyć czterdzieści cztery tomy. Z historycznego punktu widzenia przedsięwzięcie Buffona obejmuje okres od ancien regime’u do czasów świetności Napoleona. Punktem wyjścia dla Buffona była teoria Linneusza, na podstawie której dokonał żmudnego dzieła skatalogowania zjawisk świata natury. Jest to niezwykły wysiłek edytorski, pomnik historyczny epoki, doskonały przykład wprowadzenia w życie oświeceniowych zasad przejrzystości, precyzji i praktycznego zastosowania wiedzy. Podobnie jak wiele innych dziel z tego okresu, dzieło Buffona z jego klasyfikacją roślin i zwierząt budzi podziw, lecz także melancholię.

Z pewnością dzięki uczonym i pisarzom epoki oświecenia wiedza nabrała konkretnego charakteru, a jej granice

zostały ściśle określone i sprecyzowane.

A jednak coś przy tym zaginęło: to poczucie tajemniczej i magicznej łączności czy wręcz dążenie do tego, co nieprzewidywalne, fantastyczne

i niezwykle. W rzeczywistości jest to przejście od Wunderkammer do muzeum. W poprzedzającym Encyklopedię vis combinatoria nauki świat natury obfituje w znaczenia symboliczne tak głębokie, że współczesny człowiek nie jest w stanie ich zrozumieć; to, co wydaje się zwykłą martwą naturą, może kryć w sobie niezwykłe bogactwo znaczeń: każdy owoc, kwiat czy zwierzę symbolizuje pewną szczególną cechę.

Niniejsza książka nawiązuje

do systematyki Bujfona podziałem na rozdziały i hasła; niemniej

w poszczególnych hasłach oraz w rozdziale poświęconym stworom fantastycznym staraliśmy się nie zagubić piękna i smaku symboliki zakorzenionej w kulturze humanistycznej, fej centrum, jak wiadomo, stanowi człowiek („miara wszechrzeczy”), lecz zawsze w kontakcie z naturą, z jej najwspanialszymi, najbardziej zachwycającymi przejawami, jak choćby zwykłe i wzruszające piękno rozwijającego się" kwiatu.

ROŚLINY

Hortus conclusus Drzewo

Zboże

Palma

Winorośl Wawrzyn Oliwka Bluszcz

Mirt

Wierzba

Topola

Dąb

Jałowiec Cyprys

Albrecht Dürer, Studium trawy, Wiedeń, Albertina

Maty, wydzielony ogród, w którym znajdują się Matka Boska z Dzieciątkiem w otoczeniu aniołów, to przedstawienie charakterystyczne zwłaszcza dla ikonografii średnio wiecznej.

Hortus conclusus

Przedstawienie hortus conclusus zostało zainspirowane tym oto fragmentem Pieśni nad Pieśniami'. „Ogrodem zamkniętym jesteś, siostro ma, oblubienico, ogrodem zamkniętym, źródłem zapieczętowanym”, który zawsze był kojarzony z Marią Panną i jej niepokalaniem.

Znany jest też fragment z Mariale opata z Perseigne, w którym duchowny przyrównuje Matkę Boską do zamkniętego ogrodu, gdzie rośnie biała lilia symbolizująca jej niepokalanie, fiołek symbolizujący jej niewzruszoną pokorę i róża - symbol jej niewyczerpanego miłosierdzia. W ikonografii hortus conclusus jest często przedstawiany w posta

ci ogrodzonego ogrodu, w którym rosną kwiaty symbolizujące cechy Matki Boskiej oraz rośliny i kwiaty rajskie. Czasem pojawia się też drzewo wiadomości dobrego i złego oraz zdrój życia. To właśnie hortus conclusus stanowił inspirację do dekoracji dziedzińców klasztornych, miejsc, w których w średniowieczu rozpoczęto badanie i klasyfikację roślin. Wizerunek zamkniętego ogrodu przeobrazi się w przyszłości w ogród symbolizujący miłość dworną z Powieści o róży, miejsce rozkoszy, gdzie płodność jest kojarzona z miłością i gdzie postaci zbierają się wokół źródła miłości, zlaicyzowanego obrazu źródła -symbolu raju.

◄Anonim, Maria Panna z Dzieciątkiem w hortus conclusus,

ok. 1410, Madryt, Museo Thyssen-Bornemisza.

Nicolas Rolin, znany prawnik z Autun, został mianowany kanclerzem i objął jedno z najbardziej prestiżowych stanowisk dworskich w Burgundii.

Jezus, z globem ziemskim zwieńczonym krzyżem, wykonujący gest błogosławieństwa, interpretowany jako Salvator mundi

Alan van Eyck. Madonna kanclerza Rolin, ok. 1435, Paryż, Luwr.

Mały ogród, w którym rosną róże, irysy i lilie - symbole maryjne - nawiązuje do wizerunku hortus conclusus, bezpośrednio związanego z Madonną.

Drzewo może być czereśnią i nawiązywać do krwi Chrystusa na krzyżu.

► Mistrz Górnoreński, Rajski ogród, ok.1410, Frankfurt, Städelsches Kunstinstitut.

Irys, jako kwiat Marii Panny, pojawia się na przedstawieniach zwiastowania głównie u malarzy niderlandzkich. Dzieje się tak być może dlatego, że w języku niemieckim irys nazywany jest „szablastą lilią” ze względu na swe wydłużone liście.

Drzewo, utożsamiane zawsze z boską obecnością, było przedmiotem czci, symbolizując łączność pomiędzy królestwem niebieskim, światem ziemskim i królestwem zmarłych.

Na Bliskim Wschodzie drzewo wiąże się z kultem Matki Ziemi i rytuałami urodzaju; od nich wywodzi się opowieść o narodzinach Adonisa.

W religii chrześcijańskiej drzewo stanowi bardzo istotny symbol. W rajskim ogrodzie rosną wszystkie gatunki roślin, między innymi drzewo życia i drzewo wiadomości dobrego i złego, umieszczone pośrodku ogrodu. Adam i Ewa, kuszeni przez węża, zjadają owoc z drzewa wiadomości i za swój grzech płacą sami, a następnie płaci za niego cały rodzaj ludzki.

Często w przedstawieniach męki i zmartwychwstania Chrystusa ukazane jest suche drzewo i drzewo obsypane kwieciem, symbolizując przeciwstawienie zbawienia i grzechu. Obecność obu drzew może także nawiązywać do opozycji Kościół - Synagoga, a ogólnie dobra i zla. U proroka Izajasza czytamy, że Jezus narodzi się w rodzinie Jessego, ojca Dawida. Od czasów średniowiecza stwierdzeniu temu nadaje się plastyczny wyraz w postaci drzewa genealogicznego: drzewa Jessego. W tego typu przedstawieniach, obok leżącego śpiącego człowieka wznosi się drzewo, na którego gałęziach przedstawieni są wszyscy przodkowie Chrystusa.

►Caspar David Friedrich, Opactwo w dąbrowie, 1809, Berlin, Schloss Charlottenburg

Czarny ptak przycupnięty na gałęzi może być symbolem złowieszczej przepowiedni.

Wizerunek królika symbolizuje duszę, która chce się wznieść do Boga.

Chrystus, lękający się czekającego go losu, modli się do Boga Ojca.

Kwitnące drzewo jest symbolem przyszłego zmartwychwstania.

Zwałone drzewo nawiązuje do grzechu.

Wstęga z napisem „Ecce agnus Dei” przytacza zdanie wypowiedziane przez Jana Chrzciciela na widok Chrystusa i jest znakiem rozpoznawczym świętego.

Gołębica symbolizuje Ducha Świętego.

Mały Jan Chrzciciel jest przedstawiony ze swoimi tradycyjnymi atrybutami: krzyżem i w ubraniu ze skóry wielbłądziej, które podarował mu anioł na pustyni, gdy jego dotychczasowy ubiór doszczętnie się podarł._______

Drzewo ścięte siekierą nawiązuje do fragmentu Ewangelii według św.

Mateusza (3,10): „Każde więc drzewo, które nie wydaje dobrego owocu, będzie wycięte i w ogień wrzucone”.

▲ Filippo Lippi, Adoracja Dzieciątka ze św. Janem Chrzcicielem i św. Bernardem, ok. 1495, Berlin, Gemäldegalerie.

Zielona gęstwina gałęzi drzewa jest symbolem odrodzenia i zmartwychwstania. Odcina się ona na tle oświetlonego pejzażu w głębi, co podkreśla korzyści tych, którzy kroczą prostą drogą cnoty.

Pień roztrzaskanego drzewa jest symbolem śmierci i potępienia, odzwierciedlając to, co się dzieje w głębi z prawej strony obrazu, gdzie przedstawiono konsekwencje czekające tego, kto pogrąża się w grzechu.

Herb z lwem wspiętym na tylnych łapach na niebieskim tle należy do rodziny kardynała de’ Rossiego, dla którego był przeznaczony ten obraz.

Amorek trzyma w ręku cyrkiel, a przed nim leżą książki, instrumenty muzyczne i przyrządy geometryczne. Zalety rozumu to nieodzowne cnoty potrzebne do osiągnięcia duchowej doskonałości.

Pijany satyr, symbol grzechu, leży wśród poprzewracanych dzbanów, które symbolizują brak umiaru.

Lew, znak zodiaku, jest jednym z atrybutów alegorii lipca.

Sprawuje pieczę nad drugą połową tego miesiąca.

A Bracia Limbourg, Lipiec, 1413-1416, miniatura z Tres riches heures du duc de Berry, 1413-1416, Chantilly, Musee Condee.

W malarskich przedstawieniach czterech pór roku wieśniacy żnący zboże symbolizują lato. Tu przedstawienie pory roku nawiązuje do wątku biblijnego: historii Rut.

Klęcząca kobieta to Rut, prababka Dawida i antenatka Chrystusa. Gdy została wdową, postanowiła udać się do Betlejem wraz z teściową Noemi. Booz, bogaty krewny Noemi, pozieala Rut na zebranie kłosów ze swego poła.

Kobieta jest tu przedstawiona w chwili, gdy spotyka Booza.

Bluszcz wokół głowy pasterza może stanowić symbol oddania i wierności Mesjaszom.

Owieczka, ukazywana niekiedy ze związanymi nogami, jest ofiarowywana przez pasterzy w scenach Pokłonu, stanowiąc prefigurację męki Chrystusa.

Jezus leży na wiązce zboża, co w oczywisty sposób nawiązuje do eucharystii. Sama nazwa miejsca jego narodzin, Betlejem, pochodzi od hebrajskiego Bet-lehem, „dom chleba”. Miejscowość ta była otoczona polami pszenicy i uznawano ją za coś w rodzaju spichlerza.

Wiązka kłosów, z której zdają się wychodzić kiście 'winogron, przypomina róg obfitości, tłumacząc nieprzebrane bogactwo sakramentu.

Alan Davidsz de Heęm,

Girlanda kwiatów ze Świętym Sakramentem, 1648, Wiedeń, Kunsthistorisches Museum.

W odpowiedzi na zasady reformacji protestanckiej kontrreformacja katołicka nadaje eucharystii dużo większe znaczenie.

Palma, dzięki harmonijnemu, promienistemu układowi liści, już od starożytności była kojarzona z mitem o stońcu, symbolizując chwalę i nieśmiertelność.

Palma, której gałązkami nagradzano zwycięzców, triumfalnie noszony symbol chwały, występuje także jako pomyślna wróżba w legendzie o początkach Rzymu. Owidiusz opowiada, jak Rea Sylwia, tuż przed urodzeniem Romulusa i Remusa, ujrzała ich we śnie pod postacią palm o majestatycznie wznoszących się ku niebu gałęziach.

Kultura chrześcijańska przyswoiła tę symbolikę, traktując palmę jako symbol zwycięstwa w rozumieniu triumfu męczeństwa nad śmiercią; z tego powodu święci na obrazach trzymają w dłoni gałązkę palmową.

Palma była także kojarzona z wizerunkiem Marii Panny, w nawiązaniu do fragmentu z Pieśni nad Pieśniami-. „Postać twoja podobna jest do palmy, a piersi do gron winnych”. Czasem gałązka palmowa pojawia się w dłoniach Archanioła Gabriela w scenach Zwiastowania, a także - przede wszystkim - w scenach, gdy oznajmia on Matce Boskiej zbliżającą się chwilę śmierci. Ponadto w samych scenach śmierci i pogrzebu Marii Panny święty Jan trzyma czasem w dłoni gałąz; kę palmową, bo - jak czytamy w żywotach świętych (Złota legenda Jacopa da Voragine) - Matka Boska osobiście poprosiła ewangelistę, by przyniósł ją na tę ceremonię. Niekiedy w scenach przedstawiających świętego Krzysztofa przenoszącego na drugi brzeg Dzieciątko kij, na którym święty się opiera, wykonany jest z drewna palmowego. Po przeprawie przez rzekę kij ten wypuści pędy, stanowiąc zapowiedź męczeństwa Krzysztofa.

► Leonardo da Vinci, Verrocchio i pracownia, Chrzest Chrystusa, 1470-1475, Florencja, Uffizi.

Niekiedy w scenach Zwiastowania Archanioł Gabriel trzyma w dłoniach gałązkę palmy zamiast tradycyjnej lilii.

Gwiazda na szacie Matki Boskiej nawiązuje do Stella maris, co odpowiada Miriam, hebrajskiemu brzmieniu jej imienia.

AAmbrogio Lorenzetti, Zwiastowanie, 1344, Siena, Pinacoteca Nazionale.

Według klasycznej ikonografii Maria Panna odrywa się od lektury, którą była pochłonięta.

Gołębica symbolizuje Ducha Świętego, który spływa w stronę Marii.

Artysta pragnął przedstawić dwie sceny z wędrówki Świętej Rodziny.

Na pierwszym planie widoczna jest scena odpoczynku w trakcie ucieczki, na drugim scena z drogi.

Według ewangelii apokryficznych (Pseudo-Mateusz XX) w trakcie ucieczki do Egiptu Święta Rodzina odpoczywała w cieniu palmy, która na znak dany przez Jezusa opuściła gałęzie ku ziemi, ofiarowując swe owoce

Jezus podaje aniołom gałązkę pałmową, aby zanieśli ją do raju na znak wdzięczności dla drzewa, które użyczyło swojego cienia i owoców strudzonej rodzinie.

▲ Fernando Llanos, Święta Rodzina podczas ucieczki do Egiptu, 1507, Walencja, katedra.

Święty Jan (12, 13) opowiada, jak tłum, posłyszawszy o Jezusie zbliżającym się do Jerozolimy, wyszedł mu na spotkanie z gałązkami palmowymi w dłoniach, wznosząc okrzyki: „Hosanna! Błogosławiony, który przychodzi w imię Pańskie

Apostołem trzymającym

Piotr, zgodnie

w dłoni gałązkę palmy jest Jan. W Złotej

z tradycją, nosi szaty duchowne

legendzie czytamy, że to

i trzyma w ręku

Apostoł okadzający

Matka Boska prosiła go,

księgę, udzielając

kadzidłem jest zwykle

by przyniósł ją na

sakramentu

identyfikowany ze świętym

ceremonię pogrzebu.

ostatniego namaszczenia.

Andrzejem.

Według jednego z licznych podań Matka Boska nie zmarła, lecz tylko zasnęła trzy dni przed wniebowzięciem; stąd określenie Dormitio.

Bóg Ojciec przyjmuje Urszulę do swego królestwa, a aniołki wkładają na jej głowę niebiańską koronę, w hołdzie za męczeńską śmierć.

A Vittore Carpaccio, Apoteoza św. Urszuli, z cyklu Dzieje św. Urszuli, 1495, Wenecja, Gallerie dell’Accademia.

Przedstawienie palmy w tym kontekście, zdaniem niektórych badaczy, symbolizuje zwycięstwo.

Anioł podaje Karolowi Vgałązkę palmy, symbol zwycięstwa, i gałązkę oliwną, symbol pokoju i zgody między narodami.

Amorek ofiarowuje władcy kulę ziemską, jako zapowiedź jego panowania nad światem.

Winorośl kojarzona jest z Bachusem, bogiem wina, i z menadami (bachantkami), występującymi w jego orszaku. Na przedstawieniach stynnych bachanaliów wszyscy uczestnicy noszą na gtowie korony uplecione z winorośli.

Winorośl często występuje w charakterze motywu dekoracyjnego zarówno w sztuce, jak i w architekturze sakralnej. Widać ją na malowidłach zdobiących katakumby, na bizantyjskich mozaikach, a także w postaci rzeźb na frontonach średniowiecznych katedr.

Roślina i jej owoce są często wspominane w Piśmie Świętym, przede wszystkim jako symbol Chrystusa i jego ofiary, a także wiary chrześcijańskiej. Taka interpretacja opiera się na znanym fragmencie Ewangelii według św. Jana (15, 1-8), w którym Jezus stwierdza: „Jam jest prawdziwy szczep winny”.

Obraz winogron i wina stanowi zwłaszcza odniesienie do męki Chrystusa i Ostatniej Wieczerzy. Chleb, wino i winogrona występują na przedstawieniach martwej natury, Marii Panny z Dzieciątkiem czy Ostatniej Wieczerzy i wieczerzy w Emaus.

W Starym Testamencie znajdujemy epizod pijaństwa Noego, którego malarze przedstawiali nagiego, śpiącego we własnej winnicy. Na podstawie słynnej interpretacji świętego Augustyna oraz dwóch fragmentów Starego Testamentu (Księga Izajasza 63, 1-6; Księga Liczb 13, 17-29) rozpowszechnił się obraz tak zwanej „mistycznej prasy”. Święty porównuje Chrystusa do zgniatanej w prasie kiści winogron pochodzącej z Ziemi Obiecanej. Taki wizerunek często spotykamy w witrażach XVI-wiecznych kościołów francuskich i włoskich; przedstawiają one Chrystusa uginającego się pod prasą, obok naczy-

Olbrzymia kiść winogron niesiona na drewnianym kiju symbolizuje krzyż Chrystusa; kiść winogron jest wyraźnym nawiązaniem do eucharystii.

A Nicolas Poussin, Jesień, 1660-1664, Paryż, Luwr.

Wizerunek na witrażu przedstawia postać Wstrzemięźliwości z wędzidłem w ręku, jako upomnienie, aby pohamować namiętności.

A Jan Vermeer, Dziewczyna z kieliszkiem wina, 1659-1660, Brunszwik, Herzog Anton Ulrich-Museum.

Winorośl za plecami Noego nawiązuje do epizodu pijaństwa. Zazwyczaj przedstawia się Noego w pozycji siedzącej, pod altaną oplecioną winoroślą.

Sem i Jafet okrywają płaszczem nagie ciało ojca, starając się na niego nie patrzeć.

Jak czytamy w Księdze Rodzaju (9,20-27), Noe uprawia ziemię i sadzi winorośl Upija się winem i kładzie się nagi na ziemi.

Trzeci syn Noego, Cham, znajduje ojca pijanego i oznajmia to braciom.

▲ Bernardino Luini, Pijaństwo Noego, 1510-1515, Mediolan, Brera.

Altana opleciona winoroślą za plecami Matki Boskiej nawiązuje do przyszłej męki Chrystusa.

Jabłko w ręku Dzieciątka jest symbolem zbawienia człowieka przez mękę Pańską.

A Jan van Hemessen, Matka Boska z Dzieciątkiem, 1544, Sztokholm, Nationalmuseum.

Z rośliną kojarzoną z Apollem łączy się juz od czasów starożytnych uczucie radości. Wieńce laurowe są wkładane na głowy poetom; liście laurowe noszono triumfalnie na znak zwycięstwa.

Owidiusz opowiada, jak nimfa Dafne, uciekając przed zakochanym w niej Apollem, została przemieniona przez swojego ojca w drzewo wawrzynu. Od tej chwili laur stal się ulubioną rośliną boga słońca. Jako że Apollo był też bogiem piękna, muzyki i poezji, wyroczni i proroctw, wawrzyn stal się atrybutem poetów i tych, którzy poświęcają się muzyce, a także miał zastosowanie w rytuałach wieszczych i oczyszczających.

W starożytnym Rzymie laur był ulubioną rośliną Jowisza, a zwycięskich wodzów poprzedzali wysłannicy ofiarujący posągowi boga na Kapitolu gałązki laurowe. Sam przywódca wkraczał do miasta niosąc triumfalnie liście wawrzynu na znak zwycięstwa.

W chrześcijaństwie wawrzyn, jako roślina wiecznie zielona, jest symbolem wieczności, a także czystości, dziewictwa, ponieważ jego liście nie opadają. Czasem jest kojarzony z wizerunkiem Marii Panny, której słowa, jak mawiano, pachniały jak liście lauru.

Zwłaszcza w okresie renesansu rozpowszechni! się alegoryczny wizerunek Zwycięstwa, uskrzydlonej postaci kobiecej, koronującej głowę zwycięzcy wieńcem laurowym.

Gałązki laurowe (po łacinie laurus? za plecami kobiety symbolizują jej imię, z racji podobnego brzmienia. Istnieje przypuszczenie, że sportretowaną kobietą jest słynna Laura, ukochana i opiewana przez Petrarkę.

Obnażona pierś, zdaniem niektórych, nawiązuje do postaci Amazonek, wiążących się z mężczyznami tylko w celach prokreacji, i jest symbolem wierności.

► Camillo Boccaccino (?), Portret męzczyzny z gałązką wawrzynu, 1527-1530, Wichita (Kansas), Wichita Center for the Arts, kolekcja Samuela H.Kressa.

Nie wiadomo, kim jest mężczyzna z obrazu. Zdaniem niektórych badaczy może to być poeta, jako że trzyma w dłoni gałązkę wawrzynu.

Wawrzyn, symbol chwały nieśmiertelnej poetów i zwycięzców, może być też symbolem wieczności i wytrwałości.

Jest to prawdopodobnie portret zakochanego, który ofiaruje swej ukochanej dozgonną miłość (laur) w nadziei, że jego uczucie zostanie odwzajemnione.

Orzeł, bezsprzeczny symbol władzy, wkłada wieniec laurowy na głowę Karola V, dla podkreślenia sławy cesarza, który włączył do swego imperium niemal całą Europę.

Rozpowszechniony w dobie renesansu zwyczaj portretowania władców na koniu, na podobieństwo kondotierów, był zainspirowany słynnym klasycznym posągiem Marka Aureliusza na Kapitolu w Rzymie.

Drzewo oliwne, znane już w starożytności, stanowi symbol pokoju w każdej kulturze i religii w basenie Morza Śródziemnego.

Jak głosi mit, Neptun i Minerwa walczący o władzę w Attyce stanęli przed obliczem bogów mających rozstrzygnąć, który z ofiarowanych przez nich darów jest cenniejszy. Neptun uderzeniem trójzębu sprawił, że wytrysło źródło, a za sprawą Minerwy wyrosło drzewo oliwne. Bogowie uznali, że dar Minerwy jest cenniejszy, i od tej chwili oliwka stała się atrybutem bogini oraz symbolem pokoju. Jako bogini wojowniczka, w przeciwieństwie do Marsa, walczyła o utrzymanie porządku i poszanowanie praw.

Podobnie, symbolem pokoju między Bogiem a ludźmi jest gałązka oliwna w dziobie gołębicy powracającej do Noego, co oznaczało koniec potopu i opadanie wody.

W przedstawieniach wjazdu Jezusa do Jerozolimy witający go tłum trzyma czasem w dłoniach nie gałązki palmy, lecz oliwki. Jak głosi Pismo Święte, modlitwa i wniebowstąpienie Jezusa miały miejsce na Górze Oliwnej.

Czasami, choć rzadko, w scenach Zwiastowania Archanioł Gabriel jest przedstawiany z gałązką oliwną zamiast śnieżnobiałej lilii w dłoni. Taki rodzaj przedstawień charakterystyczny jest zwłaszcza dla malarzy sieneńskich, dla których lilia była symbolem znienawidzonej

Gołębica przylatuje z gałązką oliwną w dziobie na znak, że wody potopu opadły. Prawdopodobnie dlatego w kulturze chrzęści]ańskiej oliwka stała się symbolem zgody między Bogiem a rodzajem ludzkim.

Jak głosi Stary Testament, Noe wypuszcza gołębicę, by przekonać się, czy wody potopu opadły.

► Mistrz z Uttenheim, Wjazd Chrystusa do Jerozolimy, 1465-1475, lewa kwatera ołtarza św. Stefana, Moulins, Musee Annę de Beaujeu.

Gdy Chrystus wkraczał do Jerozolimy, niektórzy na znak szacunku kładli mu pod nogi swoje okrycia.

W tradycji ikonograficznej anioł ukazujący się Jezusowi, by go pocieszyć, najczęściej jest przedstawiany z kielichem w dłoni, symbolem męki czekającej Chrystusa.

▲ Sandro Botticelli, Modlitwa w Ogröjcu, Grenada, Museo de la Capilia Real.

Apostołowie: Jakub, Jan i Piotr, którzy towarzyszyli Jezusowi do ogrodu, zasypiają głębokim snem.

Scena Zwiastowania w ikonografii renesansowej jest zwykle przedstawiana na wolnym powietrzu, na ogól pod portykiem.

Artyści przedstawiają zazwyczaj Marię podnoszącą wzrok znad książki, w której jest zaczytana.

Archanioł Gabriel bywa przedstawiany z gałązką oliwną w dłoni, symbolem pokoju, zamiast śnieżnobiałej lilii, zwłaszcza w dziełach malarzy sieneńskich, którym lilia kojarzyła się z herbem Florencji, rywalizującej ze Sieną.

Diana, bogini łowów, utożsamiana z Księżycem, nosi na gło wie jego wizerunek.

W Metamorfozach (VI, 70-82) Owidiusza Neptun w trakcie sporu z Minerwą o władzę w Attyce uderza trójzębem o skalę, z której wyskakuje rączy koń.

Na piedestale tronu Jowisza ijunony widnieją symbole króla bogów: orzeł oraz straszliwe pioruny i błyskawice

Bogiem odzianym w szaty wojownika, z tarczą w ręku, jest

Mars, bóg wojny.

Młotek jest jednym z atrybutów, po których można rozpoznać Wulkana, boga ognia i boskiego kowala.

Wraz z winoroślą bluszcz jest atrybutem Bachusa, boga wina, i jego bachantek, menad. Z reguty oplata tyrs (laskę) lub głowę boga. Symbolizuje przede wszystkim wieczną miłość i wierność.

Owidiusz opisuje, jak dopiero co narodzony Bachus zostaje powierzony nimfom z kraju Nysa, które okrywają kolebkę bluszczem, by uchronić chłopca przed gniewem Junony. Bachus narodzi! się bowiem w wyniku romansu Jowisza z Semele. Bluszcz jest związany z bogiem wina także dlatego, że napar z niego sporządzony ma właściwości łagodzące skutki pijaństwa.

Jako roślina pnąca, oplatająca pnie drzew, często byl kojarzony z miłością i przyjaźnią, stanowiąc symbol wierności i trwałego uczucia. Ponieważ jest rośliną wiecznie zieloną, w ikonografii chrześcijańskiej i średniowiecznej stał się symbolem nieśmiertelności duszy. Bluszcz może też nawiązywać do krzyża Chrystusa i jego męki, ponieważ ma mocne korzenie i trzeba się mocno natrudzić, żeby go wyrwać.

Może także symbolizować postać samego Chrystusa, jako że bujne pączki bluszczu wyrastające z cienkiej łodygi przywodzą na myśl pokornego człowieka i nieśmiertelną istotę boską.

Wyobrażenie bluszczu oplatającego pień można rozumieć jako symbol krzyża i męki Chrystusa: bluszcz ma mocne korzenie i trzeba się sporo natrudzić, by go wyrwać

Pieta, czyli przedstawienie Matki Boskiej plączącej w samotności nad martwym ciałem syna, nie występuje w tekstach Ewangelii, lecz pochodzi ze sztuki bizantyjskiej.

Powój jest symbolem boskiej miłości.

▲ Giovanni Bellini, Pieta, 1504, Wenecja, Gallerie dell’Accademia.

► Anton van Dyck, Sir George Villier i lady Catherine Manners jako Adonis i Wenus, 1620-1621, Londyn, kolekcja prywatna.

Małżonkowie zażyczyli sobie, by ich sportretować w szatach Adonisa i Wenus. Prawdopodobnie ten dość śmiały jak na owe czasy obraz byl przeznaczony do ich komnat prywatnych.

Bluszcz na pniu drzewa w tym przypadku symbolizuje wierność i dozgonną miłość przedstawionej pary.

Bluszcz ze świeżymi jeszcze owocami, owinięty wokół czaszki, symbolizuje nieśmiertelność ducha.

Więdnące tulipany przypominają marność i przemijalność rzeczy ziemskich w obliczu śmierci.

A Rachel Ruysch, Vanitas, ok.1690, La Fere, Musee Jeanne d’Aboville.

Mirt to ulubiona roślina Wenus, bo - jak opowiada Owidiusz - gdy zrodzona z fal morskich bogini piękności została wyrzucona na Kyterę, mirtem właśnie okryta swą nagość.

Inna legenda opowiada o tym, jak Bachus, który zszedł do podziemia, by uwolnić swą matkę Semele rażoną piorunem Jowisza, obiecał zostawić w zamian gałązkę mirtu. Dlatego roślinie tej przypisuje się znaczenie żałobne, dość rzadko zresztą spotykane w ikonografii. Wyobrażenie mirtu zawsze miało konotacje pozytywne. Jako ulubiona roślina Wenus stal się symbolem płodności; małżonkowie w trakcie zaślubin zwykli nosić wieńce z mirtu, a sam Pliniusz określa ten krzew jako myrtus coniugalis. Roślinę tę, wiązaną z małżeństwem i wiecznie zieloną, w okresie renesansu kojarzono z wiernością oraz dozgonną miłością i przedstawiano w alegoriach małżeństwa. Z racji swej delikatności i bieli kwiatów mirt symbolizuje Marię Pannę, a zwłaszcza jej niepokalanie i pokorę.

Gałązka mirtu może pojawiać się w dłoni proroka Izajasza, jako interpretacja fragmentu Biblii: „Zamiast cierni wyrosną cyprysy, zamiast pokrzyw wyrosną mirty. I będzie to Panu na chwalę, jako znak wieczysty, niezniszczalny”.

► Lorenzo Lotto, Wenus i Kupidyn, 1513, Nowy Jork, Metropolitan Museum of Art.

Dzieciątko Jezus trzyma w ręku koronę cierniową, symbol czekającej je męki.

Józef trzyma białe kwiaty mirtu, symbol jego czystego związku z Marią.

Przedstawianie samego Józefa upowszechniło się zwłaszcza po okresie kontrreformacji i stało się dość popularne w Hiszpanii.

▲ Francisco de Herrera El Viejo, Święty Józef z Dzieciątkiem Jezus, 1645, Budapeszt, Szepmuveszeti Muzeum.

Panna młoda za chwilę będzie ukoronowana wieńcem z mirtu, który jest symbolem wierności i dozgonnej miłości. Od czasów starożytnych mirt był używany podczas ceremonii zaślubin.

Już od czasów starożytnych obraz wierzby budzi! skojarzenia negatywne, prawdopodobnie dlatego, ze uchodziła ona za roślinę, której owoce opadają jeszcze zanim dojrzeją.

Tę cechę szczególną ukazuje Homer w Odysei. W scenie pożegnania z Kirke nimfa, tłumacząc Odysowi, jak dostać się do Hadesu, mówi: „Lecz gdy okręt przepłynie Okean, będzie tam mały przylądek i gaj Persefony, wielkie sokory i wierzby bezpłodne. Tam wyprowadź okręt z odmętów Okeanu, a sam idź w zmurszały dom Hadesa” (tłum. Jan Parandowski). Kojarzenie wierzby z bezpłodnością było dość rozpowszechnione wśród starożytnych; mówi o tym także Pliniusz.

W chrześcijaństwie wierzba budzi skojarzenia zarówno pozytywne, jak i negatywne: jako symbol grzechu i żałoby, lecz także wiary i wierności w sensie ogólnym. Ta ostatnia symbolika jest związana zwłaszcza z fragmentem Księgi Izajasza, w którym Bóg mówi o potomkach Jakuba; „I będą róść między ziołami jak wierzby przy wodach ciekących”. Obraz negatywny wynika z interpretacji fragmentu Księgi psalmów, gdzie czytamy: „Nad rzekami Babilonu - tam myśmy siedzieli i płakali, kiedyśmy wspominali Syjon. Na wierzbach w tamtej krainie zawiesiliśmy lutnie nasze”.

Rzekoma bezpłodność wierzby była inspiracją renesansowych przedstawień alegorii biedy, ukazywanej pod postacią wynędzniałej i obdartej kobiety stojącej obok chudej krowy. W prawej ręce kobieta trzyma witkę wierzbową, a w lewej pumeks, które to przedmioty były uważane za jałowe. Jak komentuje Ripa, „jalo-wość jest główną przyczyną niedostatku”.

Owidiusz opisuje, jak Heliady, siostry Faetona, zostały zamienione w topole, gdy opłakiwały brata, który wywrócił słoneczny rydwan i utonął w Erydanie.

Topola od czasów starożytnych była kojarzona z żałobą. U Pliniusza czytamy, że zmarłych przykrywano liśćmi topoli czarnej. XVII--wieczny rytownik Vincenzo Cartari twierdził, że topolę utożsamiano z drzewem piekielnym, ponieważ rosła wzdłuż brzegów Achero-nu. Ponadto, utrzymuje dalej Cartari, kiedy Herakles udał się do podziemi, by porwać Cerbera, włożył na głowę wieniec z liści topoli; liście od strony wewnętrznej, w kontakcie ze spoconym czołem, pojaśniały, od strony zewnętrznej zaś ściemniały pod wpływem oparów piekielnych,. Na niektórych obrazach przedstawiających schwytanie Cerbera Herakles nosi na głowie wieniec z liści topoli.

W chrześcijaństwie ze względu na właściwości liści topoli, którym starożytni przypisywali zdolność leczenia ukąszonych przez żmije, drzewo może symbolizować zbawienie, a w skojarzeniach żałobnych mękę Chrystusa.

Czasem, choć rzadko, topola symbolizuje związek małżeński. Taka symbolika wywodzi się z interpretacji fragmentu dzieła Pliniusza Historia naturalna, w którym ten rzymski erudyta pisze, że na wsi powój „bierze ślub” z topolą; rosnące szybko pnącze owija się wokół pnia docierając aż do wierzchołka

► Francisco de Zurbaran, Herakles i Cerber, 1634, Madryt, Prado.

Topola biała jest symbolem zbawienia. Już starożytni wierzyli, że jej liście mogą uleczyć człowieka ukąszonego przez żmiję.

Topole w głębi są wyraźnym nawiązaniem do męki Chrystusa.

Dąb, od najdawniejszych czasów podziwiany ze względu na potężny pień i bujne listowie, a także twarde drewno, symbolizuje silę fizyczną i niezłomność.

Dąb, czczony już przez Celtów, w mitologii stanowi! ulubione drzewo Zeusa. Wielki dąb rósł w gaju jemu poświęconym, w Dodonie. Była to jedna z najstarszych wyroczni greckich w Epirze, w kraju Tesprotów.

W chrześcijaństwie dąb ma wiele znaczeń, wiążących się z jego właściwościami, głównie botanicznymi. Przede wszystkim może symbolizować drzewo życia; poza tym, prawdopodobnie ze względu na bardzo twarde, niezniszczalne drewno, jest utożsamiany ze zbawieniem. Z drewna dębowego wyciosany został krzyż Chrystusa. Już od czasów średniowiecza drzewo to było kojarzone z wizerunkiem Matki Boskiej. Zwłaszcza we Włoszech istnieje dużo podań na ten temat; na licznych przedstawieniach utrwalił się obraz „Matki Boskiej z dębem”. Z racji swych właściwości, solidności i siły, dąb stal się symbolem głębokiej wiary i niezłomności chrześcijanina w obliczu przeciwności. Te cechy charakterystyczne występują także w przedstawieniach alegorycznych siły i pomyślności, ukazywanych jako dwie postaci, które oprócz innych atrybutów trzymają gałąź dębu. W przeciwieństwie do drzewa, jego owoc - żolądź - nabrał znaczenia negatywnego i był interpretowany jako symbol lu-bieżności lub bezpłodno

► Giulio Romano i Rafael, Madonna pod dębem, 1518-1520, Madryt, Prado.

Anioł wkłada na głowę Marii Panny wieniec z kwiatów jaśminu. Kwiat ten jest atrybutem Matki Boskiej, ponieważ rozkwita na ogół w maju, miesiącu jej poświęconym, a swą bielą symbolizuje czystość i niewinność

Dąb może być atrybutem Marii Panny, a także symbolem siły i niezłomnej mary chrześcijanina w obliczu przeciwności.

Apollonios Rodyjski pisze o tym, jak Medea pomogfa Jazonowi w zdobyciu złotego runa, uśpiwszy pilnującego je smoka naparem z jałowca.

Owoc jałowca, chroniony ostrymi kolcami, podobnie jak kasztan w kolczastej łupinie, był kojarzony z niewinnością. Taki pogląd utwierdził Pliniusz, pisząc, że drewna jałowcowego nie toczą robaki. Twierdził ponadto, że jest ono bardzo wytrzymałe i niezniszczalne. Jako przykład rzymski historyk podaje świątynię poświęconą Dianie w Saguncie w Hiszpanii, wzniesioną z bali z drewna jałowcowego dwieście lat przed wojna trojańską, a dotychczas znajdującą się w świetnym stanie. Z tych powodów jałowiec stał się także symbolem wieczności. Zdaniem licznych autorów, kolczaste gałązki jałowca kojarzą się z męką Chrystusa, a zwłaszcza z koroną cierniową, którą włożono mu na skronie przed wejściem na Golgotę. Zgodnie z tą tradycją, jałowiec można odnaleźć w niektórych scenach Narodzenia Chrystusa czy Matki Boskiej z Dzieciątkiem, jako nawiązanie do tragicznego przeznaczenia Chrystusa.

Wioska nazwa jałowca (ginepro) przypomina imię Ginerry, dziewczyny z tego wspaniałego portretu.

Według najnowszych badań pierwotny obraz był większy i przedstawiał także ręce dziewczyny.

Judyta, udając, że zdradziła swój lud i pragnie pomóc najeźdźcy, przedostała się do jego obozu. Rozkochała w sobie dowódcę, Hołofernesa, który na jej cześć urządził przyjęcie. Judyta, wykorzystując odurzenie mężczyzny alkoholem, zostawszy z nim sama, zabiła go, ucinając głowę jednym cięciem miecza.

Odcięta głowa należała do Hołofernesa, dowódcy asyryjskiego, który oblegał Betulię, miasto w Galilei.

▲ Sandro Botticelli,

Judyta z głową Hołofernesa, 1469-1470, Florencja, Uffizi.

Judyta trzyma w ręku gałązkę oliwną, na znak, że zabijając Hołofernesa przyniosła pokój swojemu ludowi.

Greccy i rzymscy poeci przypisywali cyprysowi znaczenie żałobne, uchodzi! on za drzewo poświęcone zmarłym. Pliniusz podaje, że cyprys byt ulubionym drzewem Plutona, boga podziemi.

Owidiusz opowiada legendę o młodym Kyparissosie, który większość czasu spędzał w lasach, w towarzystwie świętego dla nimf jelenia o złotych rogach. Pewnego parnego, letniego popołudnia, gdy strudzony jeleń wyciągnął się w cieniu drzew, Kyparissos przez nieuwagę zabił go oszczepem. Zrozpaczony młodzieniec pragnął śmierci i bogowie przemienili go w cyprys, drzewo smutku, które od tej pory „rośnie w pobliżu cierpiącego”, sadzone przy grobach jako symbol żałoby i nieutulonego bólu. Z tego też powodu może się pojawiać w scenach męczeństwa świętych. Z cyprysem jest także kojarzony wizerunek Marii Panny, Chrystusa i Kościoła, prawdopodobnie dlatego, że jest drzewem strzelistym. Sądzono także, że obok cedru, oliwki i palmy był jednym z czterech drzew, z których zrobiono krzyż Chrystusa. Ponadto cyprys jest jednym z atrybutów alegorii Rozpaczy, która ściska w lewej dłoni jego gałązkę, bo człowiek ogarnięty rozpaczą nie zasieje już ziaren cnoty niczym ścięte drzewo, które się nie odradza.

Snop promieni słonecznych symbolizuje obecność Ducha Świętego, zazwyczaj przedstawianego pod postacią gołębicy.

Z cyprysem kojarzona jest też postać Marii Panny prawdopodobnie dlatego, że jego gałęzie rosną strzeliście.

Scena Zwiastowania w ikonografii renesansowej jest na ogól umiejscowiona na wolnym powietrzu, zazwyczaj pod portykiem.

Obszar pomiędzy murem a portykiem to z całą pewnością hortus conclusus, symbol czystości Matki Boskiej.

▲ Alesso Baldovinetti, Zwiastowanie, ok. 1457, Florencja, Uffizi.

Cyprys, drzewo smutku i żałoby, zapowiada bliską śmierć Łucji.

Jak głosi legenda, Łucja - poddawana licznym torturom - umarła, w końcu od ciosu zadanego nożem w gardło.

▲ Domenico Veneziano, Męczeństwo świętej Łucji, ok. 1445, Berlin, Gemäldegalerie.